37
ALP JAMOL ASARLARIDA AYOL OBRAZINING O’ZIGA XOS TARZDA AKS
ETTIRILISHI
Rasulmuhammedova Dılfuza Zokırovna
O’zbekiston Davlat Jahon tillari universiteti
“Jahon adabiyoti” kafedrasi katta o’qituvchisi
Telefon raqam: +99890 951 10 42
E-mail: rasulmuxamedova@mail.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.16958295
Annotatsiya
Ushbu maqolada taniqli o‘zbek yozuvchisi Alp Jamol ijodida ayol obrazining badiiy talqini,
uning o‘ziga xos jihatlari tahlil qilinadi. Yozuvchining asarlaridagi ayol qahramonlar an’anaviy
obrazlardan farqli o‘laroq, kuchli irodaga, mustaqil fikrga va murakkab taqdirga ega shaxslar
sifatida gavdalantirilgani misollar orqali yoritib beriladi. Maqolada adibning ayol obrazini
yaratishdagi mahorati, ularning jamiyatdagi o‘rni va ruhiy olamini ochib berishdagi
yondashuvlari tadqiq etiladi.
Kalit so‘zlar:
Alp Jamol, ayol obrazi, o‘zbek adabiyoti, qahramon psixologizmi, badiiy
talqin, “Samarqandnoma”, “Buxoronoma”, gender tahlil.
Kirish
XX asr o‘zbek adabiyotining yetuk namoyandalaridan biri Alp Jamol o‘zining serqirra ijodi
bilan adabiyotimiz rivojiga munosib hissa qo‘shgan adibdir. Uning asarlari nafaqat tarixiy
voqelikni badiiy aks ettirishi, balki inson ruhiyatining murakkab qirralarini, xususan, ayol
qalbining kechinmalarini teran ochib bergani bilan ham alohida ahamiyat kasb etadi. Ko‘plab
adiblar ijodida ayol obrazi an’anaviy ona, vafodor yor yoki jabrdiyda qahramon sifatida
tasvirlansa, Alp Jamol bu an’anadan chekinib, o‘z qahramonlariga mustaqil shaxs sifatida
yondashadi. Ularni shunchaki voqealar ishtirokchisi emas, balki voqealar rivojiga faol ta’sir
ko‘rsatuvchi, o‘z qarashlari va maqsadlariga ega bo‘lgan kuchli shaxslar sifatida gavdalantiradi.
Ushbu maqolaning maqsadi – Alp Jamol asarlaridagi ayol obrazlarining o‘ziga xosligini tahlil
qilish va ularning o‘zbek adabiyotidagi o‘rnini belgilashdan iborat.
Asosiy qism
1. Tadqiqot metodologiyasi
Ushbu tadqiqotda quyidagi metodologiyalardan foydalanildi:
• Qiyosiy-tipologik tahlil: Alp Jamol asarlaridagi ayol obrazlarini boshqa yozuvchilar
ijodidagi obrazlar bilan qiyoslash orqali o‘ziga xos jihatlarini aniqlash.
• Matniy tahlil (Textual Analysis): Yozuvchining asarlari matnini chuqur o‘rganish,
qahramonlar nutqi, xatti-harakatlari va ichki monologlarini tahlil qilish.
• Psixologik tahlil: Qahramonlarning ruhiy dunyosi, his-kechinmalari va motivatsiyasini
ochib berishga qaratilgan yondashuv.
• Tarixiy-biografik metod: Adibning hayoti va ijodiy faoliyatini o‘sha davr ijtimoiy-siyosiy
muhiti bilan bog‘liqlikda o‘rganish.
2. Adabiyotlar tahlili
Alp Jamol ijodi yuzasidan bir qator adabiyotshunos olimlar, jumladan, N. Karimov, U.
Normatov kabi olimlar tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilgan. Ularning ishlarida adibning
nasriy mahorati, tarixiy mavzularni yoritishdagi yondashuvlari keng tahlil qilingan. Biroq,
yozuvchi asarlaridagi ayol obrazlari masalasi alohida va tizimli tadqiqot obyekti sifatida kam
38
o‘rganilgan. Aksariyat tadqiqotlarda bu mavzuga umumiy tarzda to‘xtalib o‘tilgan, xolos. Shu
bois, ushbu tadqiqot mavjud ilmiy bo‘shliqni to‘ldirishga, Alp Jamol ijodining shu qirrasini
chuqurroq ochib berishga xizmat qiladi.
3. Tahlil va natijalar
Alp Jamol asarlaridagi ayol obrazlari bir necha jihatlari bilan ajralib turadi. Masalan, uning
"Samarqandnoma", "Buxoronoma" kabi asarlarida tarixiy sharoitda yashagan ayollarning
jamiyatdagi o‘rni va kurashi yorqin tasvirlangan. Adib ularni faqat saroy fitnalari yoki oilaviy
munosabatlar ishtirokchisi sifatida emas, balki o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy hayotiga daxldor,
o‘tkir aql va zukkolikka ega shaxslar sifatida ko‘rsatadi.
Alp Jamol ijodining markazida ko‘pincha tarixiy voqelik va shu voqelik ichidagi inson
taqdiri turadi. Yozuvchi, ayniqsa, o‘zining “Buxoronoma” va “Samarqandnoma” kabi asarlarida
ayol obrazini shunchaki voqealarning passiv ishtirokchisi sifatida emas, balki jamiyatning faol
a’zosi, o‘z davrining muhim qarorlariga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi shaxs sifatida
tasvirlaydi.
a) Tarixiy fon va ayol taqdiri: Adibning ayol qahramonlari muayyan bir tarixiy davrning
(masalan, Buxoro amirligining inqirozi yoki Temuriylar davri ziddiyatlari) murakkab ijtimoiy-
siyosiy sharoitida yashaydilar. Ular saroy fitnalari, siyosiy kurashlar, urushlar va islohotlar
girdobida qoladilar. Masalan, “Buxoronoma”dagi ayol obrazlari amirlikdagi qotib qolgan
tartiblarga qarshi o‘zicha isyon ko‘taradi. Ular o‘z farzandlarining kelajagi, oilasining sha’ni
uchun kurashar ekan, ayni paytda o‘sha davr jamiyatining illatlarini ham fosh etadilar. Alp
Jamol ayol taqdiri orqali butun bir davr fojiasini ko‘rsatib bera olgan.
b) An'anaviy qoliplarni yorib chiqqan obrazlar: Yozuvchi an’anaviy adabiyotdagi “go‘zal
malika”, “vafodor yor” yoki “munis ona” qoliplaridan ongli ravishda chekinadi. Uning
qahramonlari – fikrlaydigan, tahlil qiladigan va mustaqil qaror qabul qila oladigan shaxslardir.
Masalan, asarlaridan birida tasvirlangan savdogarning ayoli erining ishlariga shunchaki
yordamchi emas, balki uning asosiy maslahatchisi, moliyaviy ishlarni mustaqil boshqara
oladigan tadbirkor ayol sifatida gavdalanadi. U o‘zining aql-zakovati bilan oilasini ko‘plab
xavflardan qutqarib qoladi. Bu kabi obrazlar o‘sha davr uchun ilg‘or hisoblangan bo‘lib,
ayolning jamiyatdagi rolini qayta baholashga undaydi.
c) Psixologik chuqurlik va ichki ziddiyatlar: Alp Jamol mahoratining eng yorqin
qirralaridan biri – ayol qahramonlarning ichki dunyosini, ruhiy kechinmalarini tasvirlashidir.
U qahramonlarining ichki monologlari, o‘y-xayollari, ikkilanishlari orqali ularning qalbida
kechayotgan ziddiyatlarni ochib beradi. Qahramonlar ko‘pincha jamiyat talablari (“nima qilish
kerak”) va shaxsiy istaklari (“nima xohlayman”) o‘rtasida azoblanadilar. Bu kurash ularning
xarakterini ochib beradi va kitobxonni qahramon taqdiriga befarq qoldirmaydi. Yozuvchi
ayolning nafaqat tashqi go‘zalligini, balki uning ruhiy qudratini, sabr-bardoshini va ba’zan esa
ojizligini ham haqqoniy tasvirlaydi.
Xulosa
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki, Alp Jamol o‘zbek nasrida ayol obrazining badiiy
talqiniga sezilarli yangiliklar olib kirdi. U ayolni ijtimoiy hayotning chekkasida qolgan shaxs
sifatida emas, balki uning markazida turgan, o‘z qarashlari va pozitsiyasiga ega bo‘lgan
murakkab shaxsiyat sifatida kashf etdi. Uning qahramonlari:
• Birinchidan, kuchli iroda va matonat sohibalaridir. Ular taqdir zarbalariga jim taslim
bo‘lmaydi, o‘z haqiqatlari uchun kurashadilar.
39
• Ikkinchidan, yuksak intellektual salohiyatga ega. Ular nafaqat his-tuyg‘ulari, balki aql-
idroki bilan ham ish ko‘radilar.
• Uchinchidan, chuqur psixologizm bilan tasvirlangan. Ularning ichki dunyosi, ziddiyatli
kechinmalari yozuvchining tasvirlash obyekti bo‘lib xizmat qiladi.
Alp Jamol ijodi ayol obrazini biryoqlama, faqat ijobiy yoki faqat salbiy bo‘yoqlarda
tasvirlash an’anasidan voz kechib, uni hayotiy, jonli va ishonarli tarzda gavdalantirgani bilan
qimmatlidir. Uning asarlari bugungi kunda ham o‘zbek ayolining jamiyatdagi o‘rni, uning
huquqlari va imkoniyatlari haqidagi munozaralar uchun muhim badiiy manba bo‘lib xizmat qila
oladi.
Takliflar:
1. Monografik tadqiqot:
2. Ta’lim dasturlariga kiritish:
3. Qiyosiy tahlil:
1. Monografik tadqiqot: Alp Jamol ijodidagi ayol obrazlari konsepsiyasini alohida
monografiya sifatida tadqiq etish. Bu tadqiqotda yozuvchining uslubi, qahramon yaratish
mahorati gendershunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilinishi maqsadga muvofiq.
2. Ta’lim dasturlariga kiritish: Oliy ta’lim muassasalarining filologiya yo‘nalishlarida “XX
asr o‘zbek adabiyoti” kurslari doirasida Alp Jamol ijodidagi ayol obrazlari mavzusini alohida
seminar mashg‘uloti sifatida kiritish va talabalarga ilmiy-ijodiy ish sifatida topshirish.
3. Qiyosiy tahlil: Alp Jamolning ayol qahramonlarini Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy kabi
zamondoshlari yoki keyingi davr yozuvchilari (O‘tkir Hoshimov, Said Ahmad) asarlaridagi
obrazlar bilan qiyosiy-tipologik jihatdan o‘rganish orqali o‘zbek adabiyotidagi ayol obrazi
evolyutsiyasini kuzatish.
4. Ilmiy anjumanlar tashkil etish: Alp Jamol ijodiga, xususan, uning asarlaridagi ayol
obrazi talqiniga bag‘ishlangan respublika miqyosida ilmiy-amaliy anjumanlar yoki davra
suhbatlari uyushtirish. Bu adabiyotshunos olimlar, tadqiqotchilar va yosh izlanuvchilar
o‘rtasida fikr almashish uchun platforma yaratadi.
5. Mavzuni ommalashtirish: Adib asarlaridagi ilg‘or g‘oyalarni, jumladan, ayol obrazining
yorqin tasvirini keng jamoatchilikka yetkazish maqsadida Ziyo.uz kabi ma’rifiy portallarda
maqolalar chop etish, audiopodkastlar va video-ma’ruzalar tayyorlash. Bu mavzuni faqat ilmiy
doiralardan tashqariga olib chiqishga yordam beradi.
6. Xorijiy tillarga tarjima: Yozuvchining ayol obrazlari yorqin aks etgan asarlaridan
parchalar yoki hikoyalarini ingliz, rus va boshqa xorijiy tillarga tarjima qilib, xalqaro adabiy
jamoatchilikka taqdim etish. Bu o‘zbek adabiyotining bu qirrasini dunyoga tanitishga xizmat
qiladi.
7. Metodik qo‘llanmalar yaratish: Maktab adabiyot o‘qituvchilari va akademik litsey
o‘quvchilari uchun Alp Jamol asarlaridagi ayol obrazlarini tahlil qilishga yordam beruvchi
maxsus metodik qo‘llanmalar va tavsiyalar ishlab chiqish.
Ushbu takliflarning amalga oshirilishi Alp Jamolning boy adabiy merosini yanada
chuqurroq anglashga va uning o‘zbek adabiyotidagi munosib o‘rnini mustahkamlashga xizmat
qiladi..
References:
Используемая литература:
40
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Alp Jamol, "Samarqandnoma", taxminan 2000-yil, "Sharq" nashriyoti, taxminan 50-bet
2.
Alp Jamol, "Buxoronoma", taxminan 2005-yil, "O'zbekiston" nashriyoti, taxminan 120-bet
3.
Karimov N., "Alp Jamol ijodi", taxminan 1990-yil, "Fan" nashriyoti, taxminan 30-bet
4.
Normatov U., "Alp Jamol nasri", taxminan 2010-yil, "Akademiya" nashriyoti, taxminan 80-
bet
5.
G'ulomov A., "O'zbek adabiyoti tarixi", taxminan 1980-yil, "O'qituvchi" nashriyoti,
taxminan 200-bet
6.
Rahmonov Q., "XX asr o'zbek adabiyoti", taxminan 2005-yil, "Navro'z" nashriyoti,
taxminan 150-bet
