Bitta yoki qarama qarshi yonalishda aylanishiga mos kuetta oqimi turgunligini matematik modellashtirish

CC BY f
404-407
43
11
Поделиться
Бабоев, А., Сетмаматова, Ф., & Болтаева, М. (2022). Bitta yoki qarama qarshi yonalishda aylanishiga mos kuetta oqimi turgunligini matematik modellashtirish. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 404–407. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5131
Алиджон Бабоев, O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali

t.f.n, dotsent ,Amaliy matematika kafedrasi dotsenti

Феруза Сетмаматова, O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali

Amaliy matematika mutaxassisligi magistranti 

Моксинур Болтаева, O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali

Amaliy matematika fakulteti talabasi

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Amaliy matematikaga matematikaning shunday qismi kiradiki, unda u yoki bu hodisani modellovchi matematik modellar organiladi. Amaliy matematika sohasidagi tadqiqotlar natijasida matematik yangi yonalishlar ma‘lumotlar nazariyasi, tasodifiy jarayonlar nazariyasi, optimal boshqarish nazariyasi, iqtisodiy matematika va boshqalar paydo boldi. Ushbu maqolada Kuetta oqimi turgunligini tadqiq etishning matematik modeli tuziladi, tekis va umumiy Kuetta harakatlari tahlil qilinadi. Kuetta oqimi uchun masala turlicha qoyilganda, ularga mos matematik modellar ishlab chiqariladi. Tekis parallel oqimlarni sonli modellashtirish metodlari tahlil qiladi.

Похожие статьи


background image

404

2.

Po‗latov B.S, Xurramov Y.S, Yusupova M ―Matematika fanini o‗rgatishda

tarixiy materiallardan foydalanish‖ O‗zbekistonda ilm-fan va ta‘lim: muammo va istiqbollar
Jizzax 2021

3.

Sharipova Sadoqat, Ravshan Do'stov and Bahtiyor Po'latov. "ИСПОЛЬЗОВАНИЕ

ИКТ В ПРЕПОДАВАНИИ МАТЕМАТИКИ." Журнал математики и информатики 2.1
(2022).

4.

Po'latov B., Xurramov Y., Yusupova M. MATEMATIKA FANINI OʻRGATISHDA

TARIXIY MATERIALLARDAN FOYDALANISH //Журнал математики и информатики. –
2022. – Т. 2. – №.

5.

Y.Xurramov

Mathematical competence degree of technical engineers and future

engineering students

. Global Congress on Contemporary Sciences & Advancements June 25th,

2021.

6.

Halimov O‗, Xurramov Y, Po‗latov B, TEXNIK MUHANDISLAR VA BO‗LAJAK

MUHANDIS

TALABALARNING

MATEMATIK

KOMPETENTLIK

DARAJASI

//

ORIENSS. 2021. №5. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/texnik-muhandislar-va-bo-lajak-
muhandis-talabalarning-matematik-kompetentlik-darajasi (дата обращения: 28.04.2022).//
ORIENSS. 2021. №5. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/texnik-muhandislar-va-bo-lajak-
muhandis-talabalarning-matematik-kompetentlik-darajasi (дата обращения: 28.04.2022).

7.

Xurramov Y. Bir zarrachali shredinger operatori xos qiymati uchun assimptotik

formulalar //Журнал математики и информатики. – 2022. – Т. 2. – №. 1.


BITTA YOKI QARAMA-QARSHI YO‗NALISHDA AYLANISHIGA MOS KUETTA

OQIMI TURG‗UNLIGINI MATEMATIK MODELLASHTIRISH

Baboyev Alijon Madaminovich

texnika fanlari nomzodi, dotsent

OʻzMU Jizzax filiali ―Amaliy matematika‖ kafedrasi dotsenti

Setmamatova Feruza Karimboy qizi

OʻzMU Jizzax filiali ―Amaliy matematika‖ mutaxassisligi magistranti

Boltayeva Moxinur Umidbek qizi

OʻzMU Jizzax filiali ―Amaliy matematika‖ fakulteti talabasi

Annotatsiya:

Amaliy matematikaga matematikaning shunday qismi kiradiki, unda u yoki

bu hodisani modellovchi matematik modellar o‗rganiladi. Amaliy matematika sohasidagi
tadqiqotlar natijasida matematik yangi yo‗nalishlar ma‘lumotlar nazariyasi, tasodifiy jarayonlar
nazariyasi, optimal boshqarish nazariyasi, iqtisodiy matematika va boshqalar paydo bo‗ldi.
Ushbu maqolada Kuetta oqimi turg‗unligini tadqiq etishning matematik modeli tuziladi, tekis va
umumiy Kuetta harakatlari tahlil qilinadi. Kuetta oqimi uchun masala turlicha qo‗yilganda,
ularga mos matematik modellar ishlab chiqariladi. Tekis parallel oqimlarni sonli
modellashtirish metodlari tahlil qiladi.

