Тошкент ботаника боғида парвариш қилинаётган ўзбекистон флорасига мансуб eremurus m.bieb (asphodelaceae)туркумининг ноёб турлари

CC BY f
238-242
12
4
Поделиться
Абдуллаев, Д. (2022). Тошкент ботаника боғида парвариш қилинаётган ўзбекистон флорасига мансуб eremurus m.bieb (asphodelaceae)туркумининг ноёб турлари. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 238–242. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5236
Давлатали Абдуллаев, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Ботаника институти

таянч докторант

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Мақолада Тошкент Ботаника боғида мавжуд бўлган Eremurus туркумига мансубтурлар ва Ўзбекистон Қизил китобига киритилган вакилларининг ex-situ шароитидаги ҳолати ҳақида маьлумотлар берилган.

Похожие статьи


background image

238

Биринчи ҳамда тўртинчи ценопопуляциялар ѐш типга хос бўлиб, мазкур

ценопопуляцияларда генератив босқичгача бўлган тупларнинг кўп эканлиги кузатилди.
Мазкур ценопопуляцияларда уларнинг улуши 50,12-65,84 % атрофида бўлиши аниқланди.
Мазкур ценопопуляцияларда уруғдан кўпайиш бир маромда давом этилаѐтганлигини
алоҳида эътироф этишимиз мумкин. Иккинчи ценопопуляцияда генератив босқичдаги
тупларнинг улуши кўп бўлиб, умумий тупларнинг 57,57 % ни ташкил қилади. Учинчи
ценопопуляция генератив босқичгача бўлган туплар (49,98) ҳамда генератив тупларнинг
улуши (46,42) деярли тенг улушда бўлиб, мазкур ценопопуляция бимодал спктрга хос
эканлиги кузатилди. Олинган натижалар шуни кўрсатадики, фақатгина 2 ценопопуляция
тўлиқ аъзоли эканлиги аниқланди.

1 – жадвал

Elwendia persica

ценопопуляцияларининг ѐш таркиби

№ЦП

Ёш таркиби, дона (%)

Умумий

туплар сони

j

im

V

g1

g2

g3

ss

S

1

14

4

9

3

7

2

0

2

41

%

34,14

9,75

21,95

7,31

17,07

4,87

0

4,87

100

2

3

2

5

2

13

4

3

1

33

%

9,09

6,06

15,15

6,06

39,39

12,12

9,09

3,03

100

3

5

3

6

2

9

2

1

0

28

%

17,85

10,71

21,42

7,14

32,14

7,14

3,57

0

100

4

9

6

10

5

2

0

0

0

32

%

28,12

18,75

31,25

15,62

6,25

0

0

0

100

Хулоса ўрнида шуни таъқидлаш лозимки,

Elwendia

(зира) туркуми турлари бир

неча асрлардан бери инсонларнинг хўжалик фаолиятида кенг равишда фойдаланиб
келинади. Маҳаллий аҳоли томонидан асосан озувақий қийматга эга бўлган ўсимликлар
сифатида эътироф этилади. Мазкур хилдаги ўсимликларнинг ценопопуляияларини
аниқлаш ҳамда уларнинг баҳолаш, ресурс аҳамиятига эга бўлган турларни мониторинг
қилиш имконини беради. Шу билан бирга мазкур хилдаги тадқиқотлар, вилоятлар
ўсимликлар кадастрини шакллантиришда бирламчи маълумотлар сифатида хизмат
қилади.

Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати:

1.

Клюйков Е. В. Обзор рода

Bunium

L. Ревизия системы рода // Бюл. МОИП. Отд.

биол., 1988. Т. 93, вып. 1. С. 76–88.

2.

Работнов Т.А. Жизненный цикл многолетних травянистых растений в луговых

ценозах // Тр. БИН АН СССР. Сер. III. Геоботаника.1950. – Вып. 6. – С. 7-204

3.

Рахимов С. Особенности онтогенезанекоторых представителей флоры

полусаванн западногоПамиро

-

Алая. Авторефератна соискание ученой степенидоктора

биологических наук, Новосибирск, 2007. 35 с.

4.

Тожибаев

К.Ш.,

Бешко

Н.Ю.,

Попов

В.А.

Ботанико-

географическоерайонирование Узбекистана // Ботанический журнал. – Санкт-Петербург:
Наука, 2016. – №10 (101). – С. 1105-1132.

5.

Degtjareva G. V., Kljuykov E. V., Samigullin T. H., Valiejo-Roman C. M., Pimenov

M. G. 2013. ITS phylogeny of Middle Asian geophilic Umbelliferae-Apioideae genera with
comments on their morphology and utility of psbA-trnH sequences. Plant Syst. Evol. 299(5):
985–1010.

6.

Vasil‘eva M. G., Kljuykov E. V., Pimenov M. G. 1985. Karyotaxonomic analysis of

the genus

Bunium

(Umbelliferae). Plant Syst. Evol. 149: 71–88.

ТОШКЕНТ БОТАНИКА БОҒИДА ПАРВАРИШ ҚИЛИНАЁТГАН ЎЗБЕКИСТОН

ФЛОРАСИГА МАНСУБ

EREMURUS M.BIEB

(ASPHODELACEAE)ТУРКУМИНИНГ НОЁБ ТУРЛАРИ


background image

239

Абдуллаев Давлатали Алижон ўғли

таянч докторант

Ботаника институти. Тошкент

Аннотация:

Мақолада Тошкент Ботаника боғида мавжуд бўлган Eremurus

туркумига мансубтурлар ва Ўзбекистон Қизил китобига киритилган вакилларининг ex-
situ шароитидаги ҳолати ҳақида маьлумотлар берилган.

Калит сўзлар

: Ботаника боғи, Eremurus, Қизил китоб, ex situ, эндем.

Атроф-муҳитни, ўсимлик дунѐсини муҳофаза қилиш муаммоси бутун инсоният

учун жуда муҳим ҳаѐтий аҳамиятга эга. Инсон табиий ресурслардан фойдаланиб, асрлар
давомида шаклланган табиий ландшафтларга салбий таъсир кўрсатади. Саноат ва қишлоқ
хўжалигининг ривожланиши, табиий ҳудудларнинг кенг ўзлаштирилиши экологик
мувозанатнинг бузилишига олиб келади, бунинг натижасида ўсимлик дунѐсининг тур
таркибининг қашшоқлашуви ва ўсимлик генофондининг йўқолиши ҳавфи аста-секин
ошиб боради.

Ноѐб турларнинг табиий популяциялари ва яшаш жойларини муҳофаза қилишда

етакчи рол қўриқхоналар ва бошқа муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларга тегишли
бўлса, ботаника боғларида

ex situ

сақлаш бўйича кўплаб ишлар олиб борилмоқда [1,2].

Ботаника боғларининг ҳозирги босқичдаги энг муҳим вазифаси - ноѐб ва йўқолиб кетиш
хавфи остида турган табиий флора турларининг генофондини сақлаш, табиий яшаш
жойларига реинтродукция қилиш мақсадида уларнинг кўпайиш биологиясини
ўрганишдир.

Eremurus

(Ширач) туркуми дастлаб Маршол Биберштейн томонидан 1819 йилда

биринчи марта

Eremurus

spectabilis

ни Шимолий Кавказда аниқлаган. Ер шари флорасида

40-45 тури тарқалган. [3, 4, 5].

Туркум турлари асосан Марказий Осиѐ, Эрон, Кавказ, Монголия, Шимолий-ғарбий

Хиндистон худудларида тарқалган [6,7].

Ўрта Осиѐ Ширач –

Eremurus

туркумининг келиб чиқиши маркази ва турларининг

турли туманлиги энг юқори бўлган ҳудуд ҳисобланади. Бу туркумнинг Ўрта Осиѐнинг
жанубий тоғлари туркумнинг келиб чиқишида катта ахамиятга эга бўлиб, Р. В. Камелин
[8] фикрига кўра маҳаллий флоранинг фарқли ҳусусиятларидан бири сифатида ажралиб
туради. ―Флора Узбекистана ‖ [4] ва ― Определитель растений Средней Азии‖ биринчи
жилдларида [5] А.И. Введенский келтирган маълумотлар хамда К.Ш.Тожибаевнинг
қўшимчалари билан [9, 10, 11] Ўзбекистон худудида Ширачларнинг 27 тури учраши, Ф.О
Хасановнинг сўнги йиллардаги илмий ишларида 28 турини қайд этилган. [12]. Ўзбекистон
Қизил китобига

Eremurus

туркумнинг 12 тури киритилган [13]. Турларнинг систематик

ўрни А.И. Введенский маълумотлари бўйича келтирилди (1-жадвал) [5.]

