Maxsar (carthamus tinctorius l) – osimligi va uni tibbiyotda qoʻllash

CC BY f
267-269
309
27
Поделиться
Ганижонов, Д., Оралов, А., & Мустафакулов, М. (2022). Maxsar (carthamus tinctorius l) – osimligi va uni tibbiyotda qoʻllash. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 267–269. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5313
Дилёрбек Ганижонов, Oʻzbekiston milliy Universiteti Jizzax filliali ―Biotexnologiya yoʻnalishi

talabasi

Абдуманнон Оралов, Ozbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali ―Biotexnologiya kafedrasi

PhD, mudiri

Мухаммадджон Мустафакулов, Ozbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali ―Biotexnologiya kafedrasi

PhD, oqituvchisi

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Kosmetologiyada saflor urug'i, yog'i va quruq mahsulotlari qollaniladi. Bargi va novdasidan esa kartamin pigmenti borligi sababli sariq va qizil boyogolish va chorva hayvonlari uchun ozuqabob mahsulot olish mumkun. Gul qismidan shikastlangan sochlar, quyoshdan himoya qilish, davolash va oldini olishda va juda quruq terining lipid qatlamini tiklash uchun qarishga qarshi kurashishda va antioksidant xususiyatli ekanligi, gullariga ishlov berilganda tarkibida glikozidlarni mavjudligi glikozidlar qandli diabet uchun qollash.


background image

267

3.

Маткаримова А., Худойберганов Х.М. Оқсоқ-ота дарѐ ҳавзасининг Ўзбекистон

Республикаси ―Қизил китоби‖га киритилган ўсимликлари // Ботаника,биоэкология,
ўсимликар физиологияси ва биокимѐси: Респ. илмий-амалий анжумани–Тошкент, 2011 –Б.
76-77.

4.

Мухаммаджонова Р., Отамуродова Н.

Камѐб эндем ўсимликлар. //

Ўзбекистоннинг хомашѐбоп ўсимликлари, улардан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза
қилишнинг устивор масалалари: I-Респ. илмий-амалий анжумани– Термиз, 2003 –Б. 20-21.

5.

Ибранимов Акрам, Эшбоев Музаффар А.Ибранимов, Эшбоев/ Сурхондарѐ

вилояти флорасининг эндем ва камѐб – Қарши: « Насаф » нашриѐти, 2019. – 112 бет.


MAXSAR (CARTHAMUS TINCTORIUS L) – O‗SIMLIGI VA UNI TIBBIYOTDA

QOʻLLASH

G‗anijonov Dilyorbek Mamirjon og‗li

1

Oʻzbekiston milliy Universiteti Jizzax filliali ―Biotexnologiya‖ yoʻnalishi talabasi

O‗ralov Abdumannon Iskandarovich

2

PhD. O‗zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ kafedrasi mudiri

Mustafaqulov Muhammadjon Abduvalievich

3

PhD. O‗zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ kafedrasi o‗qituvchisi

Annotatsiya:

Kosmetologiyada saflor urug'i, yog'i va quruq mahsulotlari qo‗llaniladi.

Bargi va novdasidan esa kartamin pigmenti borligi sababli sariq va qizil bo‗yog‗ olish va chorva
hayvonlari uchun ozuqabob mahsulot olish mumkun. Gul qismidan shikastlangan sochlar,
quyoshdan himoya qilish, davolash va oldini olishda va juda quruq terining lipid qatlamini
tiklash uchun qarishga qarshi kurashishda va antioksidant xususiyatli ekanligi, gullariga ishlov
berilganda tarkibida glikozidlarni mavjudligi glikozidlar qandli diabet uchun qo‗llash.

Kalit soʻzlar:

Carthamus tinctrius l, Glikozidlar, yog‗ miqdori, zararkurandalar,

аgrotexnika.

Maxsar bir yillik o‗simlik bo‗lib, o‗sish

davri o‗rtacha 130-150 kun. Haddan tashqari
shoxlanuvchi o‗tsimon va tuya tikaniga o‗xshash
bu o‗simlikning urug‗lari kichik kungaboqarga
o‗xshaydi. Ildizi 2-3 metrcha chuqurlikka kirib
boradigan o‗qildiz tuzilishiga ega bo‗lib
shoxlangan. Ildizlarning chuqurlikka yetib borish
xususiyati o‗simlikka tuproqning kata qismidan
suv

va

ozuqa

moddalarini

o‗zlashtirish

imkoniyatini yaratib beradi. Poyasi tuksiz,
sershox, baquvvat silindrsimon tuzilishga ega.
O‗simlik bo‗yi nav xususiyati va yetishtirish
agrotexnikasiga bog‗liq holda 80-120 sm ga
yetadi. Asosiy poyada 15-20 sm uzunlikda yon
shoxlar vujudga keladi. Barglari bandsiz, tuksiz,

lansetsimon, kengligi 2,5-5 sm uzunligi esa 10-15 sm atrofida o‗zgaradi. Barglar tananing pastki
qismida odatda katta bo‗ladi. Gullarning atrofini o‗rab olgan qaychi barglari tuxum shaklida va
qattiq tuzilishga ega. Barglardagi tikanlilik turga xos xususiyat bo‗lib tikanli turlarda pastdan
tepaga qarab ko‗payadi. Maxsarning gul tuzilishi kungaboqar o‗simligiga o‗xshaydi. Odatda
gular doirasimon, yassi savatcha shaklga ega. Gul savatchasi asosiy poya va shoxlarning uch
qismidan chiqadi. Birlamchi shoxlar ikkilamchi shoxlarga nisbatan erta gullaydi. Gullash
o‗simlikning asosiy poya uchidagi gullarda boshlaydi va uning ortidan yetilgan birlamchi shoxlar
davom ettiradi, ortidan esa ikkilamchi va uchinchi darajali shoxlar gullaydi. O‗simlikda jami


background image

268

gullash davri 10-40 kun atrofida o‗zgarib turadi. Bu davrning uzunligi atrof-muhit sharoiti
tufaylidir. Savatcha hajmi 1,25 - 4 sm oralig‗ida o‗zgaradi. O‗simlikdagi savatcha soni esa 5-50
atrofida bo‗ladi. Gullash odatda savatchaning chetlaridan boshlaydi va markazga qarab boradi
bir savatchada gullash 3-5 kun oralig‗ida bo‗ladi. Urug‗i qalin qattiq va tolali meva po‗stlog‗iga
ega. Odatda donida po‗stloq miqdori 50% atrofida bo‗ladi. Urug‗ po‗stlog‗ining rangi oq rangi
hisoblanadi. Meva po‗stlog‗ida tikan bo‗lmasligi bilan birgalikda ba‘zi tikanli turlarda nozik kam
tikanni uchratish mumkin. 1000 dona urug‗ vazni esa 40-50 gr oralig‗ida bo‗ladi. Maxsar
Markaziy Osiyoda keng tarqalgan moyli ekin bo‗lib, qurg‗oqchilikka chidamli hisoblanadi.
Maxsar O‗zbekistonda ham moyli ekin sifatida ekiladi. O‗simlikningurug‗lari tarkibida 25-45%
yarim quriydigan moy mavjud. Moyi oziq-ovqatda margarin tayyorlashda foydalaniladi. Maxsar
urug‗i tarkibida oqsil va yog‗ mavjud.[1]

Urug‗i va tanasida chorva hayvonlari uchun to‗yimli kunjara olish mumkin. Yog‗ning

olinishidan keyin qoladigan oqsilga boy maxsar kunjarasi sigir, qo‗y va qo‗zilarni boqishda
qo‗shimcha yem sifatida ishlatiladi. Kunjarasini ozuqa rasioniga aralashtirilib chorva
hayvonlariga berish mumkin. O‗simlikning gullaridan esa ikki xil rang moddasi olinadi.
Birinchisi suvda eriydigan sariq rangni beruvchi qolgani esa spirtda eriydigan qizil rangni
beruvchi modda hisoblanadi.

Guldagi bu rang moddalari ozuqa va mato bo‗yashda ishlatiladi. Gullari tarkibida

glikozidlar, magniy, temir va boshqa minerallarni o‗z ichiga oladi. Gullaridan glikozidlarni
ajratib olishda 100-110 kunlik gullarini terib olinadi. Gullarini laboratoriya sharoitida ekstraksiya
qilish orqali gullarini atsetonga solib summarniy usulda ajratib olinadi. Gullari tarkibida
glikozidlar bolganligi sababli glukozani pasaytruvchi Aglokon va Genin moddalari mavjud.
Amerikalik olimlar Saflor gulini hujayralarini o‗zgartirishga erishishdi. Songra gul insulinni
asosi bolgan Proinsulin ishlab chiqara boshladi. Proinsullinni kimyoviy ishlov berish orqali
insulin olish mumkun. Saflor o‗simligidan insulinni olishdan asosiy maqsad insulinning arzonligi
boladi.[2]

