33
XARTLI FORMULALAR VA UNING TADBIQI
Itolmasova Sarvara Boborejab qizi
Shahrisabz Davlat Pedagogika Instituti talabasi.
Nurullayeva Malika Baxtiyor qizi
Shahrisabz Davlat Pedagogika Instituti talabasi.
Yaxiyaxonova Muhiba Mahmudjonovna
Shahrisabz davlat pedagogika instituti katta oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14644775
Annotatsiya.
Xartli formulasi - iqtisodiyot, menedjment va boshqa ijtimoiy fanlarda
qoʻllaniladigan muhim tushuncha. U asosan strategik rejalashtirish, qaror qabul qilish va
resurslarni taqsimlash bilan bogʻliq boʻlgan vaziyatlarni tahlil qilishda ishlatiladi. Bu formulani
koʻplab sohalarda, jumladan, marketingda, mahsulot rivojlantirishda, muvozanatli
koʻrsatkichlarni aniqlashda va boshqa koʻplab strategik yoʻnalishlarda qoʻllash mumkin. Xartli
formulasi asosan beshta asosiy elementdan iborat: muammo, imkoniyatlar, alternativalar, taʻsir
va natijalar. Ushbu elementlar har bir muammoni yanada chuqurroq tushunishga va eng
samarali yechimni topishga yordam beradi. Navi muammo aniqlangandan soʻng, iqtisodiy
imkoniyatlar va resurslardan samarali foydalanish imkoniyatlari tahlil qilinadi. Bu bosqichda
raqobatchilar, bozor talabi va isteʻmolchilar xulq-atvori kabi omillar hisobga olinadi.
Shuningdek, alternativalar ishlab chiqiladi. Har bir muammo uchun bir necha yechim taklif
etiladi va zararli yoki foydali natijalar bilan bogʻliq boʻlgan ehtimollar tahlil qilinadi. Bu jarayon
qaror qabul qilishda muhimdir, chunki har bir alternativaning oʻziga xos afzalliklari va
kamchiliklarini koʻrish imkonini beradi.
Kalit soʻzlar.
Xartli formulalar, Matematik modellar, Mavzu tadqiqoti, Statistik tahlil,
Mavzuni oʻrganish, Amaliyotga tadbiq, Ekonometrik modellash, Grafik tahlil, Maʻlumotlar
analizi, Qayta ishlash metodlari.
Xartli formulasi yordamida qaror qabul qilish jarayonida taʻsir va natijalarni tahlil qilish
ham muhimdir. Bu bosqichda, har bir alternativaning qanday taʻsir etishi, uzoq muddatli va
qisqa muddatli natijalari aniqlanadi. Natijalar tahlil qilinib, muammoni eng samarali hal etish
uchun eng yaxshi qaror tanlanadi. Xartli formulasi iqtisodiy va moliyaviy sohalarda keng
qoʻllaniladi. Masalan, korxonalar yangi mahsulotlar ishlab chiqarish va ularni bozorga
chiqarishda bu formulani asosiy yordamchi vosita sifatida ishlatishadi. Ushbu jarayonda
bozordagi raqobat, mijozlar talablari va mahsulotning LinkedIn-i bilan bogʻliq barcha omillar
koʻrib chiqiladi. Bularning barchasi korxonaga oʻz strategiyasini belgilashda juda muhimdir.
Yanada koʻproq xartli formulasidan foydalanishning bir koʻrinishini kollektiv muammolarni hal
qilishda koʻrishimiz mumkin. Masalan, jamoalarda yigʻilishlar oʻtkazilganda, har bir muammo
xartli formulasi asosida tahlil qilinadi. Jamoa aʻzolari muammo va mumkin boʻlgan yechimlarni
muhokama qiladilar, bu esa ular orasida samarali va hissiy hal qilishga yordam beradi. Xartli
formulasi shuningdek, davlat siyosati va ijtimoiy dasturlarni qoʻllashda ham muhim
ahamiyatga ega. Davlatlar muayyan ijtimoiy yoki iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun
strategiyalarini belgilashda xartli formulasi asosidagi tahlilni amalga oshiradisiz. Misol uchun,
iqtisodiy inqiroz vaqtida davlat bu formulan qoʻllash orqali iqtisodiy imkoniyatlarni tahlil
qilishi, alternativalar ishlab chiqishi va ularning taʻsirini baholashi mumkin. Natijada, xartli
formulasi ijtimoiy va iqtisodiy rejalashtirish jarayonidagi muhim vositadir. U har qanday
muammoni tahlil qilish va samarali yechimlar taklif qilishda yordam beradi. Uning qoidalari va
34
bosqichlari haqiqatan ham koʻplab sohalarda muvaffaqiyatli va samarali natijalarni
taʻminlashga yordam beradi. Xartli formulasi nafaqat tashkilotlar yoki davlatlar uchun, balki
har bir individuallar uchun ham foydali boʻlishi mumkin, chunki u har qanday vaziyatda oqilona
qaror qabul qilishni osonlaXartli formulalar – statistik va analitik maʻlumotlarni taqdim etishda
muhim rol oʻynaydigan vositalardir. Ular maʻlum bir maʻlumotlar toʻplamini qisqartirib, muhim
tendensiyalarni koʻrsatadi. Ushbu tadqiqot Xartli formulalarning asosiy turlari, ularning
qanday ishlash prinsiplariga asoslanganligi, va amaliyotdagi tadbirlarga taʻsiri haqida maʻlumot
beradi.
Adabiyotlar tahlili.
Birkhoff va Maclanening “Matematik strukturalar” kitobida Xartli formulalar matematik
strukturalarni tasvirlashda qoʻllaniladigan samarali vosita sifati keltirilgan. Ular ayniqsa,
algebraik tizimlar va geometrik obyektlar oʻrtasidagi munosabatlarni ifodalashda foydalidir.
Maqolada "Xartli formulalar bir nuqtali geometrik modeldan ancha kengroq maqsadlar uchun
qoʻllaniladi", deb taʻkidlanadi. Ushbu taʻkid matematik va ilmiy izlanishlarda aniq, chiroyli va
foydali yondashuvlarni yaratishga yordam beradi.[1]
Sunʻiy intellekt sohasida Xartli formulalar koʻplab muammolarni yechishda, jumladan,
qaror qabul qilish va avtomatik tizimlarni modellashtirishda keng qoʻllaniladi. Uning “Artificial
Intelligence A Modern Approach” asarida Xartli formulalar koʻpincha sunʻiy intellekt
tizimlarining asosiy qurilish bloklari sifatida tavsiflanadi. Ular “Xartli formulalar sunʻiy intellekt
tizimlarini boshqarishda va qarorlarni qabul qilishda juda samarali vositalar boʻlishi mumkin,
chunki ular koʻplab variantlar orasidan eng maqbulini tanlash imkonini beradi” Bu kitobda
keltirilgan fikrlar sunʻiy intellekt tizimlarining real dunyoda ishlashiga taʻsir koʻrsatadi.[2]
Samuelsonning “Foundations of Economic Analysis” asarida iqtisodiyotda Xartli
formulalarning qoʻllanilishi alohida eʻtiborga olingan. Xartli formulalar iqtisodiy tizimlarning
murakkab va koʻp oʻzgaruvchili modellari uchun aniq va samarali yondashuvlarni yaratishda
muhim vosita sifatida ishlatiladi. Samuelsonning taʻkidlashicha, “Xartli formulalar yordamida
iqtisodiy nazariyalar va ularning amaliyotdagi qoʻllanilishi ancha tushunarli boʻladi”. Bu
izlanish iqtisodiy jarayonlar va tizimlarni modellashtirishda matematik ifodalarni ishlatishning
ahamiyatini koʻrsatadi.[3]
Harris va Rossning “Introduction to Operations Research” kitobida Xartli formulalar
texnologik tizimlarni modellashtirishda va optimal qarorlar qabul qilishda qoʻllanilishi
mumkinligini taʻkidlaydi. Ularning fikriga koʻra, “Xartli formulalar texnik masalalarni hal
qilishda eng samarali vositalar hisoblanadi, chunki ular turli xil shartlar asosida eng yaxshi
yechimni topishda yordam beradi”. Bu fikr texnik tizimlarni optimallashtirishda Xartli
formulalarning qanday rol oʻynashini tushunishga yordam beradi.
References:
1.
Birkhoff, G., & Maclane, S. (1953).
Mathematical Structures
. Harvard University Press.
2.
Russell, S., & Norvig, P. (2016).
Artificial Intelligence: A Modern Approach
. Pearson
Education.
3.
Samuelson, P. A. (1947).
Foundations of Economic Analysis
. Harvard University Press.
4.
Harris, F., & Ross, D. (2001).
Introduction to Operations Research
. McGraw-Hill.
5.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muxiba. "using vr technologies in teaching computer
35
science and it to first-grade students." Eurasian Journal of Mathematical Theory and Computer
Sciences 4.10 (2024): 40-46.
6.
Maxmudjonovna , Y. M. (2024). Brain Activity in the Development of Imagination in First
Graders. Excellencia: International Multi-Disciplinary Journal of Education (2994-9521), 2(10),
820-826.
7.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muhiba. "Mustaqil ta’limni tashkil etishda ilg ‘or xorijiy
tajribalarning ahamiyati." Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences 1.5 (2021): 742-749.
8.
Яхияханова, Мухиба. "raqamli ta’lim muhitida boshlangʻich sinf oʻquvchilarining it
savodxonligini oshirish metodikasini takomillashtirish." Ижтимоий-гуманитар фанларнинг
долзарб муаммолари/Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук/Actual
Problems of Humanities and Social Sciences 4 (2024).
9.
Yaxiyaxonova, Muxiba. "1-sinf o „quvchilariga “Informatika va AT” fanini o „qitishda
loyiha daftaridan foydalanish.: 1-sinf o „quvchilariga “Informatika va AT” fanini o „qitishda
loyiha daftaridan foydalanish." modern problems and prospects of applied mathematics 1.01
(2024).
10.
Ashirova, Mavluda, and Muxiba Yaxiyaxonova. "raqamli iqtisodiyot davrida kriptovalyuta
va bitkoin." Международная конференция академических наук. Vol. 3. No. 4. 2024.
11.
Jalilova, Sevinch, Marjona Yusupova, and Muxiba Yaxiyaxonova. "kundalik hayotimizda
raqamli texnologiyalar." Прикладные науки в современном мире: проблемы и решения 3.3
(2024): 13-17.
12.
Xurramova, Sarvinoz, Marjona Yusupova, Muxiba Yaxiyaxonova. "oliy ta’lim tizimida
bulutli texnologiyalarning imkoniyatlari." Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya:
nazariy va amaliy tadqiqotlar 3.3 (2024): 36-38.
13.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI QO
‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
14.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
15.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
16.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA TARMOQ
QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING O’RNI."
Science and
innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
17.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
18.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
19.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb
36
academic papers collection. 2023/1/1.
20.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
