89
MOLIYAVIY NATIJALAR VA MOLIYAVIY BARQARORLIK KO‘RSATIKICHLARI
TAHLILI
Mirzayev Umidjon Mirzaxmedovich
https://doi.org/10.5281/zenodo.14683802
Annotatsiya
: Mazkur maqolada moliyaviy barqarorlik tushunchasi, uning mazmuni,
mavzuning dolzarbligi, ilmiy tadqiqotlarda tushunchaga berilgan ta’riflar, moliyaviy natijalar
va moliyaviy barqarorlikni tahlil etish ko’rib chiqilgan.
Kalit so‘zlar
: moliyaviy tahlil, moliyaviy natijalar, moliyaviy holat tahlili, moliyaviy
barqarorlik tahlili.
Bugungi kunda moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish va sharhlash bilan bog'liq muammolar
tobora ko'proq aniqlanmoqda. Gap shundaki, moliyaviy tahlil metodologiyasi XX-asrning
soʻnggi oʻn yilligida, rejalashtirilgan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida
moliyaviy menejment metodologiyasi bilan bir qatorda mamlakatimiz tomonidan “import
qilingan”. Giperinflyatsiya va yangi usullarni qo'llash tajribasining etishmasligi sharoitida
nisbatlar tahlili korxonalarning moliyaviy holatini, shu jumladan moliyaviy barqarorlikni tahlil
qilishda asosiy usul bo'ldi. Agar tahlilning boshida likvidlik, aylanma va rentabellik bo'yicha bir
nechta savollar bo'lsa, bir vaqtning o'zida moliyaviy barqarorlik ko'rsatkichlari bo'yicha
ko'plab savollar paydo bo'ldi [2].
Darhaqiqat, moliyaviy barqarorlik koeffitsientlarining aksariyati mohiyatan bir xil
narsani, ya'ni o'z kapitalining qarz kapitaliga nisbatini tavsiflaydi [1]. Xo'sh, nega ular juda ko'p?
Bu savolga javobni moliyaviy menejment beradi, ya'ni moliyaviy barqarorlik ko'rsatkichlariga
nafaqat moliyaviy holatning xususiyatlari, balki uni boshqarish ko'rsatkichlari sifatida
qaralganda savol aniq bo'ladi.
M.P.Eshov tadqiqotiga binoan “Moliyaviy barqarorlik korxona daromadlari xarajatla-
ridan barqaror ortiq ekanligidan, korxona-ning pul mablag‘larini erkin manyovrlash va
ulardan samarali foydalanish, mahsulot ishlab chiqarish va sotish uzluksiz jarayonidan dalolat
beradigan tavsifnomadir. Moliyaviy barqaror-lik ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyati jarayo-nida
shakllanadi va korxona umumiy barqaror-ligining asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi” [3].
Z.O.Axrorov va boshqalarning fikriga ko‘ra, “korxonalarning moliyaviy barqarorligi
darajasi investorlar va kreditorlarning kor-xonaga kapital qo‘yilmalarni qo‘yish bo‘yicha
qarorlarni qabul qilishda qiziqish uyg‘otadi. Shuning uchun korxonalar moliyaviy barqarorli-
gini boshqarish masalasi korxonalar uchun dol-zarbdir” [1].
Moliyaviy barqarorlik – bu moliyaviy tizimning, ya’ni moliya muassasalari, bozorlar va
bozor infratuzilmalarining ehtimoliy shoklar va nomutanosibliklarga bardosh bera olishi, shu
bilan birga moliyaviy vositachilik funksiyalarini bajara olmaslik ehtimolini pasaytirish
qobiliyatidir [3]. Moliyaviy barqarorlik maqsadi alohida moliya muassasasi emas, balki butun
moliya tizimi barqarorligini ta’minlashdan iborat. Moliyaviy barqarorlik iqtisodiyotning
barqaror rivojlanish asosi hisoblanadi.
Moliyaviy tizim, qachonki banklar, boshqa kredit tashkilotlari va moliya bozorlari uy
xo‘jaliklari va tadbirkorlik sub’yektlariga bir maromda ishlayotgan tizimning keskin
sustlashishiga yo‘l qo‘ymasa, iqtisodiyotdagi ishtiroki va uning o‘sishi uchun zarur moliyaviy
investisiyalar taqdim eta olsagina barqaror hisoblanadi [2]. Aks holda nobarqaror tizimda
iqtisodiy shoklar real iqtisodiyotga noxush ta’sir ko‘rsatishi, kreditlashni izdan chiqarishi va
90
kutilganidan ziyod xatarga olib kelishi, bandlikning qisqarishi va iqtisodiy faollikni susaytirishi
mumkin.
Moliyaviy barqarorlikning mohiyati moliyaviy resurslarni samarali shakllantirish va
oqilona foydalanish bilan ifodalanadi. Moliyaviy barqarorlik xo‘jalik yurituvchi sub’-
yektlarning istiqbolli to‘lovga qobiliyatlili-gini ifodalaydi. Muayyan muddat uchun moliyaviy
barqaror-likni tahlil etish o‘z va qarz mablag‘larini samarali boshqarayotganligini aniqlash
imkoni-ni beradi. Bu borada o‘z va qarz mablag‘larining holati xo‘jalik yurituvchi
sub’yektlarning strategik rivojlanish maqsad va vazifalariga mos ekanligini o‘rganish lozim.
Moliyaviy barqarorlik tahlilini quyidagi bosqichlarda tashkil etish maqsadga muvofiq, deb
hisoblaymiz:
Moliyaviy nobarqarorlik sharoitida moliya tizimi iqtisodiyot uchun zarur moliyaviy
xizmatlarni taqdim eta olmaydi. Masalan, yirik moliya tashkilotidagi qiyinchiliklar moliyaviy
nobarqarorlikni yuzaga keltirishi mumkin. Bundan tashqari, bitta muassasadagi muammolar
• Moliyaviy barqarorlik tahlilining maqsadi, vazifalari, ob’yekti,
sub’yekti, metodi, zarur axborotlar, tahlilning davomiyligi,
tahlilning natijalarini rasmiylashtirish tartibi belgilanadi
Birinchi bosqich
• Tahlil uchun zarur axborotlar yig‘iladi, ularning to‘g‘riligi
tekshiriladi, o‘rganiladigan ko‘rsatkichlar taqqoslama holatga
keltiriladi.
Ikkinchi bosqich
• Moliyaviy barqarorlik tahlili amalga oshiriladi, moliyaviy
barqarorlik darajasiga ta’sir etadigan omillar aniqlanadi va
ularning ta’siri baholanadi
Uchinchi bosqich
• Moliyaviy barqarorlik tahlili natijalari umumlashtiriladi va
rasmiylashtiriladi
To'rtinchi bosqich
• Tahlil natijalari asosida moliyaviy barqarorlik darajasini
oshirishning ichki va tashqi imkoniyatlari aniqlanadi va tegishli
boshqaruv qarorlari qabul qilinadi.
Beshinchi bosqich
91
banklararo operatsiyalar tufayli tizimning bir-biriga o‘zaro qattiq bog‘langan boshqa
tashkilotlariga ham tarqalishi mumkin. Muassasalarning umumiy faoliyati butun moliya tizimi
uchun xavfni, ya’ni tizimli xavfni yuzaga keltirishi, ishonchli bo‘lib tuyulgan alohida tashkilotni
ham moliyaviy nobarqarorlikka olib kelishi mumkin.
Moliyaviy barqarorlik tahlili moliyaviy holat tahlili, to‘lovga qobiliyatlilik tahlili moliyaviy
barqarorlik tahlilining tarkibiy elementi hisoblanadi.
Bu esa o‘z navbatida, to‘lovga qobiliyatlilik moliyaviy barqarorlik darajasiga, moliyaviy
barqarorlik darajasi korxona moliyaviy holatiga ta’sir etishini anglatadi. Shuningdek,
moliyaviy barqarorlik tahli-li faqatgina moliyaviy hisobotlarda ifoda-langan axborot asosida
amalga oshirilgan ho-latda alohida tarmoqlar bo‘yicha metodikalar-ni yaratish zarurati mavjud
emas.
Shunday qilib, moliyaviy barqarorlik va uni tahlil qilish markaziy banklar hamda moliya
tizimini tartibga soluvchi organlarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bank sektori
O‘zbekiston moliya tizimining eng muhim bo‘g‘ini bo‘lganligi sababli, uning barqarorligini
ta’minlash O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy vazifalari sirasiga kiradi.
Markaziy bank bank tizimidagi o‘zgarishlarni kuzatib boradi va baholaydi, shuningdek, tizimli
xavflar to‘planishini kamaytirish va bank tizimining barqarorligini ta’minlash choralarini ko‘rib
boradi. Markaziy bank yiliga ikki marta Moliyaviy barqarorlik sharhini chop etadi, unda bank
tizimining barqarorligi, makromoliyaviy zaiflik va xatarlar tahlil qilinadi va baholanadi. Ushbu
sharhni chop etishdan ko‘zlagan asosiy maqsad – jamoatchilik xabardorligini hamda bu sohada
Markaziy bankning shaffofligi va hisobdorligini oshirishdan iborat.
References:
1.
Ахроров З.О., Жалилов Ш. Корхоналарда молиявий барқарорликни таъминлаш
масалалари. Рисола. – Самарқанд. http://www.lib.jizpi.uz
2.
Валиева Н. А. (2024). Сущность и проблемы анализа финансовой устойчивости
Moliyaviy
barqarorlik
Moliyaviy
holat
To‘lovga
qobiliyatliligi
Moliyaviy
barqarorlik
92
коммерческого предприятия. Концепт, (1), 116-120.
3.
Ражабов С. Молиявий барқарорлик тушунчасининг назарий асослари ва унга
таъсир қилувчи омиллар таҳлили. // Scientific Journal of “International Finance &
Accounting” Issue 2, April 2023. ISSN: 2181-1016.