1-жадвал

Тошкент Ботаника боғида парвариш қилинаѐтган Ўзбекистон флорасига мансуб

Eremurus

M.Bieb

. (Asphodelaceae) туркумининг турлари

I sect. Ammolirion Boiss

II sect. Eueremurus Boiss

III sect.Henengia Boiss

Eremurus inderiensis

Regel

Eremurus hissaricus

Vved.

Eremurus aitchisonii

Baker

Eremurus comosus

O. Fedtsch

Eremurus nuratavicus

A.

Khokhr.

Eremurus alberti

Regel

Eremurus altaicus

Stev

Eremurus ambigens

Vved

Eremurus jae

Vved

Eremurus anisopterus

(K.et K.) Regel

Eremurus fuscus

(O. Fedtsch.)

Vved

Eremurus baissunensis

O. Fedtsch.

Eremurus kaufmannii

Regel

Eremurus regelii

Vved

Eremurus korolkowii

Regel

Eremurus turkestanicus

Regel

Eremurus lactiflorus

O. Fedtsch.


background image

240

Eremurus sogdianus

Franch.

Eremurus luteus

Baker

Eremurus olgae

Regel

Eremurus pubescens

Vved

Eremurus robustus

Regel

Eremurus stenophyllus

( Boiss.et Buhse)

Baker

Eremurus suvorovii

Regel

Eremurus tianschanicus

Pazij & Vved. ex

Golosk

2016-йилдан буѐн Тошкент Ботаника боғида Ўзбекистон табиий флорасининг ноѐб

ва эндемик турлари генофондини мобилизация қилиш, уни сақлаш ва ўрганиш бўйича
ишлар олиб борилмоқда. Материаллар табиий шароитдан баҳорда гуллаш ва ѐзда мева
етилиши даврларида экспедиция сафарларида йиғилди. Йиғилган уруғлар ва
илдизпоялари Ботаника боғига олиб келиб экилди, улар табиий яшаш жойларининг асосий
экологик шароитларини ҳисобга олган ҳолда суғорилмайдиган шароитларда минимал
парвариш билан ўстирилди.

Ҳозирги вақтда коллекцияда

Eremurus

(Asphodelaceae) туркумнинг 28 тури мавжуд

бўлиб, шулардан 10 тури Ўзбекистон Республикаси Қизил китобига киритилган (2-
жадвал), (1-9 расмлар).

2-жадвал

Ўзбекистон Қизил китобига киритилган

Eremurus

туркуми вакилларининг

ex situ

шароитда айрим хусусиятлари


Тур, Ўзбекистон Қизил китобидаги мақоми, тарқалиши

Кўпайиши

Кўчатларни

нг биринчи

гуллашига

бўлган

давр, йил

Уруғ

идан

Вегета-

тив

1

E. albe

rti (2). Ўзбекистонда кам учпайдиган тур. Навоий, Қашқадарѐ

ва Сурхондарѐ вилоятлари: Нурота тизмасида, Боботоғда, Шеробод
водийсида,

Дехқонобод

шаҳри

атрофларида

тарқалган.

Тожикистонда, Афғонистонда ҳам учрайди.

+

+

4

2

E. robustus

(3). Тяншан ва Помир-Олойдаги ареали ажралган ва

қискариб бораѐтган эндем ўсимлик. Тошкент, Наманган, Жиззах,
Самарқанд, Фарғона, Сурхондарѐ, Қашқадарѐ вилоятлари: ғарбий
Тяншан ва Помир Олойнинг барча тизмалари. Тожикистон,
Қозоғистон, Қирғизистонда ҳам учрайди.

+

+

4

3

E. lactiflorus

(2). Ғарбий Тяншан ва Нуротадаги камайиб бораѐтган,

эндем ўсимлик. Тошкент ва Жиззах вилоятлари: Угом, Писком,
Чотқол, Чирчик дарѐлари хавзаси тизмаларида ва Нурота (Мажрум,
Парандас), Койтош тизмаларида (Омондара, Устахон) тарқалган.
Қирғизистон ва Қозоғистонда ҳам ўсади.

+

+

4

4

E. luteus

Baker (1). Ўзбекистондаги жуда камѐб тур. Қашқадарѐ,

Сурхондарѐ вилоятлари: Ғузор ва Деҳқонобод билан Кўхитанг
тизмаси оралиғидаги паст тоғларда тарқалган. Туркманистон, Эрон
ва Афғонистонда ҳам учрайди.

+

-

5

E. suworowii

(2). Жануби-Ғарбий Помир-Олойдаги камѐб, эндем

ўсимлик. Сурхондарѐ вилояти: Ҳисор тизмасининг тармокларида:
Чўлбайир тоғлари ҳамда Боботоғда тарқалган. Тожикистон,
Афғонистонда ҳам учрайди.

+

+

3

6

E. aitchisonii

(2). Ўзбекистонда камѐб тур. Самарқанд, Сурхондарѐ,

Қашқадарѐ вилоятлари: Зарафшон ва Ҳисор тизмаларининг
тармоқларида, Чўлбайир, Бойсун, Кўхитанг тоғларида тарқалган.
Қирғизистон, Тожикистон, Афғонистонда ҳам тарқалган

+

+

4

7

E. nuratavicus

(1). Нурота тизмасидаги камѐб, эндем ўсимлик.

Навоий вилояти: Нурота тизмасида тарқалган.

+

-

-

8

E. baissunensis

(3). Жануби-Ғарбий Помир-Олойдаги жуда камайиб

кетган эндем ўсимлик. Қашқадарѐ, Сурхондарѐ вилоятлари:

+

-

-


background image

241

Кухитанг тизмаси, Деҳконобод, Бойсун ҳамда Денов шаҳарлари
оралиғидаги пасттоғларда тарқалган.

9

E. iae

(2). Жануби-Ғарбий Помир-Олойдаги камѐб эндем ўсимлик.

Сурхондарѐ вилояти: Ҳисор тизмасининг Чўлбайир тоғларида,
Тўполон

дарѐси

ҳавзасида,

Бойсунтоғнинг

шимолий

ѐнбағирларида тарқалган.

+

-

-

10

E.

pubescens (2). Жануби-Ғарбий Помир-Олойдаги камѐб, эндем

ўсимлик. Сурхондарѐ вилояти: Тўполон дарѐси ҳавзасида,
Бойсунтоғда ва Чўлбайир тоғларида тарқалган. Тожикистонда хам
учрайди.

+

-

-

Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики

E. albe

rti,

E. robustus, E.

lactiflorus, E. suworowii, E. aitchisonii

турлари интродукция шароитида уруғидан хамда

вегетатив йўллар билан кўпайганлигини, уруғидан униб чиққан нихолларнинг 3-4-
йилларда генератив фазага ўтганлигини кўришимиз мумкин. Тадқиқотлар давомида

E.

luteus, E. nuratavicus, E. baissunensis, E. iae, E. pubescens

турлари интродукция шароитида

уруғдан кўпайганлиги, хозирча вегетатив йўл билан кўпайиш холати аниқланмади.
Тажрибалар давом этдирилмоқда.

1-расм.

E. aitchisonii

2-расм.

E. robustus

3-расм

. E. nurotavicus

4-расм

. E. pubescens

5-расм

. E. alberti

6-расм

. E. suworowi


background image

242

7-расм

. E. lactiflorus

8-расм

. E. luteus

9-расм

. E. baissunensis

Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати:

1.

Горбунов Ю.Н., Швецов А.Н., Шатко В.Г. Роль ботанических садов России в

сохранении генофонда редких и исчезающих растений // Бюллетень Главного
Ботанического сада. Но2 (201). 2015.С. 94-103.

2.

Росси Г., Орсениго С., Маҳаржан С.Р., Верза Г.П., Мондони А., Дҳитал Д.,

Сҳрестҳа С., Сҳрестҳа Б.Б., Бҳужу Д.Р., Пантҳи С., Покҳарел Й.Р. (2014). Эх ситу плант
cонсерватион инитиативе ин девелопинг cоунтрй: Непал ас а cасе студй.
ПлантБиосйстемс. Но3 (148). 2014.П. 565-569.

3.

Wendelbo P. Flora Iranica. – Linz: Akadesche Druck, 1971. – vol.71, 123 p.

4.

Введенский А.И. Род Eremurus M. Bieb.– Ширач. Флора Узбекистана. –

Ташкент: АН Уз ССР, 1941. Т.I. С.398-410.

5.

