107
Дарс мазмунини бойитиш ѐрдамида интегратив ѐндашувлар ѐки технологияларни
ишлаб чиқиб, ундан амалиѐтда кенг фойдаланиш. Бу таълим берувчининг интелектуал
салоҳияти ва касбий-педагогик маҳоратига кўп жаҳатдан боғлиқ бўлади.
Хулосада маънавий тарбияни ташкил этишда таълим мазмунига маънавиятига оид
маълумотларни сингдириш жараѐни ўрганилаѐтган манба бўйича (тушунча, қонун, қоида,
мавзу, фан ва ҳ.) таҳлилий-ақлий умумлаштирилган фикр баѐн қилинади. Бу маънавий
тарбияда муҳим босқич бўлиб ҳисобланади. Тавсиялар таълим-тарбия жараѐнида миллий-
маънавий қадриятлардан фойдаланишга оид инновацион услублар ва технологияларни
тадбиқ қилиш ҳамда амалиѐтга жорий этиш, шунингдек, ушбу жараѐнни
такомиллаштиришга мос кўрсатмавий-фикрлар мажмуасини ўзида ифода қилади.
Демак, маънавий тарбияни ташкил этишда таълим мазмуни билан маънавий
қадриятларга оид маълумотларни интеграциялаш ушбу соҳадаги билимлар, тушунчалар
кўникма ва малакаларни шакллантиришни умумлаштириб, ушбу соҳадаги маънавиятни
юксалтиришнинг қонун ѐки қоидасини ишлаб чиқишга кенг имкониятлар яратар экан.
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати:
1.
Сандибоева
Д.Х.
Бўлажак
ўқитувчиларнинг
маънавиятини
юксалтиришда
қадриятлар тизимидан фойдаланиш \\Фан ва таълим мазмунини такомиллаштиришда
хорижий тажрибалардан фойдаланиш : муаммо ва ечимлар: Республика илмий-амалий
онлайн конференсияси материаллари.-Жиззах, 2021. –Б
2.
Тўрақулов.Х.А. Илмий ижодиѐт методологияси . Монография.-Т.: Фан.2006. 248-бет.
3.
Тўрақулов Х.А.ва бошқ. Илмий тадқиқот асослари . Ўқув қўлланма –Т.: Фан ва
технология . 2011. 484-бет.
4.
Тўрақулов Х.А. Абдуллаева Б.С. Тўрақулова И.Х. Бошланғич таълим методологияси .
Дарслик.-Т.: ―Инновацион ривожланиш нашриѐт манбаа уйи.‖ 2020. 476-бет.
5.
Тўрақулов. Х.А. Бўлтаков. С.Х. Цивилизацион педагогик тизимлар негизида бўлажак
бошлангъич синф ўқитувчиларини тайѐрлашнинг педагогик асослари . Монография.-Т.:
―Инновацион ривожланиш нашриѐт –матбаа уйи‖, 2019. 144-бет.
БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРИНИ ТАЙЁРЛАШДА ИНТЕГРАТИВ ЁНДАШУВ
ҚИЛИШНИНГ ДИДАКТИК ИМКОНИЯТЛАРИ
Тўрақулов Холбўта Абилович,
т.ф.д., профессор
Педагогик таълим халқаро фанлар академияси академиги,
Жиззах давлат педагогика институти
Омонжўлов Отажон Абдунабиевич
―Бошланғич таълим‖ мутахассислиги магистранти
Жиззах давлат педагогика институти
Аннотация:
Мазкур мақолада бўлажак ўқитувчиларини касбий фаолиятга
тайѐрлашда интегратив ѐндашув қилиш масаласи ечими ѐритилади.
Ушбу мақоладан бўлажак мутахассисларни касбий фаолиятга тайѐрлашни
такомиллаштириш муаммоси билан шуғулланувчилар фойдаланиш мумкин.
Калит сўзлар:
интегратив ѐндашув; ўқитувчи; дидактик; имкониятлар;
муаммо; тадқиқот; бошланғич; фаолият; ДТС; интеграциялаш; интеграциялаш
йўналишлари; интегратив функция; тизимлаштирилган; маълумотлар; база; таълим
мазмуни; модернизацияланган; имкониятлар; қизиқиш; фаолият; далиллаш; стратегия.
Маълумки, ―ХХI аср – интеллектуаллаштирилган аср‖ кўринишини олиб бўлди.
Буни ҳозирдаги илм-фан ва техника-технологиялар ривожидан яққол сезиш мумкин. Улар
негизида ишлаб чиқарилаѐтган интеллектуал тизимларда кўплаб тизмий ѐндашув,
инновацион ѐндашув, креатив ѐндашув, ижодий ѐндашув, мажмуавий (комиллик)
ѐндашув, интегратив ѐндашув каби тадқиқот услубларидан фойдаланилмоқда. Бу тадқиқот
услублари ичидан интегратив ѐндшувдан кўпроқ фойдаланилмоқда. Бунга сабаб
интеллектуаллаштирилган асрнинг таълим-тарбиясини ташкил этишда албатта илм-фан ва
108
техника-технологияларнинг энг сўнгги ютуқларидан фойдаланишга тўғри келади, яъни
булар асосидаги ҳосил бўладиган-янгиланган таълим мазмунини ташкил этишда
интеграциялаш жараѐни амалга оширилади.
Бу йўналишнинг истиқболли томони шундаки, бунда дунѐ миқиѐсидаги ўқитиш
тизимларини технологик тараққиѐт ғоялари билан интеграциялаштирилади, шунингдек,
интеграциялаш таълимни интеллектуаллаштириш жараѐнида бўлажак ўқитувчиларнинг
касбий компетенциясини янада мукаммаллаштиришда нихоятда зарур.
Республикамизда интеллектуал салохиятли бўлажак мутахасисларни тайѐрлаш
масаласи ҳам давлат аҳамиятига молик бўлиб, ушбу масалани ҳал қилишга алохида
эътибор қилинмоқда. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Харакатлар стратегиясида ―Узликсиз таълим тизимини янада такомиллаштириш, сифатли
таълим хизматлари имкониятларини ошириш, меҳнат бозорининг замонавий
эхтиѐжларига мос юқори малакали кадрлар тайѐрлаш, таълим ва ўқитиш сифатини
бахолашнинг халқаро стандартларини жорий этиш‖ вазифаси белгиланган[1].
Шунинг учун ҳам бўлажак ўқитувчиларни интегратив ѐндашув негизида касбий
фаолиятга тайѐрлашни такомиллаштириш уларга мос инновацион метод ва
технологияларни ишлаб чиқариш, шунингдек, илмий-методик таъминотни тайѐрлаш ушбу
соҳанинг
долзарб йўналишларидан
хисобланади. Бунда ушбу соҳадаги давлат сиѐсатини
эътиборга олган ҳолда тайѐрланган ўқитувчилар мамлакатимиз барча жабҳаларини
интеллектуаллаштиришга муносиб ҳисса қўша оладиган мутахасислар бўлиб етишади.
Шунинг учун мазкур тадқиқот ишида ҳам интегратив ѐндашув негизида бўлажак
бошланғич синф ўқитувчиларини тайѐрлашни модернизациялаш масаласи қаралади.
Ушбу муаммони ҳал этишда дастлаб анъанавий таълим тизимига мос ва хос бўлган
давлат ҳужжатлари ўрганилиб чиқилади ва улардаги бўлажак ўқитувчиларни замонавий
талаблар асосида касбий фаолиятга тайѐрлашни модернизациялашга қаратилган ғоялар ва
кўрсатмавий фикрлар муаммо ечимини ҳал қилишда этиборга олиниб борилади ва
улардаги
дидактик имкониятлар
ҳисобга олинади. Қуйида уларнинг базилари ҳақида
тўхталамиз:
1. Бўлажак ўқитувчиларни касбий фаолиятга тайѐрлашнинг Давлат таълим
стандартларининг мавжудлиги.
2. Бўлажак ўқитувчиларни касбий фаолиятга тайѐрлашга оид фанлар бўйича Давлат
таълим стандартларининг мавжудлиги.
3. Бўлажак ўқитувчиларни малака тавсифномалариниг мавжудлиги.
4. Таълим йўналиши бўйича ўқув режасидаги бўлажак ўқитувчиларни касбий
фаолиятга тайѐрлашни интегратив ѐндашув негизида амалга ошириш мумкунлиги ва шу
кабилар.
Бу кўрсатилган охирги имконият бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини касбий
фаолиятга тайѐрлашни дастлабки босқичиданоқ интеграциялашга кучли эътибор бериш
кераклиги талаб қилинади. Бўлажак бошланғич синф ўқитувчисини касбий фаолиятга
тайѐрлашдаги фанлар блокларининг йўналтирилган мақсад-вазифалари бор ва уларнинг
муаммо ечимини ҳал қилишга етарлигини аниқлаб олишга тўғри келади.
Ўрганилган Давлат ҳужжатларидаги имконият ва шарт-шароитлар бўлажак
бошланғич синф ўқитувчисини тарбиялашни интегратив ѐндашув негизида амалга
оширишга бўлган дастлабки имкониятлар бўлиб ҳисобланади. Шунинг бирга мазкур
йўналишдаги дастлабки изланишларимиз натижалари бўлажак бошланғич синф
ўқитувчиларини интеллектуал фаолиятга тайѐрлашни интегратив ѐндашув негизида
амалга ошириш мумкин эканлигини кўрсатади. Бу эса бўлажак бошланғич синф
ўқитувчиларини тайѐрлашни замон талабларини эътиборга олган ҳолда интегратив
ѐндашув асосида амалга оширишнинг аҳамиятини янада оширади ҳамда бундай
муаммоларнинг ижтимоий аҳамиятини ҳам янада юксалтиради. Ва қайд этиш мумкинки,
тадқиқ этилаѐтган муаммонинг ўзи ҳам Давлат аҳамиятига эга бўлган ижтимоий аҳамият
касб этувчи истиқболли долзарб муаммо бўла олади.
109
Шу сабабли мазкур тадқиқот ишимизнинг дастлабки босқичида бўлажак
бошланғич синф ўқитувчиларини интегратив ѐндашув негизида тайѐрлашнинг педагогик
ва психологик шарт-шароитлари илмий-методик жиҳатдан асосланиб олинди. Бунинг
учун бўлажак бошланғич синф ўқитувчисини интегратив ѐндашув негизида тайѐрлашга
оид кўникма ва малакаларини шакллантириш жараѐнини ўзаро боғлиқ бўлган мантиқий
кетма-кетлигини илмий-методик жиҳатдан асослаб олдик. Уларни қуйидагича ифодалаб
олдик:
Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларида
интеграциялашга
оид билим, кўникма
ва малакаларни шакллантириш. Бу биринчи курслар таълим тарбияси жараѐнида амалга
оширилади;
Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини
интегратив йўналишларни
танлашга
ўргатиш. Бу бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини тайѐрлашдаги иккинчи курслар
таълим-тарбияси жараѐнида амалга оширилади;
Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини
интегратив функцияларни яратиш
ва
улар мақсад-вазифалари ҳамда мазмун-мохиятини англаб етишга ўргатиш. Бу бўлажак
бошланғич синф ўқитувчиларини касбий фаолиятга тайѐрлашдаги учинчи курслар талим
тарбияси давомида амалга оширилади;
Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини
интегратив ѐндашув
қилишга
тайѐрлаш. Бу бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини касбий фаолиятга тайѐрлашдаги
тўртинчи курслар таълим-тарбия жараѐнида амалга оширилади.
Юқорида қайд этилган бошланғич синфларга мос дидактик материаллар ва
справочник маълумотлар ҳамда муаммони ечишга керак бўладиган креатив ахборотлар
муҳитлари тайѐрланиб олинди.
Тизимлаштирилган
маълумотлар
негизида
бўлажак
бошланғич
синф
ўқитувчиларини интегратив ѐндашув негизида касбий фаолиятга тайѐрлашга оид кўникма
ва малакаларни шакллантириш муаммоси ечимини ҳал қилишга кўмаклашувчи
маълумотлар базаси тайѐрланади. Бу бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини
тайѐрлашдаги янгиланган (модернизацияланган) таълим мазмунини шакллантиришнинг
методологик асосларини тайѐрлаб олишга кенг имкониятлар яратди.
Бундай имкониятлар негизида ҳал этилган босқичлар бўйича тайѐрланган
маълумотларни анъанавий таълим жараѐни мазмунига интеграция қилиш масаласи
ечимини қараб чиқиш мумкин бўлади. Бунинг учун таълим мазмунини интеграция
қилишга оид куйидаги қонун-қоида, тамойиллар ва хулосавий фикрлар ўрганилиб
чиқилди: Ўқитиш воситалари; ўқитиш алгоритми; ўқитиш мазмунини интеграциялаш;
ўқитиш меъѐрлари; ўқитиш технологиялари; ўқитишга ахборотни танлаш; ўқитишдаги
интеграция; ўқитишда хусусиятларни танлаш ва шу кабилар.
Ушбу соҳадаги изланишларимиз натижаларига асосланиб
таълим мазмунининг
интеграцияси
ҳақида ҳам бирор-бир ҳукмий фикрни шакллантиришга ҳам имконият
яратилди. Биз уни қуйидагича ифодаладик: таълим мазмунининг интеграцияси деганда
мазмунлар орасидаги мустаҳкам алоқа, уларнинг бир-бирларига ўтиш жараѐни ва уларга
мос натижалар ҳамда ушбу жараѐндаги билимлар синтези, фаолият турлари ва
қобилиятларнинг яхлит тизими деган тушунчага келдик.
Ушбу йўналишдаги тадқиқотимизнинг психологик
жихатлари ҳам аҳамиятлидир,
яъни таълим мазмунидаги интеграциялаш ишлари бўлажак бошланғич синф
ўқитувчиларидаги кўпчилик хусусиятларни тарбиялайди. Бу ҳақда қуйидаги фикр
аҳамиятлидир:
―Ўқитишда хусусиятларни тарбиялаш-фанларни ўқитиш, ўқувчиларда илмий
муносабатни, қуйидагиларни хусусиятлайдиган муносабатларни тарбиялаш мақсадини
кўзлайди:
қизиқиш
(билиш хоҳиши) ва
фаолият
(бирор нарсани аниқлаш учун бирор
нарса қилиш хоҳиши);
скептиуизм
(тез-тез учрайдиган фикрларни синчиклаб кўриб
чиқиш хоҳиши);
далиллаш
(билим олишда исботлаш мантиқи ва қоидалардан
фойдаланиш маҳоратлари);
хабардорлик
(унинг ѐрдамида ўйлаш мумкин бўлиши учун
110
олам ҳақида ахборотлар фондининг мавжудлиги);
стратегиялар
(излаш учун қоидалар
мавжудлиги ва улардан фойдаланиш хоҳиши);
мойиллик
(янги билимларни олиш
натижасида талаба ўзини олам ҳақидаги фикрлаш усулини қайта кўришни бошлаши учун
бошқаларнинг фикри ва тушунчаларини қонуният асосида бир чизиққа жойлаши) [2].
Шунингдек, ушбу йўналишдаги бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини
интегратив ѐндашув негизида тайѐрлашнинг педагогик жиҳатлари ҳам ўта аҳамиятлидир.
Шунинг учун ҳам бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини интегратив ѐндашув
негизида тайѐрлашга оид материалларнинг анъанавий таълим мазмунига интеграцияси
бўйича педагогик шарт-шароитлар ҳам ўрганилиб чиқилди. Унда бўлажак бошланғич
синф ўқитувчиларини тайѐрлашнинг ўқув режасидаги фанлар блоклари ҳам ўрганилиб
чиқилиши, шу асосда бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини интегратив ѐндашув
негизида тайѐрлашга мўлжаллаб тайѐрланган алгоритмик босқичлардаги маълумотлар
анъанавий таълим мазмунига интеграцияланади.
Юқоридагиларни эътиборга олган ҳолда айтиш мумкинки, бўлажак бошланғич
синф ўқитувчиларини интегратив ѐндашув негизида касбий фаолиятга тайѐрлашга оид
кўникмани шакллантириш жараѐни уларнинг бутун олий ўқув юртида таҳсил олиш
давомида ҳал этилади. Улардаги интеграциялаш, интегратив йўналишни танлаш,
интегратив функцияъни ишга тушириш мазкур муаммо ечими учун пропедивтик ҳамда
дидактик жиҳатдан қўллаб-қувватловчи асос бўлади.
Тадқиқотимизнинг ушбу қисмида олиб борилаѐтган изланишлар натижаларига
асосланиб қуйидаги хулосавий фикрларни келтиришни мақсадга мувофиқ деб топдик:
Бўлажак ўқитувчиларни интегратив ѐндашув негизида тайѐрлашнинг педагогик
ва психологик шарт-шароитлари бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини тайѐрлашдаги
илмий-методик жиҳатдан асосланган мукаммал таълим мазмунини ишлаб чиқишга кенг
имкониятлар яратди;
Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини интегратив ѐндашув негизида
тайѐрлашнинг тўрт босқичи (интеграциялаш; интегратив йўналишни танлаш; интегратив
функцияъни ишга тушириш; интегратив ѐндашув) бўйича олиб борилган тадқиқот ҳажми
ва қамрови кенглиги қаралаѐтган муаммо ечимини ҳал қилишда маълумотлар базасини
шакллантиришнинг зарурийлигини кўрсатди;
Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини интегратив ѐндашув негизида
тайѐрлаш босқичлари кўплиги (улар тўртта) ушбу тадқиқот жараѐни ва уларнинг
натижаларини мунтазам равишда назорат қилиб боришлигини кўрсатди, акс ҳолда
тадқиқот жараѐнида четланишлар (самарасиз йўллар) юз бериши мумкин ва шу кабилар.
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйҳати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7-февралдаги ПФ -4947-сонли
―Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Харакатлар стратегияси
тўғрисида‖ ги фармони// Ўзбекистон Республикаси қонун хужжатлари тўплами. –
Тошкент– 2017 - 6-сон. -70-модда.
2. Хасанбоев Ж, Тўрақулов Х.А, Хайдаров М, Ҳасанбоева О, Усмонов Н.Ў. Педагогика
фанидан изоҳли луғат.– Т.: ―Фан ва технология‖, 2009, 672 б.
FANLARNI KASBGA YO‗NALTIRIB O‗QITISHDA BO‗LAJAK
MUTAXASSISLARNING KASBIY KOMPETENSIYASINI RIVOJLANTIRISH
YO‗LLARI.
O.X.Turakulov, p.f.d. professor,
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali professori
S.K.Mamanov,
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali oʻqituvchisi