Kalit so‗zlar:

matematik modellashtirish, Kuetta oqimi, gidrodinamik turg‗unlik, spektral

metodlar, spektral-to‗r metodi, silindr, suyuqlik, tekis parallel oqimlar, laminar oqimlar,
turbulent oqim.


Amaliy masalalarni yechishda matematik metodlarni qo‗llash matematika sohasidagi

fanlarning asosiy masalalari bo‗lib qolmasdan, balki maxsus amaliy harakterga ega bo‗lgan
fanlarning oldida turgan muhim masalalardan hisoblanadi. Sodda amaliy masalalarda real
hodisalarni tadqiq etishda matematik tushunchalarning qo‗llanilishini namoyish etish mumkin,
masalan, hosila yordamida moddiy nuqtaning harakat tezligi yoki sterjenning chiziqli zichligini
integrallash orqali og‗irlik kuchi, differensial tenglamalarni birlashtirishda radioaktiv
parchalanish tenglamalarini chiqarish va boshqalar. Albatta bu bilan amaliy masalalarni


background image

405

yechishda matematika sohasidagi muttaxasislarni jalb etish maqsadga muvofiq emas degan
tushunchani qo‗llash noo‗rin. Matematika sohasidagi mutaxasislardan amaliy masalalarni
yechishda foydalanish zarur va foydali.

Amaliy masalalarda matematika modelni qurish ishning eng murakkab va mas‘uliyatli

bosqichlaridan biridir. Tajribalar shuni ko‗rsatadiki, ko‗p hollarda modelini to‗gri tanlanishi
muammoning yarmidan ko‗pini hal qilish demakdir. Bu bosqichning murakkabligi shundan
iboratki,bunda matematik va sotsial bilimlarning uyg‗unlashuvi talab qilinadi. Ammo, amaliy
matematikada qaralayotgan yirik muammolar uchun mutaxassislarning bunday uyg‗unlashuvi
tipik holat emas. Odatda matematik modellar ustida matematiklar hamda o‗rganilayotgan
ob‘ektga tegishli bo‗lgan sohaning mutaxassislari birgalikda ishlaydilar. Ularning ishlashi
muvoffiqyatli bo‗lishi uchun bir-birini tushinishlari g‗oyatda muhim. Bunday uyg‗unlikka
matematiklar ob‘ekt haqida maxsus bilimlarga ega bo‗lganda, ularning sheriklari esa ma‘lum
darajada matematik bilimga, o‗z sohasida tadqiqotning matematik metodlarini qo‗llanish
tajribasiga ega bo‗lgandagina erishish mumkin.

Ushbu maqola gidrodinamik turg‗unlik nazariyasida eng kam tadqiq etilgan oqim Kuetta

oqimi turg‗unligini tadqiq etish masalalariga qaratigan. Kuetta oqimini matematik
modellashtirish ushbu mavzuning dolzarbligini baholab beradi. Tadqiqot ob‘ekti sifatida Kuetta
oqimi qaraladi, ushbu oqimni matematik modellashtirish tadqiqot predmetini tashkil etadi.

Oqim o

z nomini (Kuetta oqimi) oldi, chunki Moris Kuett suyuqlikning yopishqoqligini

eksperimental ravishda o

lchash uchun o

zi ishlab chiqqan ushbu turdagi qurilmadan

foydalangan. Jeffri Ingram Teylor 1923-yilda Kuett oqimining turg‗unligini tadqiq qildi, bu ish
gidrodinamik turg‗unlik nazariyasini ishlab chiqishda eng muhim ishlardan biriga aylandi.
Teylor shuni ko

rsatdiki, ichki silindrning aylanish burchak tezligi ma

lum bir chegaradan oshib

ketganda, sof doiraviy oqim beqaror bo

lib qoladi va Teylor girdoblari deb nomlanuvchi

aksimetrik toroidal girdoblar bilan yangi turg‗un holat paydo bo

ladi. Silindrning aylanish

burchak tezligining yanada oshishi bilan oqim fazo-vaqt murakkabligi yuqori bo

lgan holatlarga

o

tadi. Agar ikkita silindr qarama-qarshi yo

nalishda aylansa, u holda spiral vorteks oqimi paydo

bo

ladi[5,6].