Введенский А.И., Ковалевская С.С. Род Eremurus M. Bieb.– Ширач.

Определитель растений Средний Азии. – Ташкент: Фан, 1971. Т. II. С.14-27

6.

Наумов С.Ю, Харченко В.В. Eremurus robustus (Regel) Regel в луганске// том 2

Химические, Биологические и Медицинские науки. Донецк 2016 С. 133-136.

7.

Хохряков А.П. Эремрусы и их культура. Москва Издательство ―Наука‖

Москва. 1965. 126 с.

8.

Камелин Р.В. Флорогенетический анализ естественной флоры горний Средней

Азии. Л. : Наука, 1973. – 356 с

9.

Тожибаев К.Ш. Рода Eremurus M. Bieb. во флоре Западного ТяньШаня. В

сборник Биоразнообразие Угам-Чаткальского национального парка –Ташкент: Газалкент,
2008. – С. 58-61..

10.

Тожибаев К.Ш. Дополнение к флоре Узбекистана. Часть I. Узбекский

биологический журнал. – Ташкент: 2009. – №3. С. 26-29..

11.

Тожибаев К.Ш. Дополнение к флоре Узбекистана. Часть II. Узбекский

биологический журнал. – Ташкент: 2009. – №5. С. 26-28.

12.

Хасанов Ф.О. Список обработанных семейств. 2016. В: Естественная флора

сосудистых растений Узбекистана (Хвощевидные (Equisetophyta) - Однодольные
(Monocotyledones). Отчет о НИР по проекту Ф5-ФА-064792. Ташкент. 26 с.

13.

Красная книга Республики Узбекистан. 5 издание. Т. 1. Ташкент: CninorENK,

2019. 360 c.

Библиографические ссылки

Горбунов Ю.Н.. Швецов АН.. Шатко В.Г. Роль ботанических садов России в сохранении генофонда редких и исчезающих растении // Бюллетень Главного Ботанического сада. Но2 (201). 2015.С. 94-103.

Росси Г.. Орсениго С.. Махаржан С.Р.. Верза Г.П., Мондони А.. Дхитал Д.. Схрестха С.. Схрестха Б.Б.. Бхужу Д.Р.. Пантхи С.. Покхарел И Р. (2014). Эх ситу плант сонсерватион инитиативе ин девелопинг соунтрй: Непал ас а сасе студй. ПлантБиосйстемс. НоЗ (148). 2014.И. 565-569.

Wendelbo Р. Flora Iranica. - Linz: Akadesche Druck. 1971. - vol.71, 123 p.

Введенский А.И. Род Eremurus M. Bieb- Ширач. Флора Узбекистана. -Ташкент: АН Уз ССР. 1941. T.I. С.398-410.

Введенский А.И., Ковалевская С.С. Род Eremurus М. Bieb- Ширач. Определитель растений Средний Азии. - Ташкент: Фан. 1971. Т. II. С. 14-27

Наумов С.Ю. Харченко В.В. Eremurus robustus (Regel) Regel в луганске,7 том 2 Химические. Биологические и Медицинские науки. Донецк 2016 С. 133-136.

Хохряков А.П. Эремрусы и их культура. Москва Издательство —Наука! Москва. 1965. 126 с.

Камелин Р.В. Флорогенетический анализ естественной флоры горний Средней Азии. Л. : Наука. 1973. - 356 с

Тожибаев К.Ш. Рода Eremurus М. Bieb. во флоре Западного ТяньШаня. В сборник Биоразнообразие Угам-Чаткальского национального парка -Ташкент: Газалкент. 2008.-С. 58-61..

Тожибаев К.Ш. Дополнение к флоре Узбекистана. Часть I. Узбекский биологический журнал. - Ташкент: 2009. - №3. С. 26-29..

И. Тожибаев К.Ш. Дополнение к флоре Узбекистана. Часть П. Узбекский биологический журнал. - Ташкент: 2009. - №5. С. 26-28.

Хасанов ФО. Список обработанных семейств. 2016. В: Естественная флора сосудистых растений Узбекистана (Хвощевидные (Equisetophyta) - Однодольные (Monocotyledones). Отчет о НИР по проекту Ф5-ФА-064792. Ташкент. 26 с.

Красная книга Республики Узбекистан. 5 издание. Т. 1. Ташкент: CninorENK. 2019. 360 с.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов