51
TIZIMLI BLOK VA UNING TARKIBIY ELEMENTLARI: PROTSESSOR,
SOPROTSESSOR, XOTIRA
Azimova Aziza Elyor qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti talabasi.
Nurullayaeva Malika Baxtiyor qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti talabasi
Yaxiyaxonova Muxiba Maxmudjonovna
Shahrisabz davlat pedagogika instituti katta oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14643054
Annotatsiya.
Ushbadagi tizimli blokning jamlanma jarayoni — protsessor, soprotsessor
va xotira — haqida ma’lumot beriladi. Tizimli blok kompyuter arxitekturasining markaziy
qismi bo‘lib, u turli xil komponentlar o‘rtasida ma’lumot yordamini ta’minlash. Protsessor,
ma’lumotlarni qayta ishlash va harakatda asosiy rol o‘ynaydi, soprotsessor esa qo‘shimcha
mahsulotlarni taqdim etib, tezlikni qayta ishlash. Xotira esa, dasturlar va ma’lumotlarni
vaqtinchalik saqlashda muhim korxona ega. Maqola, har bir elementning funksiyalarini, o‘zaro
bog‘liqligini va tizimning umumiy ishlashini qanday tuzatishini ko‘rib chiqadi. Ush tadqiqot,
zamonaviy kompyuter arxitekturasining ijobiy natijalari
Kalit so‘zlar:
Tizimli blok, protsessor, xotira, shina, ichki qurilmalar, ekran kartasi, ovoz
kartasi, Soprotsessor.
Kirish
Tizimli blok, zamonaviy kompyuter arxitekturasining asosiy qismi bo‘lib, barcha
operatsion jarayonlarniradi va muhim komponentlar o‘zining boshqa muloqotni ta’minlaydi.
Ush sistemning asosiy kompyuteri — protses soprotsessor va xotira — har biri o‘ziga xos
xususiyatni va birgalikda kompyuterning umumiy samara Protsessor, ma’lumotlarni tez va
samarali qayta ishlash uchun mas’ul bo‘lib, jarayonlarning markazida bo‘ladi. Soprotsessor,
qo‘shimcha yuk kuchini taqdim etib, murakkab yuklarni tezlashtirishda muhim rol’ bajaradi.
Xotira esa dastur va ma’lumotlarni vaqtinchalik saqlashda muhim korxona ega, bu esa
protsessorning tezkor ma’lumot. Tadqiqot davomidailmiy adabiyotlarda keltirilgan nazariy
materiallargaasoslangan holdamantiqiy tahlilusullaridan foydalaniladi. Mavjud ma’lumotlarni
tahlil qilishda tahlil va sintez ,qiyosiy tahlil kabi uslublarva yondashuvlar qo‘llanilgan.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili.
Patterson va Hennessyning “Computer Organization and Design” asarida protsessor (yoki
markaziy protsessor birlik)ning roli va strukturasining muhimligi haqida batafsil tahlil
qilingan. Ularning ta’kidlashicha, “Protsessor — bu kompyuter tizimining yuragi bo‘lib, uning
asosiy vazifasi ma’lumotlarni qayta ishlash va har bir hisoblash operatsiyasini boshqarishdir”.
Ushbu izlanishda protsessorning asosan ikki asosiy komponentga bo‘lingani, ya’ni boshqaruv
blok
va
arifmetik-mantig‘iy birlik
(ALU), ularning birgalikdagi ishlashi va tizimning umumiy
samaradorligini oshirishga yordam berishi haqida yozilgan edi.[1]
Stonening “High-Performance Computer Architecture” kitobida soprotsessorlarning o‘rni
va ularning kompyuter tizimlarida qo‘llanilishiga doir keng qamrovli ma’lumotlar taqdim
etilgan. Soprotsessorlar — bu protsessor bilan parallel ravishda ishlaydigan va maxsus turdagi
vazifalarni, masalan, matematik hisoblashlar yoki grafika ishlarini tezlashtiradigan
qurilmalardir. Stone “Soprotsessorlar odatda matematik hisob-kitoblarni yoki maxsus
maqsadli vazifalarni tezlashtirish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ular umumiy protsessordan
alohida ishlashlari orqali tizimning umumiy samaradorligini oshiradi”.[2]
52
Hennessy va Pattersonning “Computer Architecture A Quantitative Approach” asarida
xotira tizimlari va ularning ishlash prinsiplari chuqur tahlil qilingan. Ularning ta’kidlashicha,
“Xotira tizimi — bu protsessor tomonidan ishlov berilayotgan ma’lumotlar va instruktsiyalarni
saqlash va ularga tezkor kirish imkonini beruvchi asosiy komponent hisoblanadi”. Maqolada
xotiraning ierarxiyasi va uning komponentlari — asosan, registerlar
,
kesh xotira, RAM va qattiq
disk — keltirilgan.[3]
Hennessy va Patterson shuningdek, xotira tizimlarining samaradorligini oshirish uchun
foydalaniladigan texnikalar, masalan, keshni optimallashtirish, muvofiqlashtirilgan xotira
(memory coherence) va xotira sinxronizatsiyasi kabi texnologiyalarni muhokama qilganlar.
Xotira tizimi tizimning umumiy ishlashiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun samarali
xotira arxitekturalarini ishlab chiqish muhimdir. Tizimli bloklar, ya’ni protsessor, soprotsessor
va xotira o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar muhim ilmiy izlanishlarni talab qiladi.
Jouppining “Improving Direct-Mapped Cache Performance by the Addition of a Small
Fully-Associative Cache and Prefetch Buffers” asarida protsessor va xotira tizimlari o‘rtasidagi
samarali o‘zaro ta’sirni yaxshilash usullari ko‘rib chiqilgan. Jouppi o‘z asarida, “Protsessor va
xotira o‘rtasidagi ma’lumot almashinuvi juda tez bo‘lishi kerak, chunki bu kompyuter tizimining
ishlash tezligini sezilarli darajada oshiradi”.[4]
Shuningdek, xotira va protsessor o‘rtasidagi keʻchikishlarni kamaytirish uchun kesh
xotiralarining ishlatilishi va samarali ma’lumot uzatish mexanizmlarining joriy etilishi
kerakligini ta’kidlagan. Bu yondashuv tizim samaradorligini oshirishga yordam beradi. Tizimli
blok — kompyuterning barcha asosiy qismlarini birlashtiruvchi korpus bo‘lib, u ichida
kompyuterning protsessori, xotira modullari, qattiq disk, grafik karta, va boshqa elektron
komponentlar joylashgan. Barcha qismlar o‘zaro bog‘langan holda ishlaydi va ular markaziy
protsessor tomonidan boshqariladi. Bu komponentlar kompyuterning umumiy ishlash tezligi
va samaradorligini belgilaydi. CPU (Markaziy Protsessor Qurilmasi) — kompyuterning "miyasi"
hisoblanadi. U barcha hisoblash ishlarini, dasturlarni bajarishni amalga oshiradi. Protsessor
arxitekturasi va yadro soniga qarab samaradorligi farqlanadi. Ko‘p yadroli protsessorlar bir
vaqtning o‘zida ko‘proq jarayonlarni bajarish imkonini beradi. Tezlik va chastota
protsessorning ishlash kuchini belgilaydi. Tezlik qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik tez
ma’lumot qayta ishlanadi, bu esa dasturlarni samarali bajarishga yordam beradi.
Xulosa va takliflar.
Tizimli blok — bu kompyuterning barcha asosiy qismlarini o‘zida
mujassamlashtirgan markaziy qism bo‘lib, unda protsessor, soprotsessor, xotira va boshqa
zaruriy komponentlar joylashgan. Ularning birgalikdagi ishlashi kompyuterning samaradorligi
va tezligini belgilaydi. Protsessor (CPU): CPU kompyuterning "miya"si bo‘lib, u asosiy hisoblash
ishlarini bajaradi. Uning ko‘p yadroli va yuqori chastotali bo‘lishi tizimning samaradorligini
oshiradi. Zamonaviy protsessorlar kesh xotira va yuqori uzatish chastotalari bilan jihozlangan
bo‘lib, bu esa tizim samaradorligini sezilarli ravishda oshiradi. Soprotsessorlar: Maxsus
hisoblash ishlariga mo‘ljallangan yordamchi protsessorlar, ayniqsa, grafik va matematik
hisoblashlarda samaradorlikni oshiradi. GPU (grafik protsessor) va boshqa maxsus
soprotsessorlarning mavjudligi og‘ir grafik va ilmiy hisob-kitoblarda tezlik va samaradorlikni
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Doimiy xotira (ROM): Doimiy xotira modullari va
ularning tizimli blokda tutgan o‘rni, ma’lumotlarni saqlash va yuklash usullari haqida
adabiyotlar. Zamonaviy adabiyotlar va maqolalar. So‘nggi tadqiqotlar va yangiliklar:
Kompyuter tizimlari va ularning elementlari, ayniqsa protsessor va xotira texnologiyalari
53
bo‘yicha ilmiy maqolalar, tadqiqot natijalari va yangi texnologiyalarni o‘z ichiga olgan
manbalar.
References:
1.
Patterson, D. A., & Hennessy, J. L. (2013).
Computer Organization and Design: The
Hardware/Software Interface
. Morgan Kaufmann.
2.
Stone, H. S. (1994).
High-Performance Computer Architecture
. Addison-Wesley.
3.
Hennessy, J. L., & Patterson, D. A. (2019).
Computer Architecture: A Quantitative Approach
.
Morgan Kaufmann.
4.
Jouppi, N. P. (1990). "Improving Direct-Mapped Cache Performance by the Addition of a
Small Fully-Associative Cache and Prefetch Buffers".
ACM SIGARCH Computer Architecture
News
, 18(2), 28-36.
5.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muxiba. "Developing full-fledged thinking skills in
firstgraders through the perception of the “surrounding world” (using the example of a Mind
Map)." Czech Journal of Multidisciplinary Innovations 35 (2024): 31-37.
6.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muxiba. "USING VR TECHNOLOGIES IN TEACHING
COMPUTER SCIENCE AND IT TO FIRST-GRADE STUDENTS." Eurasian Journal of Mathematical
Theory and Computer Sciences 4.10 (2024): 40-46.
7.
Maxmudjonovna , Y. M. (2024). Brain Activity in the Development of Imagination in First
Graders. Excellencia: International Multi-Disciplinary Journal of Education (2994-9521), 2(10),
820-826.
8.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muhiba. "Mustaqil ta’limni tashkil etishda ilg ‘or xorijiy
tajribalarning ahamiyati." Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences 1.5 (2021): 742-749.
9.
Яхияханова, Мухиба. "RAQAMLI TA’LIM MUHITIDA BOSHLANGʻICH SINF
OʻQUVCHILARINING IT SAVODXONLIGINI OSHIRISH METODIKASINI TAKOMILLASHTIRISH."
Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари/Актуальные проблемы
социально-гуманитарных наук/Actual Problems of Humanities and Social Sciences 4 (2024).
10.
Yaxiyaxonova, Muxiba. "1-sinf o „quvchilariga “Informatika va AT” fanini o „qitishda
loyiha daftaridan foydalanish.: 1-sinf o „quvchilariga “Informatika va AT” fanini o „qitishda
loyiha daftaridan foydalanish." MODERN PROBLEMS AND PROSPECTS OF APPLIED
MATHEMATICS 1.01 (2024).
11.
Ashirova, Mavluda, and Muxiba Yaxiyaxonova. "RAQAMLI IQTISODIYOT DAVRIDA
KRIPTOVALYUTA VA BITKOIN." Международная конференция академических наук. Vol. 3.
No. 4. 2024.
12.
Jalilova, Sevinch, Marjona Yusupova, and Muxiba Yaxiyaxonova. "KUNDALIK
HAYOTIMIZDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR." Прикладные науки в современном мире:
проблемы и решения 3.3 (2024): 13-17.
13.
Xurramova, Sarvinoz, Marjona Yusupova, Muxiba Yaxiyaxonova. "OLIY TA’LIM TIZIMIDA
BULUTLI TEXNOLOGIYALARNING IMKONIYATLARI." Zamonaviy dunyoda pedagogika va
psixologiya: nazariy va amaliy tadqiqotlar 3.3 (2024): 36-38.
14.
Eshonqulova, Maftuna, and Muxiba Yaxiyaxonova. "RAQAMLI VA IJTIMOIY MEDIA
54
MARKETING VA UNING IMKONIYATLARI." Молодые ученые 2.11 (2024): 34-39.
15.
Yusupova, Marjona, Komila Raximova, and Muxiba Yaxiyaxonova. "Oliy ta‟ lim tizimida
innovatsion texnologiyalardan foydalanish: Oliy ta‟ lim tizimida innovatsion texnologiyalardan
foydalanish." MODERN PROBLEMS AND PROSPECTS OF APPLIED MATHEMATICS 1.01 (2024).
16.
Yaxiyaxonova, Muhiba, and Marjona Yusupova. "OLIY TA’LIM MUASSASALARIDA
“INFORMATIKA VA AT” FANLARIDAN MUSTAQIL TA’LIMNI TASHKIL ETISHDA RAQAMLI
TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH." International Scientific and Practical Conference on
Algorithms and Current Problems of Programming. 2023.
17.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI QO
‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
18.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
19.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
20.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA TARMOQ
QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING O’RNI."
Science and
innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
21.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
22.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
23.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb
academic papers collection. 2023/1/1.
24.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