Ushbu tadqiqotlar natijasida Kuetta oqimi turg‗unligini tadqiq etishning matematik

modeli ishlab chiqiladi hamda shu matematik model asosida tekis va umumiy Kuetta harakatlari
tahlil qilinadi. Kuetta oqimi uchun masala turlicha qo‗yilganda, ularga mos matematik modellar
ishlab chiqiladi. Tekis parallel oqimlarni sonli modellashtirish metodlari tahlil etiladi. Kuetta
oqimini matematik modellashtirish yordamida quyidagi klassik faraz asoslanadi: qo‗zg‗alishlar
shu qadar kichikki, unga nisbatan yuqori tartibli kichik miqdor bo‗lgan hadlar inobatga
olinmaydi.

Gidrodinamikada Kuetta oqimi ikkita parallel devor orasidagi yopishqoq

suyuqlikning laminar oqimi (to

g

ri chiziqli bo

lishi shart emas), ulardan biri boshqasiga

nisbatan harakat qiladi. Oqim suyuqlikka ta‘sir qiluvchi qovushqoq ishqalanish kuchlari va
devorlarda parallel ravishda siquvchi kuchlanishi ta‘sirida sodir bo‗ladi(

Re = 950)

.

Suyuqlikning sisterna devorlariga dinamik ta‘siri Nove-Stoksning silindr koordinatalari (г, е ,z)
uchun tuzgan tenglamasi yordamida aniqlandi

[1,2,3]

.

Silindrlarning ay

lanish tezligining oshishi bilan oqim sxemasining o

zgarishi oddiy

suyuqlik va gaz oqimlarida xaos (turbulentlik) ga o

tishning eng keng tarqalgan jarayonlaridan

biridir. turbulent oqim - suyuqlik oqimi tezligining oshishi bilan chiziqli bo

lmagan fraktal

to

lqinlar paydo bo

ladigan hodisa

. To‗lqinlar oddiy,

chiziqli, har xil o

lchamdagi, tashqi kuchlar

ishtirokisiz yoki muhitni bezovta qiluvchi kuchlar ishtirokida hosil bo

ladi. Ular ko

pincha

chegarada, devor yaqinida, to

lqin singan yoki ag

darilganda paydo bo

ladi. Ular jetlarda

shakllanishi mumkin. Eksperimental ravishda, elektr choynakdan bug‗ oqimi oxirida turbulentlik
kuzatilishi mumkin. Turbulentlikka o‗tishning miqdoriy shartlarini ingliz fizigi va muhandisi O.
Reynolds 1883-yilda quvurlardagi suv oqimini o‗rganayotganda eksperimental ravishda kashf
etgan. Silindrlarning past burchak aylanish tezligida (mos keladigan Reynolds raqamlarida) oqim
turg‗un va tezlik bilan aylana shaklida bo‗ladi[4,5].


background image

406

Agar silindrlar bir xil yo‗nalishda aylansa, u holda bunday oqim turg‗un (1923-yilda

Teylor tomonidan olingan) Bu erda r- silindrik koordinata, C

1

, C

2

lar chegaraviy shartlardan

kelib chiqqib aniqlanadi[5,6].

Olingan (1938) bu turg‗unlik mezonini Teylor tomonidan ishlatiladigan silindrlarning

nisbiy o‗lchamlari bo‗yicha cheklovlarsiz. Bu yerda a – tashqi silindr radiusi. Oqim tomonidan
turg‗unlikning yo‗qolishi (agar turg‗unlik mezoni bajarilmasa) oqimda ―Teylor girdobi‖ hosil
bo'lishida namoyon bo‗ladi. Ular silindrlar orasidagi butun bo‗shliqni to‗ldiradi, ularning
aylanish yo‗nalishlari o‗zgaradi. Agar silindrlar turli yo‗nalishlarda aylansa, u holda ikki qatorli
vorteks hosil bo‗ladi, ichki silindr yuzasiga yaqin qator kattaroq intensivlikka ega. Aylanish
tezligining yanada oshishi juda murakkab oqim sxemasining paydo bo‗lishiga olib keladi -
turbulent oqim. Kuet-Teylor oqimining turli rejimlari oʻz nomlarini oldi: aylanuvchi ―Teylor
girdob‖lari, toʻlqin chegara oqimlari va boshqalar [4,6]. Bosim gradienti ta‗sirida ikki aylanuvchi
silindr tomonidan halqasimon bo‗shliqda suyuqlik oqimi Teylor-Din oqimi deb ataladi.Ushbu
modelning muhim xususiyati suyuqlik egallagan butun maydonda kesish kuchlanishining
doimiyligidir.

Y

- o‗qiga nisbatan tezlikning birinchi hosilasi, u

0

/h, doimiy hisoblanadi. Nyuton

qonuniga ko‗ra, siljish kuchlanishi bu ifoda va dinamik yopishqoqlik koeffisientining natijasidir.

Turbulent oqim tezligining taqsimlanishini quyidagicha tushuntirish mumkin: Kuet

harakati to‗g‗ridan-to‗g‗ri devor yaqinida sodir bo‗ladi, bu ikkinchi mintaqada molekulyar
viskozite bilan belgilanadi; Turbulent viskozitenin quvur o‗qi yaqinidagi koordinatalarga kichik
bog‗liqligi, harakat yo‗nalishi bo‗yicha oqimning yuqorisidan viskoz jetlarni yo‗q qilish
natijasidir[6].

Xulosa qilib aytadigan bo‗lsak, suyuqliklarning elastikligi va qoldiq deformatsiyalarga

nisbatan xotira tushunchalari, garchi ular bir-biri bilan chambarchas bog‗liq bo'lsa ham, baribir
ekvivalent deb hisoblanishi mumkin emas. Elastik ta'sir kabi hodisalar intuitiv ravishda
egiluvchanlik deb hisoblangan sohaga tegishli. Biroq, real materiallarda shunday hodisalar
kuzatiladiki, ular qoldiq deformatsiyalar bilan bog‗liq holda moddiy xotira tushunchasini
mustahkamlasa ham, elastiklik haqidagi intuitiv g'oyalarimizga hali ham mos kelmaydi.

Ushbu turdagi tipik hodisalar reopektik va tiksotropiya deb nomlanadi. Chiziqli Kuet

oqimidagi kabi kesishga duchor bo‗lgan reopektik yoki tiksotropik materiallar BjjeMeHH ga
bog‗liq bo‗lgan ko‗rinadigan viskometrik viskoziteye ega, uning qiymati kesish davomiyligiga
bog‗liq va juda uzoq vaqtdan keyin asimptotik qiymatga etadi. Biroq, bunday materiallar
deformatsiyaning bir zumda to‗xtatilishidan keyin elastik ta‘sir ko‗rsatishi shart emas.

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:

1.

Shermuxamedov A.A. Baboev A.M. Justification of the parameters to ensure the safe

movement of trains carrying liquid cargo in the mountains. «European Conference on
Innovations in Technical and Natural Sciences». Proceedings of the 12th International scientific
conference (October 02, 2016). «East West» Association for Advanced Studies and Higher
Education GmbH. Vienna. – 2016. – Р. 79 – 84.

2.

Shermuxamedov A.A. Baboev A.M. Design procedure of the motion mode of the semi-

trailer truck transporting liquid cargo in mountain conditions. European science review. Vienna.
– 2016. №9 – 10. Р. 236 – 242.

3.

A.M. Baboyev. Tog‗ sharoitida suyuqlik tashiydigan avtopoezdning maqbul harakat

tezligini asoslash (Qamchiq dovoni misolida): dis. tex. fan. nomzod. – Tashkent: TADI, 2011. -
134 b.

4.

Шермухамедов А.А., Бабоев А.М. Влияние жидкого груза на режим движения

автопоездов в горных условиях // Журнал Вестник ТАДИ. – Ташкент, 2011 – №1. - С. 96-
102.

5.

Абуталиев Ф. Б., Нармурадов Ч. Б. ―Математическое моделирование проблемы

гидродинамической устойчивости‖ – Ташкент, Фан ва техналогия. 2011−188с.


background image

407

6.

Романов

В.А. Устойчивость

плоскопараллельного

течения

Куэтта

//

Функциональный анализ и его приложения. 1973. Т. 7. Вып. 2. С. 62-73.


ЗАДАЧА НАБЛЮДАЕМОСТА В ПРОЦЕССЕ ДИФФУЗИИ

Рустамов Махаммади Жабборович

Доцент Джиззакский филиал Национальный университет

имени Мирзо Улуғбека к.ф.м.н.

Иргашева Умида Абдимитал кизи

Магистрант Джиззакский филиал Национальный

университет имени Мирзо Улуғбека

Аннотация:

В статье рассматривается задача восстановления концентрации

процесса диффузии при помощи наблюдении концентрации в определенной точке.
Применением принципа дуализма задач управления и наблюдения вопрос сводится к
решению задач об условном экстремуме.

Ключевые слова:

восстановления, диффузия, концентрация, дуализм, управления,

наблюдения, экстремум, измерения, уравнения, точка, cопряженный оператор.


Задача автоматического управления технологическими процеccами предполагает

широкое использование ЭВМ c целью обработки текущей измерительной информации о
cоcтоянии конкретного процесса и выработки оптимальных оперативных управляющих
воздействий поэтой информации. По этому важной cоcтавной частью задачи управления
являетcя идентификации. В cтатъе на примере линейной модели управления нагревом
массивного тела [1] рассматривается задача восстановления распределения температуры
тела на оcнове измерения в отделъных точках поверхноcти тела. Применением принципа
дуальности задач управления и наблюдения проводится к решению задач об условном
экстремуме.

1.

Задача об определении распределения температуры в нагреваемом ―стержне‖

по наблюдению изменения температуры в отдельной его точке.

Рассмотрим нагрев бесконечной однородной пластины конечной толщины S=1 в
предположении, что начальная ттемпература пластины и процесс нагрева проходят
идентично по толщине. Тогда достаточно анализировать ход процесса в некотором
―стержне‖, рассположенном в пластине ортогонально его боковой поверхности [1]. Пусть
распределение температуры по толщине пластины (0<Х<1) и во времени t (0<t< )
описывается функцией Т(

х,t

), определяемой в прямоугольнике П=((0;1)

, где

-фиксированное число. Внутри отрезка [0;1] и при

t

>0 распределение температуры

Т(

х;t

) подчиняется уравнению теплопроводности.

Здесь а - коэффициент температура проводности.
На концах ―стержня‖ приняты следующие условия теплопередачи:

t

[0; ]

,

t

[0; ] (2)

где

— коэффициент теплопроводности,

— коэффициент теплообмена между

греющей средой, соответcтвенно c одной стороны, плитой. Левый конец пластины х=0 –
теплиозолирован. Температуру греющей среды U(т) назовем управляющим воздейcтвием

Библиографические ссылки

Shermuxamedov A.A. Baboev A.M. Justification of the parameters to ensure the safe movement of trains carrying liquid cargo in the mountains. «European Conference on Innovations in Technical and Natural Sciences». Proceedings of the 12th International scientific conference (October 02, 2016). «East West» Association for Advanced Studies and Higher Education GmbH. Vienna. - 2016. - P. 79 - 84.

Shermuxamedov A.A. Baboev A.M. Design procedure of the motion mode of the semitrailer truck transporting liquid cargo in mountain conditions. European science review. Vienna. - 2016. №9 - 10. P. 236-242.

A.M. Baboyev. Tog' sharoitida suyuqlik tashiydigan avtopoezdning maqbul harakat tezligini asoslash (Qamchiq dovoni misolida): dis. tex. fan. nomzod. - Tashkent: TADI, 2011. -134 b.

Шермухамедов А.А., Бабоев A.M. Влияние жидкого груза на режим движения автопоездов в горных условиях // Журнал Вестник ТАДИ. - Ташкент, 2011 - №1. - С. 96-102.

Абуталиев Ф. Б., Нармурадов Ч. Б. “Математическое моделирование проблемы гидродинамической устойчивости’’ - Ташкент, Фан ва техналогия. 2011-188с.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов