286
o‗simliklarning 577 turi mavjud. Shulardan hozirgi vaqtda 250 turi ilmiy tabobatda ishlatilmoqda
[5-6].
Dorivor o‗simliklarning organizmga ta‘siri ularning tarkibidagi birikmalarning miqdoriga
bog‗liq. Bu birikmalar o‗simlikning har xil qismlarida turli miqdorda to‗planadi. Dori
tayyorlashga o‗simlikning kerakli qismlari turli muddatlarda yig‗iladi. Masalan, po‗stloq, kurtak
erta bahorda, barg o‗simlik gullashi oldidan yoki gullaganda, gullari to‗la ochilganda, meva va
urug‗lari pishganda, yer osti organlari (ildizi, ildizpoyasi va piyozi) erta bahorda yoki kech kuzda
olinadi.
Dorivor o‗simliklarning ta‘sir etuvchi moddasi-alkoloidlar, turli glikozidlar
(antroglikozidlar, yurakka ta‘sir etuvchi glikozidlar, saponinlar va b.), flavonoidlar, kumarinlar,
oshlovchi va boshqa shilliq moddalar. Efir moylari, vitaminlar, smolalar va boshqa birikmalar
bo‗lishi mumkin. Ko‗p o‗simliklardan mikroorganizm va viruslarni yo‗qotadigan antibiotiklar va
fitonsidlarga boy preparatlar tayyorlanadi. Odatda bir guruhga xos o‗zaro yaqin kimyoviy
birikmalar bir oila yoki turkumga mansublarda uchraydi, shu bilan birga ba‘zi kimyoviy
birikmalar bir-biriga yaqin bo‗lmagan, turli oilaga mansub o‗simliklar tarkibida ham bo‗lishi
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. To‗xtayev B., Axmedov E., Yodgorov Z. Dorivor o‗simliklar: introduksiya va
plantasiyalar tashkil etish. O‗zbekiston Milliy universitetining 100 yilligi va biologiya fanlari
doktori, professor K.S. Safarovning ilmiy va pedagogik faoliyatiga bag‗ishlangan ―O‗simliklar
introduksiyasi: yutuqlari va istiqbollari‖ mavzusidagi ilmiy-amaliy anjuman Materiallari.
Toshkent, 2018.
2. М.Д. Тургунов, В.П. Печеницын, Н.Ю. Бешко, Д.А. Абдуллаев, Уралов А.И.
Биологические особенности редких видов семейства Iridaceae Juss. флоры Узбекистана в
условиях ex situ Acta Biologica Sibirica, 2019, 5(2), P.17-22.
3. Ibragimov A.Yu. Shifobaxsh ne‘matlar. – Toshkent: Navro‗z nashriyoti, 2016.
4. To‗xtayev B.Yo., Mahkamov T.X., To‗laganov A.A. Dorivor va ozuqabop o‗simliklar
plantasiyalarini tashkil etish va xom-ashyosini tayyorlash bo‗yicha yo‗riqnoma. – Toshkent,
2015.
5. Уралов А.И., Печеницын В.П.
Зависимость семенной продуктивности
луковичных видов Allium L. от количества листьев на генеративном
Доклады АН РУз. 2015. 74-77 с.
6. Ҳожиматов Қ., Оллоѐров М. Ўзбекистоннинг шифобахш ўсимликлари ва уларни
муҳофаза этиш. – Т.: Фан нашриѐти, 1988.
GIDROPEREETERIFIKASIYA JARAYONI ASOSIDA MARGARIN SANOATI
YOG‘INI OLIB UNI MARGARIN ISHLAB CHIQARISHDA QOʻLLASH TADQIQOTI
Oʻrinova Shaxnoza
1
, Achilova Sanobar
2
,
Sobirova Nodira
3
,
Raximov Dilshod
4
1
Urganch davlat universteti ―Oziq –ovqat texnologiyasi‖
kafedrasi oʻqituvchisi
2
Urganch davlat universiteti ―Oziq –ovqat texnologiyasi‖ kafedrasi
katta o‘qituvchisi
3
Toshkent kimyoviy texnologiyasi instituti
―Oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi‖ kafedrasi v.b. dotsent
Annotatsiya:
Ushbu
maqolada
asosan
tadqiqot
natijasida
olingan
gidropereeterifikatning margarin uchun xom-ashyo sifatida mos keluvchi ko‘rsatkichlarini
287
aniqlangan Tahlil natijalari shuni ko‘rsatadiki olingan yog‘ning erish harorati, qattiqligi
katalizator aktivligiga, jarayon haroratiga bog‘liqligi aniqlangan.
Kalit
soʻzlar:
gidropereetirifikat,
margarine,
erish
harorati,
katalizator,
gidrogenizatsiya, tran izomerlanish.
Dunyo miqyosida trans izomerlardan holi yog‘lar ishlab chiqarish uchun gidrogenlangan
yog‘larni, suyuq o‘simlik yoki hayvon yog‘lari bilan kimyoviy pereeterifikasiyalash yo‘li bilan
margarin xom ashyosi hisoblangan yog‘larni olish birmuncha yo‘lga qo‘yilgan.
