9
https://eyib.uz
5-sho‘ba.
Fan va ta’limni rivojlantirishda raqamli texnologiyalardan foydalanish samaradorligi
Zamonaviy oliy ta'limni raqamlashtirish
sharoitida akademik mobillik
Академическая мобильность в условиях
цифровизации современного высшего
образования
Fayzullaeva Nilufar
Sadullaevna
pedagogika fanlari nomzodi, "Iqtisodiyot nazariyasi"
kafedra professori
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
nilufarfs@yahoo.com
Abdullaeva Dilnoza
TDIU MTM-11 magistratura 2-kurs
A
nno
ta
ts
iy
a
Bugungi kunda akademik mobillik jarayonining mohiyati dunyo olimlarining
keng doirasi tomonidan o‘rganilayotgan mavzuga aylangan. Mualliflar
quyidagi kabi hodisalarning semantik mazmunini tahlil qiladilar: oliy kasbiy
ta'lim
kontekstida
bo'lajak
mutaxassisning
akademik
va
ijtimoiy
harakatchanligi. Maqolada ta'lim sifati va akademik harakatchanlik o'rtasidagi
bog'liqlik asoslab berilgan. Bugungi kunda u global integratsiya jarayonlari
taqozosi bilan muqarrar hodisa sifatida nishonlanmoqda. Dunyo borgan sari
to'g'ri konstruktiv muloqotni, dialog va sheriklik munosabatlarini o'rnatish
qobiliyatini qadrlamoqda.
Сегодня сущность процесса академической мобильности стала
предметом изучения широкого круга ученых в мире. Авторы
анализируют
смысловое
содержание
таких
феноменов
как:
академическая и социальная мобильность будущего специалиста во
взаимосвязи с получением высшего профессионального образования. В
статье обосновывается взаимосвязь образовательного качества и
академической мобильности. Сегодня ее отмечают, как неизбежное
явление, продиктованное мировыми интеграционными процессами. Ведь
в мире все больше ценятся корректные конструктивные коммуникации,
умение выстраивать диалогические, партнерские взаимоотношения.
Kalit so‘zlar:
akademik mobillik, talabalar, tuzilma, rivojlanish, akademik muhit,
professional ta’lim
мобильность, студенты, структура, развитие, академическая
среда
10
https://eyib.uz
5-sho‘ba.
Fan va ta’limni rivojlantirishda raqamli texnologiyalardan foydalanish samaradorligi
Universitetning
o'quv
jarayonini
modernizatsiya
qilishning
zamonaviy
jarayonining muhim muammolaridan biri talabalar va professor-o'qituvchilarning
akademik harakatchanligini rivojlantirishdir. Oliy professional ta’lim muassasalarida
talabalarning akademik mobilligini rivojlantirish ta’lim siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biridir.
Akademik mobillikning tuzilishi quyidagi jihatlarning birligi va o‘zaro
bog‘liqligini nazarda tutadi.
– xalqaro standartlarga javob beradigan professional bilim va ko‘nikmalarni
amalga oshirish;
– bo'lajak mutaxassislarning xalqaro texnologik innovatsiyalarni idrok etishga
tayyorligi;
– mutaxassislarni professional tayyorlash profilini kengaytirish;
– ta'lim yo'nalishini, o'quv modullarini va ta'lim muassasalarini tanlashda erkinlik
va variativlik;
– shaxsning kreativ va tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish;
– bo'lajak mutaxassislarning chet tilidan faol foydalanishga tayyorligi.
Universitet talabalarining akademik mobilligini rivojlantirish uzluksizlik,
o'zgaruvchanlik, asosiy ta'lim dasturini tanlash erkinligi (bakalavr va magistratura
dasturlari uchun 50% va 70%), pragmatizm va sub'ektivlik tamoyillari asosida amalga
oshiriladi.
“Akademik mobillik” tushunchasi pedagogik tezaurusga oliy ta’lim tizimining
ko‘p bosqichli mutaxassislar tayyorlash tizimiga o‘tishi munosabati bilan kirib keldi.
Xalqaro ta'lim makonini rivojlantirish nuqtai nazaridan akademik mobillik ta'lim
dasturlarini amalga oshirish, talabalar almashinuvi va professor-o'qituvchilarning
birgalikdagi faoliyatida xalqaro aloqalarni optimallashtirishga qaratilgan.
Akademik va boshqa turdagi harakatchanlikni faqat ta'lim muassasalarining
talabalar almashinuvi tizimi bilan bog'liq bo'lgan aniq harakatlar, texnologiyalar va
mexanizmlarga bog’lash mumkin emas. Bu oʻquv dasturlari almashinuvi,
universitetlarning oʻquv jarayoniga yangi avlod mutaxassislarini tayyorlashning koʻp
bosqichli tizimini joriy etish boʻyicha xalqaro hamkorlikning yangi bosqichida
boshqaruvning ancha murakkab va koʻp qirrali jarayonidir.
Talabalarning zamonaviy tashkiliy madaniyatini, ilmiy-tadqiqot faoliyatini yangi
bilimlarni egallashning ijodiy jarayoni sifatida shakllantirish, universitetning o‘quv
jarayoni sifatini oshirish talabalar o‘rtasida individual va akademik harakatchanlikni
shakllantirish yo‘llaridan biridir.
Universitet
talabalarining
akademik
harakatchanligini
rivojlantirishning
pedagogik shartlarini aniqlash maqsadida axborot suhbatlari va so‘rovnomalar tashkil
etildi va o‘tkazildi. Respondentlar talabalar va ish beruvchilar edi.
So‘rovnoma savollari mazmuni talabalarning mobil ta’limning ijobiy va salbiy
tomonlari, amaliyotlarni rejalashtirish va xorijiy oliy o‘quv yurtlarida qo‘shimcha
professional ta’lim olishlari haqidagi fikrlarini o‘z ichiga olgan.
11
https://eyib.uz
5-sho‘ba.
Fan va ta’limni rivojlantirishda raqamli texnologiyalardan foydalanish samaradorligi
So‘rov natijalari shuni ko‘rsatdiki, ikki tomonlama diplom tizimi bo‘yicha tahsil
olayotgan talabalarning 67 foizi ushbu ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha mustaqil ravishda
o‘qishga qaror qilgan.
Qayd etish joizki, ikki tomonlama diplom tizimi boʻyicha oʻqishni tamomlagan
talabalarning 6 foizi oʻz ona shahrida qolib ishlashni, 25 foizi oʻz davlati shaharlarida
ishlash niyatida, 69 foizi esa boshqa mamlakatlarda ishga joylashishni rejalashtirgan,
masalan, Koreya, Amerika Qo'shma Shtatlari, Germaniya.
Yosh mutaxassislarning mehnat bozorida iste’molchi sifatida ish beruvchi
korxona, muassasa va tashkilotlar vakili bo‘lgan oliy o‘quv yurtlarida mobil ta’limni
tashkil etish, kredit-modul tizimini joriy etishga qiziqish yetarli emasligi muhim
masaladir.
Tadqiqot ishtirokchilari xalqaro akademik hamkorlikdagi tajriba bitiruvchilarga
madaniyatlararo, global professional muhitda ishlash qobiliyatini taqdim etishiga qat'iy
ishonadilar. Ikki tomonlama diplom sizga professional, umumiy madaniy va ijtimoiy
kompetensiyalarni
shakllantirishni
ta'minlaydigan,
shaxslararo
munosabatlarni
o'rnatishga yordam beradigan lingvistik, siyosiy va amaliy hodisalar tizimini tanib olish
va tushunish imkonini beradi.
Potentsial ish beruvchilar so'rovi natijasida olingan ma'lumotlar qiziqarli.
Talabalar chet elda bo'lishlari davomida rivojlantiradigan bo'lajak potentsial
xodimlarning deyarli barcha fazilatlari va xususiyatlari ish beruvchilar tomonidan
nisbatan muhim deb baholanadi. Bularga quyidagilar kiradi: hamkorlik qilish qobiliyati,
ishonchlilik
va
mas'uliyat,
muammolarni
samarali
hal
qilish
qobiliyati,
moslashuvchanlik va tashqi muhitdagi o'zgarishlarga javob berish qobiliyati.
Shu bilan birga, respondentlar boshqa madaniyat vakillari bilan muloqot qilish
qobiliyati, xorijiy mamlakatlar va madaniyatlar an’analarini bilish, xorijda ishlashga
tayyorlik kabi fazilatlar muhimligini ta’kidlamoqda. Qizig'i shundaki, ishdagi ambitsiya
va ishtiyoq muhimlik nuqtai nazaridan asosiy ko'rsatkichlar ro'yxatining o'rtasida edi.
Ish beruvchilar uchun bag'rikenglik, analitik fikrlash, empatiya va jamoada ishlash
qobiliyati oxirgi ahamiyatga ega ko'rsatkichlar bo'ldi.
Shu bilan birga, barcha ish beruvchilar akademik mobillikda ishtirok etish
tajribasi kasbiy va umumiy madaniy vakolatlarni rivojlantirishga, shuningdek, bo'lajak
mutaxassisning shaxsiy o'sishiga hissa qo'shishiga o;rni katta deb hisoblaydilar.
Talabaning kelajakdagi mutaxassisning shaxsiy sifati sifatida akademik
harakatchanlikka tayyorligini rivojlantirish jarayonida o'quv jarayonida innovatsion
texnologiyalarni rivojlantirish alohida o'rin tutadi.
O'qishga, amaliyotga va hokazolarga ko'chib o'tayotgan talabalarning
xususiyatlarini aniqlash uchun biz chet elda bo'lgan talabalarning Internet-so'rovini
o'tkazdik. So'rov shuni ko'rsatdiki, talabalarning 97 foizi o'zlarining dunyoqarashiga
(ongiga) sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Bu ularning chet davlatda ota-ona qaramog‘isiz yashab,
chet tilli muhitda ishlab, mustaqil ravishda pul ishlab topgani bilan izohlanadi. Yoshlar
qadriyatlari orasida oila eng yuqori o'rinni egallaydi degan savol tasdiqlanadi.
Ishtirokchilar, shuningdek, fikrlashning kengayishiga ishora qiladilar: intizom,
ehtiyotkorlik va mas'uliyat kabi ko'rinishda tanish tushunchalar yangicha tarzda idrok
etiladi.
12
https://eyib.uz
5-sho‘ba.
Fan va ta’limni rivojlantirishda raqamli texnologiyalardan foydalanish samaradorligi
Respondentlarning 83 foizi chet tili boʻyicha oʻzlashtirilgan bilim darajasi, lugʻat
boyligi, grammatikani bilish va qabul qiluvchi mamlakatning ijtimoiy-madaniy
xususiyatlari yetarli emasligi borligini taʼkidlagan.
Xorijda ta’lim olganlarning 53 foizi O‘zbekiston va xorijiy davlatlar o‘quv
dasturlari o‘rtasidagi farq sezilarli darajada farq qilishini qayd etdi. Xuddi shu narsa
ta'lim jarayonini tashkil etishga ham tegishli. Masalan, dissertatsiyalarni yozish va
himoya qilish faqat ilmiy rahbar rahbarligida amalga oshiriladi va yuqori ixtisoslashgan.
Odatda, bunday ish korxona yoki kompaniya nomidan amalga oshiriladi. Ya’ni, olimlar
va talabalar muayyan loyiha ustida ish olib boradilar va keyin uni ishlab chiqarishga
tatbiq etadilar. O‘quv jarayoni shunday tashkil etilganki, ko‘pincha talabalar mustaqil
ishlaydilar (haftasiga 2-3 kun mustaqil ish, qolgan kunlari o‘qituvchilar bilan).
Respondentlarning 92 foizi o'qituvchilar, jadvallar, ish yuki va boshqalar haqidagi
barcha ma'lumotlarni universitet veb-saytida topish mumkin bo'lgan o'quv jarayonini
yuqori darajadagi texnologik qo'llab-quvvatlashni ko'rsatdi. Bundan tashqari, har bir
o'qituvchining o'z blogi bor, u erda u talabalar bilan muloqot qiladi.
Raqamlashtirish ma'lum ma'noda talabalarga ma'lumotni o'rganish va qidirishda
yordam beradi. Masalan, universitet talabalar noutbuklariga atamalarni tarjima qilish
uchun maxsus dasturlar o‘rnatadi. Bu darsliklar bilan ishlashni osonlashtiradi,
shubhasiz. Talabalarning ta’kidlashicha, darslarda eng yangi texnologiyalardan
foydalanish ularni qiziqarli va mazmunli qiladi.
Tadqiqotda xalqaro ta’lim almashinuv dasturlarida qatnashgan talabalar o‘rtasida
boshqa davlatda qolish va o‘qish davomida yuzaga kelgan qiyinchiliklar aniqlandi.
Natijalar tahlili shuni ko'rsatadiki, xalqaro almashinuv ta'lim dasturlarida
qatnashgan talabalar duch keladigan qiyinchiliklarning aksariyati talabalarning boshqa
madaniy muhitga integratsiyalashuvi bilan bog'liq. Bunday sub'ektlar soni
respondentlarning umumiy sonining 38,2 foizini tashkil etdi. Qiyinchiliklarning muhim
qismi (21,8%) talabalarning chet tilini bilish darajasining etarli emasligi bilan bog'liq
bo'lib, buning natijasida muloqot qobiliyatining pasayishi kuzatiladi. Talabalarning 10%
ga yaqini o'z fanlari bo'yicha ta'lim yoki ta'lim va kasbiy maqsadlarga erishishda
qiyinchiliklarga
duch
kelishlari
aniqlandi.
Eksperimentda
ishtirok
etgan
respondentlarning 18,1 foizi xalqaro almashinuv ta’lim dasturlarida ishtirok etishda
jiddiy qiyinchiliklarga duch kelmagan.
Akademik mobillik xalqaro ta’limning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, uni
rivojlantirishning asosiy pedagogik sharti talabalarning inklyuziv ta’lim jarayonidir.
Akademik harakatchanlik har bir talabaga umuman oliy kasbiy ta'lim tizimi va xususan
uzluksiz ta'lim tizimi faoliyati doirasida o'z ta'lim traektoriyasini qurish imkoniyatini
beradi.
Xalqaro ta’lim traektoriyasini qurish va amalga oshirish uchun bo‘lajak
mutaxassis xalqaro ta’lim kompetensiyalarini shakllantirishi va rivojlantirishi,
universitet esa jahon ta’lim hamjamiyati bilan hamkorlik aloqalarini ta’minlashi zarur.
