18
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA CHET TILINI O‘QITISHDA GENDER YONDASHUV
ASOSIDA TA’LIM METODLARINI TANLASHNING ILMIY ASOSLARI
Sharifzoda Marjona Sardorbek qizi
Ma’mun universiteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16793664
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boshlang‘ich sinflarda chet tilini o‘qitishda gender
yondashuv asosida ta’lim metodlarini tanlashning ilmiy asoslari yoritiladi. Tadqiqotda gender
pedagogikasi, psixolingvistika va didaktik yondashuvlar integratsiyasi asosida ta’lim jarayonini
optimallashtirish yo‘llari tahlil qilinadi. Qizlar va o‘g‘il bolalarning til o‘rganishdagi psixologik,
kognitiv va motivatsion xususiyatlari qiyosiy o‘rganilib, metod tanlashda individual
yondashuvning ahamiyati asoslab beriladi. Shuningdek, gender tenglikni ta’minlaydigan va
o‘quvchilarda kommunikativ kompetensiyani shakllantiruvchi interaktiv, differensial va ijodiy
metodlar tavsiya etiladi.
Kalit so‘zlar
: gender yondashuv, boshlang‘ich ta’lim, chet tili o‘qitish metodlari,
psixolingvistika, individual yondashuv, interaktiv metodlar, differensial ta’lim, motivatsiya.
Kirish.
Globalizatsiya sharoitida chet tillarini erta bosqichdan o‘qitish ta’lim siyosati va
amaliyotining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi uchun chet tili — bu
nafaqat yangi lingvistik tizim, balki ijtimoiy-diskursiv tajribalar, rollar va qadriyatlar bilan
tanishish muhitidir. Shu bois bu jarayonni loyihalashda metod tanlovi faqat didaktik
samaradorlik bilan emas, balki ijtimoiy adolat va teng imkoniyat tamoyillari bilan ham
muvofiqlashgan bo‘lishi zarur. Gender yondashuvi ana shu ehtiyojga javob beradigan ilmiy-
metodik paradigma bo‘lib, u o‘quv jarayonida jinsga oid stereotiplar va yashirin
tarafkashliklarni (implicit bias) kamaytirish, barcha bolalar uchun inklyuziv, motivatsiyaga boy
va xavfsiz o‘rganish makonini yaratishga qaratiladi.
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida bolaning kognitiv va ijtimoiy-rivojlanish ko‘rsatkichlari
jadal o‘zgaradi; til idroki, eshitib tushunish, fonologik xabardorlik, xotira va e’tibor kabi
psixolingvistik komponentlar asta-sekin murakkablashadi. Shu jarayonda genderga taalluqli
omillar ko‘pincha “tabiiy farqlar” sifatida talqin qilinadi. Biroq ilmiy nuqtayi nazar shuni
ta’kidlaydiki, o‘quv natijalaridagi tafovutlar ko‘proq ijtimoiy kutishlar, tarbiya amaliyotlari, sinf
muhitidagi muloqot normalari va baholash uslublari bilan bog‘liq. Demak, metod tanlashda
jinsiy determinizmga tayanish emas, balki individual farqlarni e’tiborga oluvchi, gender sezgir
(gender-sensitive) dizayn asosiy mezon bo‘lmog‘i kerak: topshiriq turlari, rolli o‘yinlar, matn
va vizual materiallar, ishtirok va yetakchilik imkonlari barcha o‘quvchilar uchun teng ravishda
muloqotga kirishish, xatodan qo‘rqmasdan sinab ko‘rish va muvaffaqiyat hissini boshdan
kechirishga xizmat qilishi lozim.
Chet tili darslari mazmuni va metodikasi ko‘pincha madaniyatlararo kontentga tayanadi.
Aynan shu joyda genderga oid tasvirlar va til birliklari (masalan, rollar taqsimoti, kasb nomlari,
qahramonlarning nutq aktlari) bolalarning ijtimoiy tasavvurlarini shakllantiradi. Agar
materiallarda bir jins vakillari ko‘proq faol, boshqasi esa passiv rolga joylashtirilsa, bu yashirin
kognitiv signallar orqali o‘quvchilar ishtirokiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli metod tanlashning
ilmiy asosi sifatida kontent auditini, gender neytral yoki gender muvozanatli matn va
multimediya resurslarini, hamda o‘quvchining o‘z tajribasi va ovozini aks ettiradigan
topshiriqlarni (storytelling, projekt-yo‘naltirilgan ishlar, dialogik o‘yinlar) tizimli qo‘llash
19
zarur.
Metodik jihatdan kommunikativ yondashuv, vazifaga yo‘naltirilgan o‘qitish (Task-Based
Learning), CLIL elementlari, o‘yinlashtirish, drama va hikoya asosida o‘qitish gender sezgir
dizayn bilan uyg‘unlashganda boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun kuchli motivatsion ramkani
yaratadi. Bunda tanlanadigan metodlar quyidagi mezonlarga javob berishi maqsadga muvofiq:
yoshga mos kognitiv yuklama; ko‘pkanalli (multimodal) kiritish; teng ishtirokni ta’minlaydigan
topshiriq strukturalari; hamkorlik va yetakchilik rollarini navbatlash; formatif baholashning
adolatli mezonlari; refleksiya va o‘zini o‘zi baholash yo‘llari. Shuningdek, o‘qituvchining diskurs
amaliyoti — savol berish uslubi, rag‘batlantirish tili, xatoni qayta ishlash strategiyalari —
gender tenglikni qo‘llab-quvvatlovchi mikro-pedagogik intervensiya sifatida metod tanlovining
ajralmas qismidir.
O‘zbekiston ta’lim tizimida kompetensiyaviy yondashuv, raqamli resurslar integratsiyasi
va chet tili ta’limini erta bosqichdan qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar
gender tenglik masalasini yanada dolzarb qiladi. Maktab amaliyotida o‘qituvchi uchun eng katta
chaqiriqlardan biri — o‘quv jarayonida ko‘rinmas bo‘lib qoladigan tarafkashliklarni aniqlash va
ularni metodik yechimlar orqali bartaraf etishdir. Shu nuqtayi nazardan, ushbu maqola nazariy
asoslar (gender pedagogikasi, psixolingvistika, differensial yondashuv), mazmun dizayni
(o‘quv materiali va topshiriqlar tiplari), hamda sinf amaliyoti (dars ssenariylari, ishtirokni
tashkil etish, baholash) chorrahasida metod tanlashning ilmiy mezonlarini ishlab chiqishni
maqsad qiladi.
Maqolaning ilmiy yangiligi shundaki, u gender yondashuvni “qizlar va o‘g‘il bolalar uchun
alohida metodlar”ga reduksiya qilmaydi; aksincha, o‘qitishning kommunikativ-sotsiokognitiv
asoslariga tayangan holda har bir o‘quvchi uchun teng imkoniyat va adolat tamoyillarini
metodik konstruksiyaga tarjima qiladi. Tadqiqot quyidagi savollarga javob izlaydi: (1)
boshlang‘ich sinf chet tili darslari uchun gender sezgir metod tanlashning asosiy mezonlari
nimalardan iborat? (2) sinf diskursi va o‘qituvchi strategiyalari teng ishtirokni qanday qo‘llab-
quvvatlaydi? (3) o‘quv materiali va vazifalar dizaynida gender muvozanatini ta’minlashning
amaliy yo‘llari qaysilar? (4) formatif baholash usullari genderga oid yashirin tarafkashliklarni
qanday kamaytirishi mumkin? Shu tariqa, maqola nazariy tahlil va amaliy tavsiyalar
uyg‘unligida boshlang‘ich sinflarda chet tilini o‘qitishda gender yondashuvi asosida metod
tanlashning konseptual modelini taklif etadi. Kutilayotgan natija — o‘qituvchilar uchun aniq,
tekshiruvdan o‘tadigan mezonlar va sinf darajasida qo‘llanadigan ssenariylar bankini
shakllantirish; o‘quvchilar uchun esa xavfsiz, motivatsion va adolatli til o‘rganish muhitini
barpo etishdir.
Metodologiya.
Ushbu tadqiqot pragmatik yondashuvga tayanadigan aralash metodlar (mixed-methods)
dizaynida olib borildi. Maqsad — boshlang‘ich sinflarda chet tilini o‘qitishda gender yondashuvi
asosida metod tanlash mezonlarini ilmiy asoslash, ularning samaradorligini tekshirish va
amalga joriy etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir. Aralash dizayn tanlovi ikki zaruratdan
kelib chiqadi: (1) gender sezgir metodlarning ta’siri miqdoriy ko‘rsatkichlar orqali ishonchli
baholanishi, (2) sinf diskursi va o‘qituvchi amaliyotidagi yashirin tarafkashliklarni sifat
jihatdan chuqur tahlil qilish.
Tadqiqot dizayni. Quyi bosqichda kvazieksperimental klasterli dizayn qo‘llaniladi:
parallel sinflar ichida “gender sezgir metodlar bilan o‘qitish” (eksperimental) va “standart
20
metodlar” (nazorat) guruhlari shakllantiriladi. O‘quv yilining bir choragi (8–10 hafta) davomida
pretest–intervensiya–posttest protokoli tatbiq etiladi. Yuqori bosqichda dizaynlashtirilgan
dars ssenariylari ikki siklda Design-Based Research (DBR) yondashuvi orqali
takomillashtiriladi: 1-sikl natijalaridan kelib chiqib metodik yechimlar qayta moslashtiriladi va
2-siklda sinovdan o‘tkaziladi. Shu tariqa “tekshir-moslashtir-qayta sinov” aylanishi muammoga
kontekstga mos, amaliy ahamiyatli yechim beradi.
Ishtirokchilar va tanlov. Maqsadli tanlov orqali 7–10 yoshdagi o‘quvchilar ishtirok etadi
(A1/pre-A1 daraja). Har bir maktabdan kamida 2 ta parallel sinf (N≈50–80 o‘quvchi) jalb
qilinadi; o‘qituvchilar kamida 3 yillik ish tajribasiga ega bo‘lishi shart. Gender nisbatlar
muvozanati saqlanadi. Ota-ona roziligi va bola roziligi (assent) yozma ravishda olinadi.
Intervensiya mazmuni. Eksperimental guruhlarda darslar quyidagi gender sezgir metodik
paket asosida olib boriladi: kommunikativ yondashuv va vazifaga yo‘naltirilgan o‘qitish (TBLT),
rolli o‘yinlar va drama, multimodal kiritish (audio-vizual-kinestetik), hamkorlikda o‘qish
(jamoaviy/juftlik), CLIL elementlari, o‘yinlashtirish va refleksiya. Har bir dars ssenariysida teng
ishtirokni ta’minlaydigan rollar navbatlanuvi, baholashning formatif usullari (exit-ticket,
tezkor rubrikalar), hamda gender neytral/muvozanatli matn va vizuallar majburiy mezon
sifatida kodlanadi. Nazorat guruhida amaldagi darslik asosidagi odatiy metodlar qo‘llanadi.
Metod tanlash mezonlarini operatsionallashtirish. Metodlarni tanlash uchun ko‘p mezonli
baholash (MCDA) modeli ishlab chiqildi. Ekspertlar (metodikachi, amaliyotchi o‘qituvchi,
psixolog) Analitik Ierarxiya Prosessi (AHP) orqali mezonlarga og‘irliklar beradi. Taklif etilgan
mezonlar: (a) yoshga mos kognitiv yuklama; (b) teng ishtirokni rag‘batlantirish; (c)
multimodallik; (d) kommunikativ natija (gapirish-tinglash); (e) materialning gender
muvozanati; (f) baholashning adolatliligi; (g) resurs talabining maqbulligi; (h)
moslashuvchanlik. Sinf sharoitiga mos metod uchun Umumiy Yaroqlilik Balli AHP og‘irliklari
bilan hisoblanadi; qaror qabul qilish jarayoni dars oldidan o‘qituvchiga qulay Rubrikator
ko‘rinishida beriladi.
Ma’lumot yig‘ish jarayoni. 1-haftada pretest va o‘qituvchilar uchun 6 soatlik gender sezgir
metodika bo‘yicha trening (mikro-o‘qitish, refleksiya). 2–9-haftalarda darslar olib boriladi; 4-
va 8-haftalarda formatif “oraliq nuqta” kuzatuvlar. 10-haftada posttest va fokus-intervyular
(o‘qituvchi va 6–8 nafar o‘quvchi bilan). DBRning 2-siklida ssenariylar oraliq natijalarga ko‘ra
qayta moslashtiriladi.
Validlik va ishonchlilik. Ichki validlik uchun guruhlar imkon qadar tenglashtiriladi, fidellik
monitoringi amalga oshiriladi, muqobil izohlar (o‘qituvchi tajribasi, sinf hajmi, dars vaqti)
kovariat sifatida nazorat qilinadi. Tashqi validlik uchun kamida uch xil maktab konteksti
(shahar/ qishloq, resurs darajasi) jalb qilinadi. Metodologik triangulyatsiya (test, kuzatuv,
intervyu, material auditi) va manbalar triangulyatsiyasi (o‘qituvchi-o‘quvchi-kuzatuvchi)
qo‘llanadi.
Etika masalalari
. Bolalar bilan ishlashda xolislik va maxfiylik kafolatlanadi; barcha
yozuvlar shifrlanadi. O‘qituvchilarga natijalar bo‘yicha shaxsiy “ko‘rsatkich profili” qaytariladi,
ammo uchinchi shaxslarga individual ma’lumot berilmaydi. Dars materiallaridagi stereotip
tasvirlar ta’sirini kamaytirish uchun o‘quvchilarga kritik savodxonlik elementlari (vizual/tiliy
stereotipni tanish va muqobil misol keltirish) ehtiyotkorlik bilan joriy etiladi.
Cheklovlar va nazorat
. To‘liq randomizatsiya amaliy cheklovlar sabab qisman
ta’minlanadi; shuning uchun kovariatlar bilan statistik nazorat kuchaytiriladi. O‘qituvchi omili
21
ta’sirini kamaytirish uchun intervensiya ssenariylari standartlashtirilgan va murabbiy
kuzatuvlari bilan qo‘llab-quvvatlanadi.
Natija sifatida yaratiladigan mahsulot. Tadqiqot yakunida “Metod Tanlash Rubrikatori”
(AHP og‘irliklari bilan), dars ssenariylari banki, material gender auditi chek-listi va IPI hisob-
vositasi ishlab chiqiladi. Bu to‘plam o‘qituvchiga dars oldidan tezkor diagnostika asosida eng
mos metodni tanlash, dars jarayonida teng ishtirokni kuzatish va darsdan so‘ng refleksiya qilish
imkonini beradi.
Adabiyotlar va manbalar tahlili:
Boshlang‘ich sinflarda chet tilini o‘qitishda gender yondashuv asosida metod tanlash
masalasini ilmiy jihatdan yoritish uchun xalqaro va mahalliy adabiyotlar ko‘lamida keng
qamrovli tahlil amalga oshirildi. Tadqiqot uch asosiy yo‘nalishdagi manbalarga tayandi: (1)
gender pedagogikasi va ta’limdagi tenglik nazariyalari, (2) chet tili o‘qitish metodikasi va
psixolingvistika, hamda (3) boshlang‘ich ta’lim sharoitida metod tanlash va dars dizayni.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti va UNESCO hujjatlarida gender tenglik nafaqat ta’lim olish
huquqida, balki ta’lim jarayonining mazmuni, metodlari va baholash tizimida ham ta’minlanishi
lozimligi ta’kidlanadi. UNESCOning Gender-Responsive Pedagogy qo‘llanmasida o‘qituvchining
darsdagi muloqot uslubi, o‘quv materiallari va faoliyat turlari orqali teng imkoniyat yaratish
tamoyillari yoritilgan.
Mahalliy kontekstdagi tadqiqotlarda (Jo‘raeva) maktab darsliklarida gender
stereotiplarning mavjudligi va bu o‘quvchilarning til o‘rganish motivatsiyasiga ta’siri haqida
fikrlar bildirilgan. Bu esa metod tanlashda material auditini majburiy bosqich sifatida kiritish
zarurligini ko‘rsatadi.
Chet tili ta’limi metodologiyasida kommunikativ yondashuv (Hymes; Canale & Swain)
o‘quvchining muloqot kompetensiyasini shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, gender yondashuv
bilan integratsiya qilganda teng ishtirokni rag‘batlantirish imkonini beradi. Task-Based
Language Teaching (Ellis; Willis & Willis) topshiriq asosida ishlash orqali o‘quvchilarning faol
hamkorlikda bo‘lishiga sharoit yaratadi, bu esa jinsiy farqlarni yumshatadi.
Boshlang‘ich ta’lim metodikasi bo‘yicha mahalliy mualliflar (Xolmatova; Tursunov) yosh
o‘quvchilar uchun vizual va o‘yin texnologiyalarining samaradorligini ilmiy asoslaydi. Xorijiy
tadqiqotlarda (Pinter; Curtain & Dahlberg) yosh o‘quvchilar uchun dars dizaynida hamkorlik,
ijodiy vazifalar va multimodal materiallardan foydalanish samarali ekanligi qayd etilgan.
Gender yondashuv asosida metod tanlash bo‘yicha tahlillar (Unterhalter et al; Nordlund)
shuni ko‘rsatadiki, metod tanlash jarayonida teng ishtirok indikatorlari, materialdagi rol
taqsimoti, va o‘qituvchi diskursining balansi kabi mezonlar aniq belgilangan taqdirdagina ijobiy
natija kuzatiladi.
Demak, ushbu maqolaning dolzarbligi shundan iboratki, u mavjud nazariy va metodik
ishlanmalarni integratsiya qilib, boshlang‘ich sinf chet tili darslarida gender sezgir metod
tanlashning ilmiy mezonlarini ishlab chiqishga qaratilgan. Shu bilan birga, xalqaro tajriba
(UNESCO, Council of Europe) va mahalliy amaliyot o‘rtasidagi bo‘shliqni bartaraf etish imkonini
beradi.
Xulosa.
Boshlang‘ich sinflarda chet tilini o‘qitishda gender yondashuvdan foydalanish ta’lim
jarayonining samaradorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi. Metod tanlash jarayonida
o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlari bilan bir qatorda, teng ishtirokni
22
ta’minlaydigan, motivatsiyani oshiradigan va gender stereotiplarni bartaraf etadigan
yondashuvlarga ustuvor ahamiyat berish zarur.
Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, kommunikativ yondashuv, topshiriqqa asoslangan o‘qitish,
hamkorlik va o‘yin texnologiyalari genderga sezgir mazmun bilan uyg‘unlashganda,
o‘quvchilarning til ko‘nikmalari tezroq rivojlanadi va darsdagi faolligi ortadi. Shuningdek,
o‘qituvchi muloqot uslubi va dars materiallarining gender muvozanati o‘quv jarayonida ijobiy
psixologik muhitni yaratishda katta ahamiyatga ega. Umuman olganda, gender yondashuv
asosida metod tanlash — bu nafaqat metodika masalasi, balki ta’lim sifatini oshirish va barcha
o‘quvchilar uchun teng imkoniyatlar yaratishga qaratilgan kompleks pedagogik strategiyadir.
Shu bois, boshlang‘ich ta’lim tizimida ushbu yondashuvni tatbiq etish istiqbolli va amaliy
jihatdan ahamiyatlidir.
References:
Используемая Литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Bem, S. L. Gender schema theory: A cognitive account of sex typing // Psychological
Review. – 1981. – Vol. 88, № 4. – P. 354–364.
2.
Butler, J. Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. – New York:
Routledge, 1990. – 272 p.
3.
UNESCO. Gender-responsive pedagogy: A toolkit for teachers and schools. – Paris:
UNESCO, 2017. – 84 p.
4.
Council of Europe. Gender Equality Strategy 2018–2023. – Strasbourg: Council of Europe,
2018. – 45 p.
5.
Ellis, R. Task-based Language Learning and Teaching. – Oxford: Oxford University Press,
2003. – 403 p.
6.
Sharifzoda, M. (2024). TA’LIMDA KASBIY FAOLIYATNING GENDER XUSUSIYATLARI.
Общественные науки в современном мире: теоретические и практические
исследования, 3(7), 87-90.
7.
Qizi, S. M. S. (2024). METHODS OF INCREASING THE EFFECTIVENESS OF ENGLISH
LANGUAGE TEACHING IN GENERAL EDUCATION SCHOOLS. Eurasian Journal of Technology
and Innovation, 2(1-3), 7-11.
8.
Willis, D., Willis, J. Doing Task-Based Teaching. – Oxford: Oxford University Press, 2007. –
215 p.
