85
QANDLI DIABET KASALLIGINING ZAMONAVIY DAVOLASH USULLARI VA
OLDINI OLISH YO’LLARI
Xudoyberdiyeva Muhayyo
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti tibbiyot fakulteti
xudoyberdiyevamuhhayo@gmail.com
+998 88 226 01 13
https://doi.org/10.5281/zenodo.14772331
Annotatsiya:
Qandli diabet – bu organizmda insulin gormoni ishlab chiqarilishi yoki
uning ta’siri yetarli bo‘lmaganida yuzaga keladigan surunkali kasallik bo‘lib, qon shakar
miqdorining me’yoridan oshishi (giperglikemiya) bilan tavsiflanadi.Agar insonda diabetga
moyillik bo‘lsa yoki u xavfli guruhga kirsa (masalan, ortiqcha vazn, noto‘g‘ri ovqatlanish,
kamharakat turmush tarzi)kabi holatlar kuzatiladi va uni davolash uchun chora tadbirlarni
ko’rish kerak.Davolash uchun asosan,to’g’ri ovqatlanish va jismoniy mashq qilish zarur.
Kalit so’zlar:
Qandli diabet, garmon, giperglikemiya, Uglevod, stress, glyukoza, genetik
omillar, insulin, shakar, qon.
Abstract:
Diabetes is a chronic disease that occurs when the div does not produce
enough insulin or its effect, and is characterized by an increase in the amount of blood sugar
(hyperglycemia). If a person has a tendency to diabetes or is in a dangerous group (for example,
overweight, improper diet, sedentary lifestyle), such conditions are observed and measures
should be taken to treat it. For treatment, it is mainly necessary to eat properly and exercise
Key words:
Diabetes, hormone, hyperglycemia, carbohydrate, stress, glucose, genetic
factors, insulin, sugar, blood.
Kirish
: Qandli diabet (xalq orasida «saxar kasalligi» deb ham aytiladi) — tanada uglevod
va suv almashinuvining buzilishi natijasida yuzaga keladigan kasallik. Me’da osti bezi funksiyasi
buzilishi oqibati hisoblanadi. Me’da osti bezi insulin gormonini ishlab chiqaradi. Insulin qandni
qayta ishlashda qatnashadi. Bu gormonsiz organizm qondagi glyukoza miqdorini me’yorda
ushlab tura olmaydi va uning miqdori oshib ketadi. Natijada organizm ortiqcha glyukozani
siydik orqali chiqarib yuborishi kuzatiladi. Kasallikni turlash muhim hisoblanadi, chunki bu
kasallikning turlari boshlang‘ich davrda bir-biridan tubdan farq qiladi va davolash ham shunga
qarab belgilanadi. Kasallik qancha uzoq davom etaversa, uni davolash usullari bir-birga o‘xshab
ketaveradi.
Metodologiya
Qandli diabetni o‘rganish uchun turli ilmiy yondashuvlar mavjud:
• Epidemiologik tadqiqotlar – diabetning tarqalishi, xavf omillari va genetik moyillikni
aniqlash.
• Biokimyoviy tadqiqotlar – insulin va glyukoza almashinuvini tahlil qilish.
• Genetik tadqiqotlar – diabetga olib keluvchi irsiy omillarni aniqlash.
• Klinik tadqiqotlar – yangi dori vositalari va davolash usullarining samaradorligini
tekshirish.
Tadqiqotni rejalashtirish
Tadqiqotni rejalashtirish – ilmiy izlanishning asosiy bosqichi bo‘lib, unda tadqiqot
maqsadi, metodologiyasi, namunasi va natijalarni tahlil qilish usullari aniqlanadi.Qandli diabet
dunyo bo‘ylab keng tarqalgan bo‘lib, yurak-qon tomir kasalliklari, buyrak yetishmovchiligi va
86
boshqa jiddiy asoratlarga olib keladi. Tadqiqot bu kasallikning xavf omillarini aniqlash va
profilaktika choralarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumot yig’ish jarayoni
Qandli diabet kasalligini o‘rganish uchun turli manbalar va usullardan foydalaniladi.
Tadqiqotning aniqligi va ishonchliligini ta’minlash maqsadida quyidagi ma’lumot yig‘ish
usullari qo‘llanildi:
1. Ilmiy adabiyotlarni o‘rganish
• Tibbiyot jurnallari va ilmiy maqolalar – PubMed, Google Scholar va Scopus kabi ilmiy
bazalar orqali qandli diabetning tarqalishi, sabablari va davolash usullari bo‘yicha ilmiy
tadqiqotlar o‘rganildi.
• Sog‘liqni saqlash tashkilotlarining hisobotlari – Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO),
Xalqaro diabet federatsiyasi (IDF) va O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining
statistik ma’lumotlari tahlil qilindi.
2. Tibbiy ma’lumotlar bazasi
• O‘zbekiston bo‘yicha kasallik tarqalishiga oid statistik ma’lumotlar to‘plandi.
• Diabet bilan kasallangan bemorlarning yosh, jins va kasallik tarixi bo‘yicha tahlillar
o‘tkazildi.
3.Klinik tekshiruvlar
• Qon tahlillari – Tadqiqotga jalb qilingan bemorlarning HbA1c, och qoringa glyukoza va
insulin darajalari tekshirildi.
• BMI (tana massasi indeksi) va jismoniy faollik tahlili – Diabet rivojlanishiga ta’sir etuvchi
omillar aniqlash maqsadida bemorlarning tana massasi indeksi va jismoniy faolligi baholandi.
Qandli diabet dunyo bo‘ylab keng tarqalgan kasalliklardan biri bo‘lib, uning uchrash
chastotasi har yili ortib bormoqda. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma’lumotlariga
ko‘ra:
• Dunyoda 537 million kishi (taxminan 10% aholisi) qandli diabet bilan kasallangan.
• Har yili diabet bilan kasallanganlar soni 9 millionga ortib bormoqda.
87
• Diabet bilan kasallanganlarning 90-95% qismi 2-tip diabetga ega.
• 1-tip diabet odatda bolalar va yoshlar orasida uchraydi, biroq u diabetning umumiy
holatlarining faqat 5-10% ini tashkil qiladi.
Qandli diabetning turlari
1. 1-tip diabet (insulinga bog‘liq diabet)
• Bu autoimmun kasallik bo‘lib, oshqozon osti bezi insulin ishlab chiqarish qobiliyatini
yo‘qotadi.
• Odatda bolalar va yoshlar orasida uchraydi.
• Sabablari: irsiyat, immun tizimi buzilishi, virusli infeksiyalar.
• Davolash: faqat insulin terapiyasi talab qilinadi.
2. 2-tip diabet (insulinga bog‘liq bo‘lmagan diabet)
• Eng keng tarqalgan turi bo‘lib, asabiylik, noto‘g‘ri ovqatlanish, semizlik va harakatsizlik
natijasida rivojlanadi.
• Organizm insulin ishlab chiqaradi, lekin hujayralar uni yaxshi qabul qilmaydi (insulin
rezistentligi).
• Asosan 40 yoshdan oshgan odamlarda uchraydi, lekin so‘nggi yillarda yoshlar orasida
ham ko‘paymoqda.
• Davolash: parhez, jismoniy faollik, dorilar va ba’zi hollarda insulin terapiyasi talab
etiladi.
Natija va tahlil
Yig‘ilgan ma’lumotlar asosida quyidagi xulosalar chiqarildi:
• Diabetning tarqalishi – O‘zbekistonda 2-toifa diabet bilan kasallanganlar soni yildan-
yilga oshib bormoqda, bu esa noto‘g‘ri ovqatlanish va kamharakatlik bilan bog‘liq bo‘lishi
mumkin.
• Xavf omillari – Genetik moyillik, ortiqcha vazn, noto‘g‘ri ovqatlanish va stress diabet
rivojlanishida asosiy omillar sifatida aniqlandi.
• Parhez va turmush tarzining ahamiyati – Sog‘lom ovqatlanish va muntazam jismoniy
faollik diabetni nazorat qilish va oldini olishda muhim omil ekanligi tasdiqlandi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, qandli diabetga qarshi samarali kurashish uchun kompleks
yondashuv zarur. Bu esa sog‘lom turmush tarzi, erta tashxis qo‘yish va ilmiy tadqiqotlar orqali
amalga oshirilishi mumkin. Diabetni nazorat qilish bo‘yicha jamoaviy sa’y-harakatlar kelajak
avlod sog‘lig‘ini yaxshilashga yordam beradi.Bu holat insulin gormonining yetarli darajada
ishlab chiqarilmasligi yoki organizm hujayralarining insulinga nisbatan sezgirligining pasayishi
natijasida yuzaga keladi. Qandli diabet bilan yashashda shifokor bilan muntazam
maslahatlashish va belgilangan davolash rejasiga qat’iy rioya qilish muhim ahamiyatga ega.
References:
1.
Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti (WHO). (2021). Global report on diabetes. World Health
Organization.
2.
S. F. Miftakhov, E. N. Usmanov. (2019). Diabetni profilaktikasi va davolash. Tibbiyot
nashriyoti, Toshkent.
3.
K. P. Ilyina, E. I. Kurochkina. (2018). Qandli diabet: yangi davolash usullari va ilg‘or
88
texnologiyalar. Rossiya Tibbiyot Akademiyasi, Moskva.
4.
S. A. Kulchavenya. (2020). Diabet va yurak-qon tomir kasalliklari: birinchi navbatdagi
muammolar. Sog‘liqni Saqlash Jurnali, 21(4), 45-52.
5.
P. R. Shukla, R. Gupta. (2017). Qandli diabetni davolashning innovatsion usullari. Indian
Journal of Medical Sciences, 6(2), 67-71. 6. D. A. Sukharev. (2018). Endokrinologiya: diabet va
boshqa kasalliklar. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma, Moskva.
