435
Oilada farzndlarni kasb tanlashga o‘rgatishda nimalarga e‘tibor berish lozim?
Ko‘p oilalarda kechki dam olish soatlarida ota-onalar bolalarga o‘z kasbi, uning mazmuni ,
mohiyati haqida zavq-shavq bilan so‘zlab to‘g‘ri qiladilar. Odatda, mehnatda baxt topgan
kishilarning o‘z kasbi, kasbdoshlari, o‘z mehnatlari orqali kishilarga keltirayotgan yaxshiligi
haqidagi suhbati maroqli va samimiy bo‘ladi. Ana shu samimiyat bolalarda ota-onalari,
shuningdek, kasb-koriga qiziqish uyg‘otadi, ular kabi o‘z mehnatlari orqali elga, xalqimizga
tanilish ishtiyoqi tug‘iladi. Bu ishtiyoq bora-bora orzuga, maqsadga aylanadi.
Ota-onalar farzandlaridagi qiziqishlarini ertaroq aniqlashlari va shu qiziqishlari bo‘yicha amaliy
yordam berishlari zarur. Masalan, qiziqishlarga ega bo‘lgan farzandlarda o‘ziga ko‘proq yoqqan
sohani, to‘garakni tanlashga yordam berish. Shuningdek, ota-onalar farzandlari tanlagan kasbi
haqida yetarlicha kasbiy ma‘lumotlarni ham berib borishlari zarurdir.
[4]
Bugungi kunda kasb tanlash masalalarining to`la va oqilona hal qilinishi ota- onalarning
maktab bilan hamkorligi qay darajada ekanligiga ham bog‘liqdir. Ota- onalar maktab bilan
mustahkam aloqa bog‘lasalar, o‘z bolalari qalbida biron- bir kasbga qiziqish uyg‘otib, uni
maktabdagi kasb tanlashi bilan bog‘lay olsalar, uni ta‘lim jarayoni, darsda fan asoslarini chuqur
o‘rganish, amaliy mashg‘ulotlarni muvaffaqiyatli tashkil qilish va o‘tkazish bilan uyg‘unlashtira
olsalar maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Maktab ota- onalar bilan birgalikda xalq xo‘jaligida
namunali mehnat qilib, hurmat orttirgan va mehnatdan baxt topgan qariyalar bilan
o‘quvchilarning uchrashuvini uyushtirib tursalar, o‘quvchilarning o‘zlari qiziqqan kasbga mehri
yanada ortadi.
Mustaqil jamiyatimiz kelajagi yosh avlodni qanday tarbiyalashimizga bog`liq. Shuning uchun
biz yosh avlodni, O‘zbekistonni, tug‘ilib o‘sgan vatanini, o‘z ota-bobolari yashagan yurtini
sevib, ardoqlash, bu vatanning baxt- saodati, ravnaqi yo‘lida fidoiylik ko‘rsatish ruhida
tarbiyalashimiz zarur. Ayniqsa iqtidorli yoshlar bilan ishlash, ularga chet tillarni mukammal
o‘rgatish, xorijiy mamlakatlar tajribalarini o‘rgana oladigan qilib tarbiyalash mustaqil
O‘zbekistonimiz ravnaqi uchun g‘oyat muhimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Sh.Mirziyoyevning ―2017-2021 yillarda maktabgacha ta‘lim tizimini yanada
takomillashtirish chora tadbirlari to‗g‘risida‘‘gi qarori 2016-yil 29-dekabr
2. ―2017-2021 yillarda maktabgacha ta‘lim tizimini tubdan takomillashtirish chora
tadbirlari to‗g‘risida‘‘gi qarori 2017 yil 9 sentyabr.
3. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat.– T.: O‗zbekiston,
2006
4. B. Shoumarov, I. 0 . Haydarov, N. A. SogUnov,F. A. Akramova , G. Solihova,
G. Niyozmetova ―Oila psixologiyasi‖ , ―Sharq‖ nashriyoti 2008 y
5.Toshtemirova,
D.
(2021).
NODAVLAT
MAKTABGACHA
TA‘LIM
TASHKILOTLARIDA
TALIMNI
TASHKIL
ETISHNING
MAZMUN
MOHIYATI.
Мактабгача таълим журнали.
6.Toshtemirova, D. (2022). TARBIYACHINING MAKTABGACHA TA‘LIM
TASHKILOTIDA TA‘LIM TARBIYAVIY ISHLARNI TASHKIL ETISHDAGI O‘RNI.
Мактабгача таълим журнали, 1(Preschool education journal).
7.Toshtemirova, D. (2022). Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantiruvchi o‘yin
turlarining xususiyatlari. Мактабгача таълим журнали, 1(Preschool education journal).