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Stevia_plant.jpg

Xalq xo‗jaligidagi ahamiyati. Urug‗ning tarkibida 17-37% yarim quriydigan oqsariq

rangli moy bo‗ladi. Po‗sti tozalangan urug‗dan olingan moy o‗zining ta‗m sifati bo‗yicha
kungaboqar moyidan qolishmaydi. Moyi oziq-ovqat uchun margarin tayyorlashda, shuningdek, u
texnik ahamiyatga ega bo‗lib, alifmoy, linoleum, sovun va boshqa mahsulotlar olinadi. Kunjarasi
achchiq bo‗ladi. Shuning uchun o‗g‗it sifatida ishlatiladi. Lalmi yerlarda pichan, ko‗kat va silos
uchun ekiladi, uni tuyalar, qo‗ylar va qoramol yaxshi yeydi. Maxsar ekilgan maydon qorako‗l
qo‗ylari uchun yaxshi yaylov hisoblanadi. Maxsarning vatani Afg‗oniston. U Hindistonda,
Birlashgan Arab Amirligi, Eron, O‗rta va Janubiy Amerikada ekiladi.[3] O‗zbekistonda 1998-yil
40.38 ming gektarga ekilgan. Qurg‗oqchilikka chidamli bo‗ganligi uchun u lalmi yerlarda keng
tarqalgan. Sistematikasi. Maxsar murakkabguldoshlar Aseraceae oilasiga va Carthamus
tinctoriys avlodiga va turiga mansub. Maxsar quruq continental iqlim o‗simligi, qurg‗oqchilikka
va juda isiqqa chidamli. Zararkunandalardan maxsar uzuntumshug‗i, maxsar chivini bilan
zararlanadi. Urug‗i tikanakli va tikansiz bo‗ladi. O‘zbekistonda tikansiz maxsar urug‗i ekiladi.
Navlar: lalmi yerlarda ―Milyutinskiy-114‖ navi ekilmoqda. Yetishtirish texnologiyasi. Maxsar
urug‗i dukkakli don ekinlaridan bo‗shagan yerlarga ekiladi. Maxsar ekiladigan shudgor
chimqirqarli plug bilan 22-24sm chuqurlikda haydaladi. Bahorda tuproq maydalanadi va
ekishdan oldin 6-8sm chuqurlikda kultivatsiya qilinib ketidan borolanadi. Ekishda toza, yirik
urug‗lar ajratiladi.Unuvchanligi sifatiga qarab 85-95% bo‗lishi kerak. Maxsar erta baahorgi don
ekinlari bilan birga ekiladi. Maxsarni kuzda ham ekish mumkin, hosil kamroq bo‗ladi.[4]

Agrotexnikasi:

Mahsar kuchli moslashuvchanlikka ega va dengiz sathidan 2100 metr

balandlikda ekish mumkin. U issiq, quruq, quyoshli iqlimni, qurg'oqchilik va sovuqqa
chidamlilikni yaxshi ko'radi va yuqori harorat va yuqori namlikdan qochadi. O'rtacha
unumdorlik va yaxshi drenaj bilan mos qumli tuproq.

Erni 18 dan 25 sm gacha chuqurlikda haydash, shoxlarni va begona o'tlarni olib tashlash,

tuproqni tekislash. Drenajni osonlashtirish uchun puluklar qiling. Sholi dalalarida dehqonchilikni
yo'lga qo'yish mumkin emas . Asosan bahorgi eshittirish. Martdan aprelgacha, er quriganida,


background image

269

ekishni boshlang. Qatorlar orasidagi masofa 40 sm, o'simliklar orasidagi masofa 25 sm bo'lib,
teshiklar qazilib, 2-4 sm problanadi, shundan so'ng har bir teshikka 2-3 ta urug' qo'yiladi.

1. Ko'chatlarni yupqalash va oziqlantirish . Mahsar ekilganidan 7-10 kun o'tgach, ko'chatlar

paydo bo'ladi. Ko'chatlarda 2-3 haqiqiy barg paydo bo'lganda, birinchi ingichkalash amalga
oshiriladi, zaif ko'chatlar olib tashlanadi. Yomg'irli kunlarda ko'chatlar oziqlanadi.

2. O‗zaro o‗tlarni tozalash. Odatda uch marta, birinchi va ikkinchi marta, haydaladigan

qatlamni bo'shatishdan tashqari va 3 dan 6 sm gacha chuqurlikda suyultirish bilan bir vaqtda
amalga oshiriladi.

3. O'g'itlar bilan uch marta, ikki marta suyultirilgan go‗ng so‗ng, gektariga 6000 dan 11250

kg gacha hayvon go'ngi qo'llaniladi.

4. To'ldirish Uchinchi kultivatsiya va go‗nglashdan so'ng, ko'proq novdalar, ko'proq

kurtaklar va katta gullar olish uchun uni to'g'ri chimchilash mumkin.

5. Drenaj va sug'orish Mahsar qurg'oqchilikka chidamli u ko‗p sug'orishga muhtoj emas.

Nihol va kurtaklar davrida ob-havo quruq bo'lsa, sug'orishga e'tibor bering, bu gul kurtaklari
sonini ko'paytirishi, gullashning ko'payishi va hosilni oshirishi mumkin.[5].

Foydalanilga adabiyotlar roʻyxati:

1 ―Mavjud yer va suv resurslaridan samarali foydalanish, 2020-yil hosili uchun qishloq

xo‗jaligi ekinlarini oqilona joylashtirish va mahsulot yetishtirishning prognoz hajmlari
to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1025-son qarori .

2. Atabayeva X.N. Xudayqulov J.B., ―O‗simlikshunoslik‖, ―Fan va texnologiyalar‖

nashriyoti, Toshkent-2018 b. 199-206 .

Уралов А.И., Печеницын В.П. Зависимость семенной продуктивности луковичных

видов Allium L. от количества листьев на генеративном побеге. Доклады АН РУз. 2015.
74-77 с.

4. Yormatova D.Yo., Xushvaqtova X.S. ―Moyli ekinlar‖, Zarafshon-2008.
5. Atabayeva X.N., Yuldasheva Z.K. ―Moyli ekinlar biologiyasining ilmiy asoslari va

yetishtirishda innovasion texnologiyalar‖ O‗zR Fanlar akademiyasi Asosiy kutubxonasi.
Toshkent-2019 44 100 kitob to‗plami.

6. Уралов А.И. В.П. Печеницын. Структурные особенности и возрастные изменения

клонов Allium stipitatum Regel (Alliaceae) Ботанический журнал. – Санкт-Петербург, 2018.
– Т 103. №1 – С. 94-110.


BUGʻDOY YETISHTIRISHDA DONDAGI OQSIL ULUSHINI OSHIRISH

UCHUN

YANGI GENETIK MANBALARDAN SAMARALI FOYDALANISH IMKONIYATLARI

Hamroyeva Gulmira Ne‘matjon qizi

O‗zMU Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ yoʻnalishi talabasi

Annotatsiya:

Mazkur maqolada tabiatda mavjud bo'lgan kuchli va qimmatbaho

hisoblangan genetik manbalarning bug'doy yetishtirishda don tarkibidagi oqsil miqdorini
oshirishdagi samarali imkoniyatlari yoritilgan. Bunda yovvoyi ajdod o'simliklarning o'rni
naqadar beqiyos ahamiyatga egaligi yaqqol ko'rinadi.

Kalit soʻzlar: Bug'doy,Alekseyevich, aegilops, oqsil, seleksiya, tashqi omillar, genetik

manba, genotip, genofond.

Umumiy oqsil miqdori va alohida oqsillarning tarkibi bug'doy doni sifatining muhim

tarkibiy qismlari hisoblanadi. Bug'doy donining ozuqaviy qiymati va texnologik afzalliklari,
shuningdek undan tayyorlangan don va unning sifati ularga bog'liq. Pishirish, makaron,

Библиографические ссылки

“Mavjud yer va suv resurslaridan samarali foydalanish, 2020-yil hosili uchun qishloq xo‘jaligi ekinlarini oqilona joylashtirish va mahsulot yetishtirishning prognoz hajmlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Malikamasining 1025-son qarori.

Atabayeva X.N. Xudayqulov J.B., “O'simiikshunoslik”, “Fan va texnologiyalar” nashriyoti, Toshkent-2018 b. 199-206 .

Уралов A.IL, Печенпцын В.П. Зависимость семенной продуктивности луковичных видов Allium L. от количества листьев на генеративном побеге. Доклады АН РУз. 2015. 74-77 с.

Yormatova D.Yo., Xushvaqtova X.S. “Moyli ekinlar”, Zarafshon-2008.

Atabayeva X.N., Yuldasheva Z.K. “Moyli ekinlar biologiyasining ilmiy asoslari va yetishtirishda innovasion texnologiyalar” O‘zR Fanlar akademiyasi Asosiy kutubxonasi. Toshkent-2019 44 100 kitob to'plami.

Уралов A.IL В.П. Печенпцын. Структурные особенности и возрастные изменения клонов Allium stipitatum Regel (Alliaceae) Ботанический журнал. - Санкт-Петербург, 2018. -Т 103. №1-С. 94-110.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов