282
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
―Biotexnalogiya‖ kafedrasi katta – o‗qituchisi
Annotatsiya:
Yer ustki qismi tarkibida 0,01-0,33% efirmoyi, S vitamini, karotin,
fenilkarbon kislotalar (kofe, xlorogen, rozmarin, ferul, protokatex va boshqalar), triterpenlar,
flavonoidlar (lyuteolin, glikozid va boshqalar), 5-10% oshlovchi va boshqa moddalar, urug‗ida
20-27% yog‗ bor. Limon o‗tning efir moyi geraniol, linalool, nerol, farnezol va ulami sirka
kislotasi bilan birikmasi, limonen, pulegol, geranial ,neral va boshqa terpenlardan tashkil
topgan.
Kalit so‗zlar:
Dorivor limono‗t, kofe, xlorogen, rozmarin, ferul, protokatex.
O‗simlikni tarqalishi O‗rta Osiyo, Qrim, Kavkaz, Rossiyaning Yevropa qismining
janubida va boshqa davlatlarda daraxt soyalarida, tog‗li tumanlarda toshlar soyasida va boshqa
soya yerlarda o‗sadi. O‗zbekistonning Toshkent va Surxondaryo viloyatlarida uchraydi.[3]
Dorivor limono‗t -
Melissa Officinalis
L. Lamiaceae (labguldoshlar - Labiatae) oilasiga kiradi.
Ko‗p yillik, sertukli, 30-60 sm balandlikdagi o‗t o‗simlik. Poyasi bitta yoki ko‗p, qarama-qarshi
shoxlangan. Barglari tuxumsimon, bir oz o‗tkir uchli, ser tukli (ustki tomonidan), arrasimon
qirrali bo‗lib, qisqa bandi bilan poya va shoxlarida qarama-qarshi o‗rnashgan. Oq rangli, tukli,
ikki labli gullari gulbandi bilan barg qo‗ltig‗iga joylashib, to‗p gulni hosil qiladi. Mevasi 4 ta
yong‗oqcha. Iyun gullaydi, mevasi iyul-avgustda yetiladi.
Dorivor limonot o‗simligini O‗zbekistoning barcha tuproq-iqlim sharoitda ekib o‗stirish
mumkin. O‗simlikdan yuqori hosil olish uchun unga sho‗rlanmagan, mexanik tarkibi o‗rtacha,
unumdor, dukkakli va g‘allasimon ekinlardadan bo‗shagan yerlarni tanlash tavsiya etiladi.
Dorivor limono‗tni bir dalada 5 yilgacha saqlab hosil olish mumkin.[4-5]
Tibbiyotda Limono‗t xalq orasida hozirgi kunda yer ustki qismi (ba‘zan bargining)
damlamasi ovqat hazmini yaxshilash maqsadida keng foydaliniladi. Bundan tashqari kam qonlik,
asab va yurak kasalliklarini davolash uchun, og‘riq qoldiruvchu, surgi sifatida qo‗laniladi.
Limono‗t dorivor preparatlari Ibn Sino aytishicha yurakni mustahkamlaydi va unga
yordam beradi, shuningdek, traxoma, xiqichoq tutish, og‗izdan yomon hid kelishi va boshqa
kasalliklarni davolaydi.[2] Xalq tabobatida limono‗t bilan nevroz, bronxial astma, ayollarni
toksikoz, klimaks, yurak urishini buzilishi va boshqa kasalliklar davolanadi va qorin ichak
az‘olarida sanchiq bo‗lganda, buyrak xastaliklarida, yurak faoliyatini yaxshilashda, miyaga
quvvat berishda foydaliniladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Axmedov O‗, Ergashev A, Abzalov A, Yo‗lchiyeva M, Mustafakulov D. ―Dorivor
o‗simliklarni yetishtirish texnologiyasi‖ Toshkent-2020.126-127 bet
2. Berdiyev.E.T, Hakimova M.X, Maxmudova G.B, O‗rmon dorivor o‗simliklari Toshkent
– 2016. 218-219 betlar
3. Jo‗rayeva M.A, ―Dorivor o‗simliklar atlasi‖ Toshkent nashri 2019. 111 bet
4. Уралов А.И., Печеницын В.П.
Зависимость семенной продуктивности
луковичных видов Allium L. от количества листьев на генеративном побеге
Доклады АН РУз. 2015. 74-77 с.
5. ―So‗g‘diyona‖ gazetasi.
OLTIN ILDIZ – ZOLOTOY KOREN RHODIOLA ROSEA
Nuriddinov Javlonbek Shodibek o‘g‘li
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax Filliali
―Biotexnologiya‖ yoʻnalishi talabasi
Murodova Sayyora Sabirovna
283
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax Filliali
―Biotexnologiya‖ kafedrasi professori
Annotatsiya:
Ma‘lumki, dunyo miqyosida farmatsevtika korxonalarida ishlab
chiqarilayotgan dori vositalarirting taxminan 50% i dorivor o‗simliklar xom-ashyosidan
tayyorlanmoqda. Mutloq ko‘pchilik mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida
farmatsevtika sanoatini jadallik bilan rivojlanishi bunday korxonalarning dorivor o‗simliklar
xom-ashyosiga bo‗lgan talabni keskin ortishiga sabab bo‗lmoqda tabiiy holda o‗suvchi dorivor
o‗simliklar zaxiralarining chegaralanganligi tufayli farmatsevtika sanoati korxonalaming
dorivor o‗simliklar xom-ashyosiga bo‗lgan talabini, asosan, dorivor o‗simliklar o‗stirish
orqaligina qondirish mumkin.
Kalit soʻzlar:
Zolotoy koren, pyrenees, antroglikozidlar, fenollar, flavonoidlar,
taninlar,
antrakinonlar, kumarinlar,
efir yog'i.
Bu koʻp yillik o`tsimon o`simlik, Semiz o`tlar (Crassula) oilasiga kiradi va bo`yi 50
smgacha bo`ladi. Ildizpoyasi yo`g`on, qo`ng`ir po`stloq bilan qoplanggan. Poyasi shoxli, tik
o`suvchi, qalin to`pgul bilan tugaydi. Barglari birin ketin o`ralgan, elleptik cho`ziq, tuxumsimon.
Iyun-iyulda gullaydi, gullari sariq. Mevasi qizilroq yoki sariqroq zangori barg shakli, Iyulning
oxiri yoki Avgustda pishadi. U tabiiy ravishda Yevropaning, Osiyo va Shimoliy Amerikaning
yovvoyi Arktik mintaqalarida o`sadi va yer ostki qatlami sifatida tarqalishi mumkin. Bu qalin
ildizpoyaga ega va toʻgʻri 65 sm uzunlikda tarqaladi. Bu o`simlik Rossiya Federatsiyasining
Qizil Kitobiga kiritilgan.
Oltin ildizi Buyuk Britaniyani, Shimoliy Amerika va Irlandiyani o`z ichiga olgan, mo`tadil va
sovuq iqlim sharoitida, tog` yaylovlarda (Pyrenees, Alp tog`lari, Karpatiyalar) mintaqalarida
ko`p tarqalgan. Qozog`istonda Xitoy, Bolgariya, Hindistonda o`stiriladi. Rossiya
Federatsiyasida Oltoy va Uralsda ,Uzoq sharq, Sharqiy va g`arbiy Sibr tog`li hududlarida,
Yakutiyaning qutbli hududlarida, Barents va Oq dengizlari sohillarida o`sa oladi.
Ikkitadan ko`p poyasi bor Ildizi dorivor xomashyo bo`ladi. Iyulning oxiridan Sentabrning
o`rtasigacha to`p lanadi. Bir joyda qayta ashyoni olish 10-15 yildan keyin ruxsat beriladi.
Ildizpoya tuproqdan tozalanib qo`ng`ir po`sti olib tashlanadi. So`lish uchun soya salqinga
yoyiladi. Keyin 10 sm qilib bo`laklarga bo`linadi va quritgichda 50-60
0
C haroratda quritiadi.
Matoli qopda yoki yog`ochli idishda uch yil saqlanadi.
Oltin tomir vositalari
: Aqliy va jismoniy ishlash qobiliyatini yaxshilaydi. Organizmni
energetik potensialini saqlashga yordam beradi. Har hil ekstremal omillar ta`siriga chidamlilikni
oshiradi, (issiq urish, zaxarlanish, kislarod yetishmovchiligi, ruhiy stress) qayta rivojlanishning
oldini oladi. O‘tkir va surunkali kasalliklarda, nevrozlarning turli shakillarida, past arterial
bosimda va jinsiy zaiflikda qo`llaniladi. Yaqqol qo`zg`alganda, isitmali holatlarda, arterial bosim
ko`tarilganda oltin ildizni istemol qilmaslik kerak.
Xalq tabobatida
: Oltin ildiz shuningdek bachadondan qon ketganda, oshqozon ichak
yo`llari kasalliklarida va yurak kuchsizlangandsa ishlatiladi.
Oltin ildizning foydali hususiyatlari
: Oltin ildiz yoki undan ko`ra – uning ildizining
ko`p foydali hususiyatlari bor va an`anaviy tibbiyotning juda mashxur vositasidir. Rhodiolo
ildizi tarkibida 140 ga yaqin turli hil moddalar bor:Uglevodlar (Fruktoza, Glyukoza, Saxaroza),
Organik kislotalar (Moy kislota, sut kislota, oksalat kislota), Efir moylari, Fenollar Tanninlar,
Flavonoidlar, Mineral tuzlar (asosan marganes tuzlari, mis, kumush, kadmiy, selen, nikel, kobolt,
xrom, va boshqa element tuzlari ham uchraydi), A,B,C,E vitaminlari.Salidroside yoki
Rhodioloside. Oltin ildiz tarkibidagi eng qimmatli modda. Ildizlar taxminan bir foizni o'z ichiga
oladi. Oltin ildiz bir qator foydali xususiyatlarga ega: organizmning tashqi muhitga
chidamliligini oshiradi; viruslar va saraton hujayralarini bostiradi; asab hujayralarini o'limdan
himoya qiladi va markaziy asab tizimini rag'batlantiradi.
Flavonoidlar.
tabiiy antioksidantlar.
Inson tanasi uchun ularning asosiy foydali mulki qon tomirlarini himoya qilishdir.
Flavonoidlarning ta'siri tufayli kapillyarlar elastik va kamroq mo'rt bo'ladi. Qon bosimi va yurak
284
faoliyatini normallashtirish
Taninlar,
taninlar. Ular Rhodiola rosea va undan tayyorlangan
preparatlarni biriktiruvchi, biriktiruvchi ta'm beradi. Oqsillar bilan reaksiyaga kirishuvchi
organik birikmalar. Ular patogen mikroflorani bostiradi, toksinlardan himoya qiladi, shuningdek
shifobaxsh ta'sirga ega. Oltin ildizda 20 foizgacha tanin mavjud.
Antrakinonlar
. Tananing immun tizimining holatini yaxshilaydigan birikmalar Shu bilan
birga, ular laksatif ta'sirga ega.
Kumarinlar
. Trombozni oldini oladigan organik birikmalar spazmlarni engillashtiradi.
Ular antitumor ta'siriga ega.
Organik kislotalar
. Oltin ildizning tarkibi ularning bir nechtasini o'z ichiga oladi - olma,
limon, amber, oksalat. Ushbu birikmalar organizmdagi biokimyoviy jarayonlarda muhim rol
o'ynaydi. Süksin kislotasi metabolizmni tezlashtiradi, to'qimalarni kislorod va energiya bilan
ta'minlashni yaxshilaydi. Oksalat kislotasi tarkibida kaliy va temir mavjud, ovqat hazm qilish
tizimiga bakteritsid ta'sir ko'rsatadi, oshqozon va oshqozon osti bezining faoliyatini yaxshilaydi.
Kichik dozalarda limon kislotasi ishtahani va ovqat hazm qilishni yaxshilaydi. Immunitetni
yaxshilaydi, ichaklarni rag'batlantiradi, bu ayniqsa ich qotish uchun foydalidir.
Efir yog'i
. Oltin ildizlari tarkibida uning konsentratsiyasi deyarli bir foizga yetadi. Bu
o'simlikka yoqimli hid beradigan uchuvchan suyuqlikdir. Muhim kichik Oltin ildiz murakkab
tuzilishga ega, u 86 komponentdan iborat. Yallig'lanishni bartaraf etish qobiliyatiga ega. Tabiy
antiseptik sifatida ishlatilishi mumkin,yengil analitik ta'sirga ega.
Mikroelementlar
. Kumush, mis, marganes, sink. Oltin ildizlari ayniqsa marganesga boy,
uning tarkibi bir foizga yetishi mumkin. Marganes suyaklarni mustahkamlaydi, qonda qand
darajasini pasaytiradi va antioksidant fermentlarni ishlab chiqarishda ishtirok etadi.
Shunday qilib, Oltin ildiz o`simligining ildizining ekstrakti dorivorlik hususiyati yuqori
va dunyo mamlakatlarida keng miqyosda ishlab chiqarilib, qo`llanilmoqda . Mamlakatimizning
Qoraqolpog`iston Respublikasi Chimboy tumanidan Oltin ildiz o`simligidan faydalanib turli xil
dori vositalari ishlab chiqarilmoqda. Bizning xulosamiz shundan iboratki bu o`simlik sonini
ko`paytirish va bu o`simlikdan aholi salomatligini mustahkamlash maqsadida uning dorivorlik
hususiyatlaridan foydalanib ishlab chiqarishni jadallashtirish lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
https://uz.everaoh.com/oltin-ildiz-dorivor-xususiyatlar/
2.
https://kknews.uz/oz/9894.html
https://kun.uz/uz/news/2021/04/26/qoraqalpogistonda-qizil-kitobga-kiritilgan-
4. Zakirov P.K. Myasnikova L. O‗zbeksitonning dorivor o‗simliklari va ulardan foydalanish
istiqbollari. Butkov A.E. dorivor o‗simlmiklari maxalliy sanoat uchun O‗zbeksitonnning xom-
ashyosi.
O‗ZBEKISTON DORIVOR O‗SIMLIKLARI
O‗ralov Abdumannon Iskandarovich
OʻzMU Jizzax filiali Fakultetlararo kafedrasi katta o‗qituvchisi
Annotatsiya:
Shifobaxsh o‗simliklar insoniyatga juda qadim zamonlardayoq ma‘lum
bo‗lgan. O‗tgan asrlardan bizga shifobaxsh o‗simliklarni ta‘rifi va ularni inson salomatligini
yaxshilashda qo‗llanilishiga doir ko‗pgina ilmiy asarlar yetib kelgan.