VIRTUAL IJTIMOIY MAKONDA RAQAMLI AXBOROT VOSITALARINING
BOLALAR VA YOSHLARNING PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK XAVFSIZLIGINI
TA'MINLASHNING MOHIYATI
Muxiddinova Dilnoza Shavkat qizi
Guliston davlat universiteti ―Psixologiya‖ kafedrasi oʻqituvchisi
436
Annotatsiya:
Virtual ijtimoiy tarmoqlar bolalar va yoshlarga nisbatan tahdidlari turlari
tahlil qilinadi. Raqamli axborot makonida bolalar va yoshlarning psixologik-pedagogik
xavfsizligini ta‘minlash vazifasiga adekvat bo‗lgan tahdidlar tasnifi aniqlandi: yoshlar
ruhiyatiga bevosita ta‘sir etuvchi omillar va yosh avlod hayotiga salbiy ta‘sir ko‗rsatuvchi
omillar.
Kalit soʻzlar
: bolalar va yoshlarning psixologik va pedagogik xavfsizligi, kiber tahdidlar ,
shaxsiy ma'lumotlar xavfsizligi, raqamli axborot muhiti.
Axborot muhitining yosh avlodga salbiy ta‘siri jamiyat tomonidan ham, davlat institutlari
tomonidan ham e‘tirof etilgan[1]. Bugungi kunda strategik vazifa Oʻzbekiston "ta'limning barcha
shakllari va darajalarining yuqori sifati va mavjudligini ta'minlaydigan zamonaviy va xavfsiz
raqamli ta'lim muhitini" yaratishdir. Bu muammoni hal qilish, birinchi navbatda, axborot raqamli
muhitda yoshlarning psixologik-pedagogik xavfsizligining mohiyatini aniqlashni taqozo etadi.
Ilmiy tadqiqotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, zamonaviy tadqiqotlar shaxsiy rivojlanish (shu
jumladan bolalar va yoshlar rivojlanishi) uchun raqamli axborot muhitiga potentsial tahdidlarni
tasniflash bo'yicha yagona yondashuvni ishlab chiqmagan. Yosh avlod ruhiyatining
rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan raqamli axborot muhitining xavf omillari
orasida tadqiqotchilar intellektual, jismoniy, psixo-emotsional ortiqcha yuklarni, veb-surfing
tufayli irratsional ravishda qurilgan kundalik tartibni, to'yingan multimediani ta'kidlashadi.
So'nggi yillarda bir qator ilmiy maqolalarda xavfsizlikning ma'lum turlari aniqlangan.
Demak, ijtimoiy-psixologik xavfsizlik deganda ―shaxsning hayotining har bir daqiqasida sub‘ekt
psixikasini namoyon qiluvchi dinamik tuzilma sifatida qaraladigan holati‖ tushuniladi [2];
ijtimoiy-pedagogik xavfsizlik – ―shunday murakkab tizim boʻlib, muayyan shart-sharoitlarga
yoʻnaltirilgan boʻlib, u ijtimoiy masalalarni hamda shaxs yashaydigan muhitning ehtiyojlarini
ham oʻz ichiga oladi‖ [3]; Psixologik xavfsizlik "axborot muhitining ma'lum bir holati,
shuningdek, shaxsning faoliyati va rivojlanishi jarayonida psixologik o'zgarishlarning buzilishiga
yordam bermaydigan jamiyat sharoitidagi o'zgarishlar" deb hisoblanadi.
Bolalar va yoshlarning axborot xavfsizligini ta'minlash, birinchi navbatda, yosh avlodning
global tarmoqdagi o'zaro ta'siri va faoliyatini psixologik va pedagogik qo'llab-quvvatlash bilan
bog'liq. Axborot raqamli muhitda yoshlarning psixologik-pedagogik xavfsizligini ta‘minlashning
mohiyatini aniqlash uchun axborot xavfsizligining ruhiy holati mexanizmini aniqlaymiz.
Xavfsizlikka bo'lgan ehtiyoj shaxsning asosiy ehtiyojlaridan biri bo'lib, u xavfning yo'qligi bilan
bog'liq. A.Maslouga ko'ra, shaxsiy motivatsion shakllanishlar ierarxiyasiga ko'ra, bu ehtiyoj
shaxsning o'zini o'zi anglash uchun asos bo'lib xizmat qiladi (tan olish va qadrlash, sevgi va
mehr-muhabbat va boshqalar kabi ehtiyojlar bilan bir qatorda). insonning fiziologik ehtiyojlarini
qondirish asosi).
Global tarmoqdagi faoliyat jarayonida insonning salbiy omillardan xabardorligi uning ba'zi
"xavf signallari" ni idrok etishi orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, idrok ko'p jihatdan
sub'ektiv bo'lganligi sababli, odam har doim ham shaxsga haqiqatda yoki potentsial xavf
tug'diradigan raqamli muhit ob'ektlari va jarayonlarini to'g'ri idrok etmaydi.
Ma'lumki, inson miyasi kognitiv ishlov berishda chegaralarga ega. Bu chegaralar
individualdir, lekin o'zgarmasdir - axborotning katta miqdori, uning xilma-xilligi axborotni
tushunish va qayta ishlashni qiyinlashtiradi. Shu bilan birga, zamonaviy yoshlar raqamli
ma'lumotlardan foydalana olmaydi, yoshlar raqamli makonda hajmi va yo'nalishi deyarli cheksiz
bo'lgan turli xil kontentni olishlari kerak. Binobarin, bolalar va yoshlarning internet tarmog‗idagi
axborotni ―sog‗lom idrok etish‖ini ta‘minlashning asosiy vazifasi ong chegaralarini aniqlash,
global tarmoq mazmuni yo‗nalishini aniqlashdan iborat.
