116
НОСИРИДДИН ТУСИЙНИНГ ТЕОЛОГИК ҚАРАШЛАРИ
Собиров Умид Бахтиёрович
Бухоро давлат университети, мустақил тадқиқотчиси
https://doi.org/10.5281/zenodo.14700255
Носириддин Тусий кенг ва серқирра ижодининг марказий объектида комиллик ва
донишмандлик муаммоси асосий ўринни эгаллади. Сўфийлик тариқатлари кенг
тарқалган ХIII асрда яшаб ижод қилган Тусий сўфийлик фалсафасидан баҳраманд
бўлганлиги яққол кўзга ташланади. “Ал-инсон ал-комил”, яъни комил инсон, “Ал-инсон
ал-ҳаким”, яъни донишманд инсон муаммоси сўфийлар томонидан кўтарилган. Умуман
олганда, “Ал-инсон ал-комил” ибораси атама сифатида ислом оламида биринчи марта
машҳур араб олими Муҳийиддин ибн Арабий (1163-1240) томонидан ишлатилган.
Муҳийиддин Арабийдан кейин кўплаб мутафаккирлар бу борада ўз фикрларини
билдирганлар. Асосан сўфий мутафаккирлар тўхталган бу мавзуга Носириддин Тусий
ҳам ўз муносабатини билдирган. Буюк аллома ўз даврининг энг машҳур сўфий
уламолари билан дўстлашиб, сўфийлар билан фикр алмашган бўлса керак. Сўфийлар
инсон камолоти ва унинг ҳикматига катта аҳамият берганлар.
Ўз даврининг қомусий билимига эга бўлган Тусий яратган фалсафий тизимга
ислом илоҳиёти асос бўлди. Бу яратилган мавжудотларнинг барчаси Худонинг илҳом
манбаи маҳсулидир. Худонинг энг қудратли ва ягона эканлиги Тусий дунёқарашининг
асоси эди. Фақат шу ягона тана абадий барқарор, бу танадан бошқа ҳамма нарсани йўқ
қилиш мумкин. Одамлар ҳам Худо томонидан яратилган ва ўлим лаҳзасигача
ҳаётларини яшашлари мумкин.
Тусий Аллоҳ таоло идрокининг энг олий даражаси маърифат эканлигини
таъкидлаган. Форс тилида билиш маъносини англатувчи маърифат босқичида
ҳақиқатни идрок этиш имконияти ҳақида гапириш мумкин. Аллоҳни англагандан сўнг,
пайғамбарлик ва имоматлик аҳкомлари ҳақида гапиради. Пайғамбарлик ва унинг
шартлари, имомат ва имомат ва унинг шартлари, уларнинг фарқ ва ўхшашликларини
муҳокама қилиш орқали.
Тусий таъкидлаганидек, Аллоҳ яратган зотларнинг энг муҳими, одамлар орасида
зарур бўлганлари пайғамбарлардир. Олтита пайғамбар Худо ва одамлар ўртасидаги
алоқа алоқасини ташкил этган бу пайғамбарлар орасида энг яхшиси эди: Нуҳ, Иброҳим,
Сулаймон, Аюб, Мусо, Исо.
Тусий ўз фикрларини давом эттирар экан, Аллоҳ таоло Қуръонда бу олтита
юборилган пайғамбарнинг ҳар бирига ўзининг юксак фазилатларини кўрсатиб, зикр
қилганини ёзган. Тусий таъкидлаганидек, Аллоҳ таолонинг кўрсатмалари, амр ва
ваҳийларини одамларга етказувчи 124 минг пайғамбар бор. Бу пайғамбарларнинг
биринчиси Ҳазрати Одам (а.с.), охирги пайғамбари эса Ҳазрати Хотамул-анбиё
Муҳаммад (с.а.в.)дир.
Тусий Яратганга яқин бўлганларга сажда қилишни назарда тутган. Яратганга яқин
бўлганлар деганда фаришталарни, пайғамбарларни, имомларни, авлиёларни назарда
тутган. Олий зотга яқин бўлган бу мавжудотларнинг ғалаба қозониши диний нуқтаи
назардан мутлақо муҳим. Шариат соҳибларининг ҳалол ва ҳаром ҳақидаги мавжуд
буйруқларига ҳам эътибор қаратиш жуда муҳим. Энг комил, покиза инсон бўлган мутлақ
инсон ўзининг камолоти нуқтаи назаридан Аллоҳга яқинроқ бўла олади. Бунинг учун
117
инсон шариат қоидаларига қатъий амал қилиши, ҳалол ва ҳаромнинг нозик
жиҳатларига алоҳида эътибор қаратиши лозим. Мутлақ инсон ўзининг мутлақ вужуди,
мутлақ ҳақиқати, олий ва элита борлиғи билан Худо ҳузурида ўзига жой топа олади.
Инсонда руҳий камолот ёки илоҳий камолот тушунчаси каби омиллар ҳам яшаши керак.
References:
1.
Rzayev A. Nəsirəddin Tusi (həyatı, elmi, dünyagörüşü). Bakı, 2001. – Б. 24.
2.
MACIT FAHRI. Islâmfelsefesi, kelâmi ve tasavvufuna kisa bir giriş. Çeviren Şahin FILIZ.
Istanbul, Insan yayinlari, 2008. – Б. 49.
3.
Sultanov, Rahim, Nasireddin Tusî ve Ahlak-ı Nasırî Adlı Eseri, Ahlâk-ı Nasırî’nin başında
tanıtım yazısı, Ankara: 2005, s.26-28.
4.
N.S.Rizayev. ANALYSIS OF ABDURAUF FITRAT’S “THE STORY OF AN INDIAN TRAVELER”
AND SOCIAL POLITICAL VIEWS IN IT. TAMADDUN NURI / THE LIGHT OF CIVILIZATION ISSN
2181-8258 Ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, madaniy-ma’rifiy, adabiy-badiiy jurnal.Nukus: 2024-yil, 9-
son (60).-B357-360.
5.
Nodir Rizayev. Buxoro jadidlari falsafasining ayrim masalalari. ЛУЧШИЕ
ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ISSN: 3030-3680. Часть-22. Том-4. Июнь -2024.
PP.203-212.