Pereeterifikasiya jarayonida asosan C
2
H
5
ONa, CH
3
ONa va ishqoriy metallardan
foydalaniladi[1]. Yevropa davlatlarida bu turdagi yog‘larni ishlab chiqarishda fermentativ
pereeterifikasiya jarayonidan ko‘proq foydalaniladi, chunki jarayon umuman bezarar bo‘lib,
kimyoviy katalizatorlardan holi bo‘lgan biologik katalizatorlardan ya‘ni asiltransferaza, lipaza
fermentlaridan foydalaniladi. Asosan respublikamizda trans izomerlar miqdori kam bo‘lgan
salomaslar ishlab chiqarishlishi bir muncha kam va yetishmaydi desa ham bo‘ladi. Respublikada
keng hajmli margarin ishlab chiqaruvchi korxonalar deyarli hammasi quyidagi pereeterifikat,
salomas va sut yog‘i o‘rinbosarlarini xorijdan valyuta hisobiga olib kelishadi. Quyida: Cargill
36, Cargill 39, Efko 36, AIDA 39 yog‘lari shular jumlasidandir. Margarin ishlab chiqarish
bo‘yicha respublikamizning Toshkent shahrida QK MChJ ―Milk Euro Food‖, ―GOOD FOOD
GROUP‖ MChJ, ―CHROMOS PRODUCTION‖ XK korxonalarida yiliga 50000 tonnadan ortiq
xorijdan valyuta hisobiga keltirilgan yog‘lar ishlatiladi.[2] Bu hajmni qisman bo‘lsada
qisqartirishga biz gidropereeterifikasiya jarayonini qo‘llab, erish haroratlari margarin sanoati
yog‘lariga yaqin bo‘lgan yog‘larni olish tadqiqotini taklif qildik.
Tadqiqot olib borish uchun quyidagi xom ashyolardan foydalanildi: Gollandiyadan
keltirilgan tarkibida 25% nikel metalini ushlagan Nisosel-820 katalizatorining bir marta ishlatilib
aktivligi 30% ga tushgan katalizator; erish harorati 26OC bo‘lgan mol yog‘i; yod soni 112%
bo‘lgan paxta moyi va quruq vodorod gazi olindi. Gidropereeterifikat quyidagi texnologiya
asosida olindi: oldin 50:50 nisbatda paxta moyi va mol yog‘i tanlab olinib, mol yog‘i eritilgan
holatda paxta moyi bilan aralashtirib hajmi 1l bo‘lgan vodorod bprbotajli konussimon avtoklavga
solindi va tashqi kamerasiga nixrom tola orqali elektr toki yordamida qizdirilib aralashma
harorati 1800C gacha qizdirilib, ishlab chiqqan nisosel-820 katalizatori kukun holatgacha
maydalanib avtoklav mahsus joyidan berildi. Gidropereeterifikasiya uchun olingan yog‘lar
aralashma og‘irligi 400 gr ga keltirilib olindi va 30% aktivlikli katalizatorni aralashma massasiga
nisbatan 0,2% miqdorda hisoblab avtoklavga vodorod berishni boshladik. Ma‘lum vaqt
oralig‘ida harorat oshishini kuzatdik va jarayon ekzotermik bo‘lgani uchun qizdirishni 1850C da
to‘htatganimizdan keyin harorat 205oC gacha bir necha bor ko‘tarildi. Avtoklavda jarayon 1
soat olib borildi va har 20 minutda namuna olib turdik va erish harorati 36oC ga yetganda
jarayonni to‘xtatdik. Olingan gidropereeterifikatni 90OC termostatli mufel isitgichida filtr
qog‘oz orqali filtrlab, sovitilgan holatdagi oq rangli salomas gidropereeterifikatni oldik va uni
margarin resepturasida qo‘llab margarin mahsulotida sinab ko‘rdik.
Tadqiqotlarni olingan gidropereeterifikatning margarin uchun xom-ashyo sifatida mos
keluvchi ko‘rsatkichlarini aniqlashdan boshladik. Tahlil natijalari shuni ko‘rsatadiki olingan
yog‘ning erish harorati, qattiqligi katalizator aktivligiga, jarayon haroratiga bog‘liqligi ma‘lum
bo‘ldi. Margarin emulsiyasi konsistentligi gidropereeterifikatning nisbatan pastroq haroratda
to‘yintirilishini talab qilar ekan. U holda ishlatilgan katalizatorimiz aktivligi nisbatan ko‘proq
bo‘lishi zarur ekan. Natijalar 1-jadvalda keltirilgan.