Raqamli axborot makonida bolalar va o'smirlarning psixologik-pedagogik xavfsizligini
ta'minlashning aniqlangan xususiyatlarini hisobga olgan holda, biz ushbu xavfsizlik turini
shaxsni global miqyosdagi barcha turdagi salbiy omillardan himoya qilishga qaratilgan chora-
tadbirlar tizimi sifatida belgilaymiz. Ushbu chora-tadbirlar tizimi uni amalga oshirishda tarmoq
437
foydalanuvchilarining ruhiy salomatligini ta'minlaydi, ularning kognitiv faollikka, aloqaga,
ahamiyatiga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishga yordam beradi, raqamli axborot muhiti sub'ektlari
uchun o'zini o'zi anglash uchun shart-sharoit yaratadi, axborotning ob'ektivligi va adekvatligini
ta'minlaydi. raqamli kontentni qabul qilish, jamiyatni raqamlashtirish sharoitida bolalar va
yoshlarning an‘anaviy insoniy qadriyatlarga asoslangan adekvat dunyoqarashini shakllantirish
―raqamli gigienani bolalarni muntazam tarbiyalash kontekstiga kiritishni‖ ta‘minlaydi.
Raqamli axborot makonida bolalar va o'smirlarning psixologik-pedagogik xavfsizligini
ta'minlash muammosini hal qilish bir qator tamoyillarni hisobga olishni o'z ichiga oladi. Bu
tamoyillar orasida [4], xususan, quyidagi tamoyillar belgilangan:
- izchillik (yosh avlodning psixologik va pedagogik xavfsizligini ta'minlashda barcha
manfaatdor institutlarning o'zaro hamkorligini talab qiladi);
- ilmiy xususiyat (raqamli axborot muhitining yoshlar dunyoqarashini shakllantirishga
salbiy ta'sirini oldini olish yo'llari va vositalarini aniqlash uchun fanlararo psixologik-pedagogik
tadqiqotlarni o'tkazishni nazarda tutadi);
- axborot mazmunining ta'sir darajasini tartibga solish (bolalar va yoshlarning kiber-
resurslarga kirishini yoshi va axborot madaniyatining shakllanish darajasiga muvofiq tartibga
solish nazarda tutiladi);
- axborot makonida bolalar va yoshlar faoliyatini psixologik-pedagogik qo‗llab-
quvvatlash (bolalar va yoshlarni axborot mazmunini adekvat idrok etish va qayta ishlashga
o‗rgatish bo‗yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish ko‗zda tutilgan).
Aytilganlarni sarhisob qilar ekanmiz, raqamli axborot makonida nafaqat ijobiy salohiyat,
balki tahdidlar ham borligini qayd etamiz. Raqamli axborot makonida bolalar va o‗smirlarning
psixologik-pedagogik xavfsizligini ta‘minlashning mohiyatini ochib berish global tarmoqning
yoshlarga salbiy ta‘siriga samarali to‗siqni ishlab chiqish va amalga oshirish uchun zamin
yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Хакимзянов Р.Н. Внутренние ресурсы психологической безопасности подростков
в условиях интернет - коммуникации // Казанский педагогический журнал. - 2019. - №3. -
С. 77-78;
2.
Березина Т.Н. Факторы среды и их влияние на индивидуальную
продолжительность жизни // Мир психологии. - 2013. - № 4. - С. 165-178;
3.
Основы психологической безопасности // Часть 1. [Электронный ресурс]. URL:
https://www.becmology.ru/blog/warrior/security_intro01.htm (дата обращения: 17.10.2021);
4.
Borisenkov V.P., Gukalenko O.V. , Pustovoitov V.N., Pustovoitova L.V. Principles of
pedagogical interaction in the digital space // European Proceedings of Social and Behavioural
Sciences EpSBS - DCCD 2020.
HISSIY INTELLEKT VA UNING SHAKLLANISHI
Sharafitdinov Abdulla XXX
O‗zMU Jizzax filiali Psixologiya kafedrasi stajyor o‗qituvchisi
Shovxiyev Luqmoniddin Boynazar o‗g‗li
O‗zMU Jizzax filiali Psixologiya kafedrasi stajyor o‗qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada shaxsning hissiy intellekti ularning bir-birini hissiy idrok
etishi va empatik munosabatlariga e‘tibor qaratilgan. Hissiy intellekt va uning shakllanishining
psixologik xususiyatlari ko‗rsatib o‗tilgan. Emotsional intellektni tashkil etishda tavsiyalar
ishlab chiqilgan.
Kalit so‗zlar:
Hissiy intellekt, moslashuvchanlik, empatiya, stressga chidamlilik, qaror
qabul qilish, munosabatlar boshqaruvi.