1- jadval
Mol yogʻi va paxta moyining gidropereeterifikatlari
Jarayon va mahsulot ko‘rsatkichlari
Аralashma 50:50
1-namuna
2-namuna
Harorat,
o
C
Katalizator aktivligi,
Salomas erish harorati,
O
C
Salomas qattiqligi, g/sm
180-190
30
33
130
160-170
50
36
160-240
288
Salomas kislota soni, mg КОН
0,5
0,3
1-jadvaldan ko‘rinadiki, 1-namunada harorat yuqori bo‘lganda katalizator miqdori 2-
namuna bilan teng bo‘lsada aktivligi kam bo‘lgani uchun erish harorati va qattiqligi nisbatan
kamroq bo‘lib 33 va 130 g/sm ni tashkil qildi, 2-namunada harorat bir muncha kamroq bo‘lib
katalizator aktivligi 50 bo‘lganda erish harorati 36
0
C ni tashkil qilib, qattiqligi 160-240 g/sm
orasida bo‘ldi. 2-namuna ko‘rsatkichlari margarin mahsuloti talabiga javob beradi. 1-chi va 2-chi
namunada olingan gidropereeterifikatlarni 82% va 72% li margarin resepturasida qo‘llab,
margarin mahsulotini oldik va quyida reseptni 2-jadvalda keltiramiz.
2- jadval
Margarin resepturalari
Margarinning komponentlari, %
Retsepturalar
1
2
3
Gidropereeterifikat yog‘, Т
er.h
36
0
С
35,2
31,2
31,2
Gidropereeterifikat yog‘, Т
er.h
33
0
С
28,4
20,4
20,4
Kungaboqar moyi
8,0
0,0
8,5
Paxta moyi
10,249
20,099
10,099
Salomas, Т
er.h
46,9
0
С
0,0
0,0
1,5
Bo‘yoq
0,001
0,001
0,001
Аromatizator
0,09
0,09
0,09
Emulgator
0,2
0,2
0,2
Fosfatid konsentrati
0,2
0,3
0,3
konservant (kaliy sorbat)
0,05
0,05
0,05
Tuz
0,4
0,4
0,4
Shaker
0,4
0,4
0,4
Limon kislotasi
0,02
0,03
0,03
Suv
16,79
26,83
26,83
Jami
100
100
100
Umumiy yog‘dorlik miqdori
82,25
72,2
72,2
Margarin mahsulotini ishlab chiqarish tajribasidan ma‘lumki, yog‘li asosning 20
o
C dagi
qattiqlikda trigliseridlar miqdori 16-21% orasida bo‘lishi zarur.[3] Gidropereeterifikatning 36
o
C
erish haroratidagi qattiqligi 160-240 g/sm bo‘lganda margarinning dilatometrik tahlilining qattiq
trigliserid miqdori tarkibi 20% da 29% va 38% orasida bo‘lishi aks etgan egri chiziqlar bilan 1-
rasmda keltirilgan.
289
1-rasm. Gidropereeterifikatlarning asosiy hossalari
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Hodjaev S.F., Abdurahimov S.A., Akramova R.R., Hamidova M.O. [The study of
quality indicators of the fat base of margarine when replacing traditional cottonseed oil with
safflower].
Universum: Khimiyaibiologiya
, 2018, vol.2, no.10, pp.15-18.(In Russ.) Available
at:
http://7universum.com/ru/nature/archive/item/ 6421;
2.
Ruzibayev A.T., Salijanova Sh.D., Rakhimov D.P. Cottonseed oil as a valuable raw
material to obtain trans-free margarine.
Journal of Critical Reviews
,2020, vol.7, no.9, pp.572-
3.
Handa. C. Performance and fatty acid profiling of interesterified trans free bakery
shortening in short dough biscuit/C. Handa. S. Goomer. A. Sidahu.
International Journal of
Food Science & Technology
.2010.Vol. 45, no. 5, pp.1002-1008.
O‗ZBEKISTONDA UCHRAYDIGAN
INULA
L. TURKUMI TURLARINING
TARQALISHI
Qarshiboyev Zufar Zafar o‗g‗li
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filliali
―Biotexnologiya‖ yoʻnalishi talabasi
O‗ralov Abdumannon Iskandarovich
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filliali
―Biotexnologiya‖ kafedrasi katta o‗qituvchisi
Annotatsiya:
Hozirgi vaqtda respublikamizda 112 tur dorivor o‗simliklar rasmiy
tabobatda foydalanishga ruxsat berilgan bo‗lib, shu dorivor o‗simliklarning 80 % ni tabiiy holda
o‗suvchi o‗simliklar tashkil etadi. Ana shunday dorivor o‗simliklarni o‗zida mujassam etgan
istiqbolli vakillari (Asteraceae) murakkabguldoshlar oilasiga mansub Inula L. turkumi
vakillarining O‘zbekiston hududida tarqalishi o‘rganildi.
Kalit soʻzlar:
Dorivor, inula, andiz, Toshkent, Samarqand, turkum.
O‗zbekiston (Eron-Turon) florasi shifobaxsh o‗simliklarning xilma-xilligi bo‗yicha yer
yuzidagi floristik hududlar qatorida Sharqiy Osiyo (Tibet) florasidan keyin ikkinchi o‗rinni
egallaydi [1,2] Tabobatda ishlatiladigan dori vositalarning 70-80 % o‗simliklardan olinadi.
O‗zbekiston tabiiy va geografik jihatdan dorivor o‗simliklarga boy hududdir. Bu hududda tabiiy
