291
vakillari (Asteraceae) murakkabguldoshlar oilasiga mansub
Inula
L. turkumi vakillarining
O‘zbekiston hududida tarqalishi o‘rganildi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.To‗xtayev B., Axmedov E., Yodgorov Z. Dorivor o‗simliklar: introduksiya va
plantasiyalar tashkil etish. O‗zbekiston Milliy universitetining 100 yilligi va biologiya fanlari
doktori, professor K.S. Safarovning ilmiy va pedagogik faoliyatiga bag‗ishlangan ―O‗simliklar
introduksiyasi: yutuqlari va istiqbollari‖ mavzusidagi ilmiy-amaliy anjuman Materiallari.
Toshkent, 2018.
2. Белолипов И.В. Краткие итоги первичной интродукции растений природной
флоры Средней Азии в Ботаническом саду АН УзССР // Интродукция и акклиматизация
растений: Сб. науч. тр. – Ташкент: БС АН УзССР, 1976.
3. М.Д. Тургунов, В.П. Печеницын, Н.Ю. Бешко, Д.А. Абдуллаев, Уралов А.И.
Биологические особенности редких видов семейства Iridaceae Juss. флоры Узбекистана в
условиях ex situ Acta Biologica Sibirica, 2019, 5(2), P.17-22.
4. Тамахина А.Я., Локьяева Ж.Р. Селекция и культивирование девясила высокого.
Аграрная наука – сельскохозяйственному производству Сибири, Казахстана, Монголии,
Беларуси и Болгарии Сборник научных докладов XX Международной научно-
практической конференции. – Новосибирск, 2017.
5. Акопов И.Э. Важнейших отечественных лекарственных растения и их
применение. – Москва: Медицина, 1986.
6. Ibragimov A.Yu. Shifobaxsh ne‘matlar. – Toshkent: Navro‗z nashriyoti, 2016.
7. To‗xtayev B.Yo., Mahkamov T.X., To‗laganov A.A. Dorivor va ozuqabop o‗simliklar
plantasiyalarini tashkil etish va xom-ashyosini tayyorlash bo‗yicha yo‗riqnoma. – Toshkent,
2015.
8. O‗zbekiston tabiati. O‗zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining 20 yilligiga
bag‗ishlanadi. – Toshkent: Chinor ENK ekologik-nashriyot kompaniyasi, 2011.
9. Тахтаджяна А.П. Жизнь растений. Москва: Просвещение, 1981.
10. Маевский, П.Ф. Флора средней полосы Европейской части России
11. Барыкина Р.П., Веселова Т.Д., Девятов А.Г. и др., Справочник по ботанической
микротехнике (основы и методы). – Москва
12. Горшкова С.Г. Девясил –
Inula L
. Флора СССР. – Т. 25. – Л.: АН СССР, 1959.
13. Ҳожиматов Қ., Оллоѐров М. Ўзбекистоннинг шифобахш ўсимликлари ва
уларни муҳофаза этиш. – Т.: Фан нашриѐти, 1988.
14. Закиров К.З. Растительный покров Узбекистана и пути его рационального
использования. – Ташкент: Фан УзССР, 1984. Том IV.
DORIVOR VALERIANA – VALERIANA OFFICINALIS NING DORIVORLIK
XUSUSIYATLARI
Qozoqboyev Nurbek Sherqoʻzi oʻgʻli
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
―Biotexnologiya‖ yoʻnalishi talabasi
O‗ralov Abdumannon Iskandarovich
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
―Biotexnologiya‖ kafedrasi katta – o‗qituvchisi
Annotatsiya:
Oʻsimlik tarkibida (ildizi va ildizpoyasi tarkibida 0.5-2 % efir moyi va sof
holda izovalerian kislotasi bo‘ladi. Valeriananing efir moyi asosan ingichka ildizlarida,
izovalerian kislota esa yo‘g‘on va qari ildizpoyalarda ko‘proq bo‘ladi. Terpeniol, pinen, kamfen,
azulen, kessil spirit (proazulen), limonen, sof holdagi barneol, izovalerian kislota va boshqa
292
birikmalar bo‘ladi.0.01% ga yaqin alkoloidlar (xatinin, valerin, aktenidin va boshqalar), valerid
glikozid pochul spirti, oshlovchi moddalar, sanoninlar, qandlar, olma, sirka va boshqa kislotalar
bo‘ladi.
Kalit soʻzlar:
Valeriana, Rossiya, Markaziy Osiyo, efir moyi.
Dorivor valeriana -
Valeriana officinalis
.L. Valerianaceae oilasiga kiradi Rossiyaning
Yevropa qismida, O‘rta Osiyo cho‘li va Sibirning shimolida, Shimoliy Kavkazning ayrim
tumanlari.[1] Markaziy Osiyodagi joylarda, Kasnodar o‘lkasida, O‘zbekistonda madaniy
sharoitlarda o‘stiriladi.[2]
Ba‘zi turlar Yevropa, Shimoliy Amerika va Janubiy Amerika
mamlakatlarida mahalliy hisoblanadi.[3]
Valeriana ko‘p yillik, bo‘yi 2 m ga yetadigan o‘t o‘simlik. Ildizpoyasi qisqa va ko‘pgina
mayda ildizchalar bilan qoplangan bo‘lib, yer ostida tik joylashgan. Ildizpoyadan birinchi yili
ildizoldi to‘pbarglar, ikkinchi yildan boshlab poya o‘sib chiqadi. Poyasi tik o‘siuvchi,
silindirsimon, mayda qirrali, shoxlanmagan (bazan yuqori qismi shoxlangan), ichi kovak, yuqori
qismi tuksiz, paski qismi esa tuklar bilan qoplangan. Bargi oddiy, toq patli ajralgan, 4-11 juft
segmentlar(bo‘lakchalar) dan iborat. Ildizoldi barglar uzun bandli, poyadagi barglar bandi esa
poyaning yuqori qismiga yetgani sari qisqarib boradi. Barglari poyada qarama-qarshi joylashgan.
Gullari mayada, hidli, poya uchida qalqonsimon yirik ro‘vakka to‘plangan. Kosachabrglari gul
ichiga qarab qayrilgani sababli anniq bilinmaydi. Gultojisi varonkasimon, besh bo‘lakli, uchi
ichkariga qayrilgan, oq yoki pushti rangli,otaligi 3 ta, onalik tuguni 3 xonaligi, pastga
joylashgan. Mevasi – cho‘ziq tuxumsimon, och qo‘ng‘ir pista. May oyining oxiridan boshlab
avgust oyigacha gullaydi. Yovvoyi valeriananing ildizpoyasining uzunligi 1-3 sm, diametiri 1-2
sm, ildizining uzunligi 4-8 sm, diametiri 1-2 mm, plantatsiyada yig‘ilgan ildizpoyaning uzunligi
esa 5 sm, diametri 3 sm, ildizining uzunligi 20 sm bo‘ladi.[1] Dorivor valeriana may-avgust
oylarida gullaydi, mevasi sentiyabirda yetiladi [2-5].
Valeriana alypifolia, Valeriana aretioidlar, Valeriana astero‘triksi, Valeriana
bertiscea.
[4]
Valeriana buxifolia, Valeriana californica, Valeriana celtica
Valeriana cernua,
valeriana koleofillasi,Valeriana dioscoridis.
[4]
Valeriana edulis, Valeriana kreyeriana,
Valeriana montana
[5]
Valeriana occidentalis, Valeriana sekunda, Valeriana sitchensis
Valeriana uliginosa
[5]. Bu o‘simliklar ichida keng tarqalganlari va umumiy bitta nom –
Dorivor
valeriana,
(
Valeriana officinalis
L.)
Plantatsiyalarda o‘stirilgan Valerianani esa ikkinchi yili maxsus konstruktsyali
―Valeriana Plugi‖ yordamida kovlab yig‘ib olinadi va ildiz poyasi poyadan ajratiladi. Suvi
selgishi uchun biroz ochiq yerda qoldiriladi va salqin hamda havo kirib turadigan joyda yoki
qurutgichda (35 gradus) sekin qurutiladi. Valeriana ildiz va ildizpoyasi tarkibida 0.5-2 % efir
moyi vas of holda izovalerian kislota bor. Mahsulot tarkibida efir moyidan tashqari alkoloidlar,
valerid glikozidi, oshlovchi moddalar, saponinlar, kislotalar va boshqa moddalar ham uchraydi.
Valeriananing yangi yig‘ilgan yerosti organlari tarkibida volepotriadlar (0.5-2%) miqdorda
bo‘ladi.Damlama, nastoyka, qaynatma, efirvaleriana nastoykasi, quruq ekstarkt, validol (tabletka
yoki eritma holida chiqariladi) [1] Valeriana preparatlari nerv sisitemasini tinchlantirish
(uyqusizlikda, nerv qo‘zg‘alishi davrida va boshqa nerv kassalliklarida) hamda yurak faoliyatini
tartibga solish uchun ishlatiladi. Valeriana nastoykasi yurak kasalligida ishlatiladigan
Kardiovalen va boshqa preparatlar tarkibiga kiradi. Valeriananing mahsuloti nerv sisitemasini
tinchlantiruvchi va meda kasalliklarida ishlatiladigan choy- yig‘malarga kiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Xolmatov H.X., Ahmedov O‘.A., Musayev N.A. ―Farmakognoziya va Botanika
asoslari. O‘qituvchi ―Nashriyot-matbuot ijodiy uyi‘‘Toshkent-2017 yil;
2. Maxmudova G.B., Berdiyev E.T., O‘rmon dorivoir o‘simliklari; M.X.Hakimova. T:
―Sano -standart‘‘ nashiryoti 2016-276 bet;
3. ―Valeriana‘‘o‘simlik ro‘yhati (1,1-versiya) olingan 2014.09.19;
293
4. Montufar .R.&.Pitman.N.2004.2006.IUCN xavf ostida bo‘lagan qizil ro‘yhat. 2007-
yil 24- avgust;
5.
Д.Т. Хамраева, О.К. Хожиматов, А.И.Уралов. Рост и развитие Ferula
tadshikorum Pimenov в условиях интродукции Acta Biologica Sibirica, 2019, 5(3), P.172-177.
6. apteka.uz. / dori vositalari /Valeriana.
KATRAN
(CRAMBE CORDIFOLIA)
VA UNING TIBBIYOT VA SANOATDAGI
AHAMIYATI
Rajabboyeva Xilola Toirbek qizi
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi
Annotatsiya:
Katran o‗simligini shifobaxsh dorivor o‗simlik sifatidagi xususiyatlarini
xalqimizga keng yetkazishimiz zarur. Bundan tashqari, xalq tabobati sohasida mutaxassislar bilan
bir qatorda shifoxonalarda faoliyat ko‗rsatib kelayotgan vrachlarimiz davolash amaliyotida keng
qo‗llashlari juda muhim hisoblanadi.
Kalit soʻzlar:
Plantatsiya, katran (Crambe cordifolia), yurak bargli krambe (Crambe
glabrata).
Katran
Crambe cordifolia
, katta dengiz karamchasi yoki yurak bargli crambe (
Crambe
glabrata
) –gulli o‘simliklarning Brassicaceae oilasiga tegishli bo'lib, Kavkazda yashaydi.
Uzunligi 2,5 m (8 fut) va kengligi 1,5 m (5 fut) gacha o‘sadigan, buyrak shaklidagi to'q yashil
barglari, uzunligi 35 sm (14 dyuym) yoki undan ko'p bo'lgan, to'p hosil qiluvchi
. yozning o'rtalaridan oxirigacha. Bogʻlarda keng ajinli barglari
va balandligi 2 metr (6 fut 7 dyuym) gacha boʻlgan va yozning boshida paydo boʻladigan
koʻplab mayda xushboʻy oq, xochsimon (xoch shaklidagi) gullardan iborat ajoyib koʻp shoxli
to‗pgullari uchun oʻstiriladi. Mevasi ochilmaydigan ikki a'zoli po'stloq bo'lib, yuqori qismi katta
va pastki qismi rivojlanmagan bo'lib, unda bir yoki kamroq ikkita urug' mavjud.Qurg'oqchilik
sharoitida barglar eskiradi. Ildiz otgan oʻsimlik bezovtalanishni yoqtirmaydi.[1]
Katran o‗simligi bir qarashda kishida keraksiz, yovvoyi o‗simlik sifatida taassurot qoldiradi.
Uni barchamiz yo‗lda, cho‗lda ko‗p uchratganmiz. Ammo uning shifobaxsh xususiyatlarini
hammamiz ham bilavermaymiz.
Yaqinda yem-xashak sifatida ishlatila boshlandi. Ekinlar Ukrainada, Krasnodar o'lkasida,
Rossiyada mavjud. Ayniqsa, mamlakatning quruq hududlarida uchraydi. Yashil massa yem-
xashak sifatlari bo'yicha karamga yaqin. Turli hayvonlar, asosan qoʻylar boqiladi; uglevodli
ozuqa tayyorlash uchun ishlatiladi. O'simliklar yaxshi ta'mga ega va ularning yashil qismi
ishlatilishi mumkin. O'rtacha hosildorlik 400- 500, yuqori 900-1000 kg / ga. Ildiz tizimi yaxshi
rivojlangan, tuproqqa 3 m gacha kirib boradi. Bu o'simlikning yuqori qurg'oqchilikka
chidamliligini isbotlaydi. Poyasi 1,5-2,5 m balandlikda, tuksiz, shoxlangan. Bazal barglari uzun,
yirik, tuxumsimon yoki buyraksimon, tubida chuqur yurak shaklida, qirralari teng bo'lmagan
tishli, ba'zida novda va plastinkalarda siyrak tuklari bor.[3]
Naslchilik ishlari katranning yer usti massasida glyukozinolatlarni kamaytirish yo'nalishida
olib boriladi. Bog ' dizaynidagi noyob o'simlik, lekin behuda - sezilarli balandlik va mo'l-ko'l
gullash katranni bog'ning ko'chatlari – miscanthus, makleya kabi gigantlari bilan bir qatorga
qo'yadi. Gul bog'i uchun mukammal fon o'simlik. Catran Primorsk turidagi o'simliklarning
barglari oziq-ovqat uchun ishlatiladi.
Crambe cordifolia Steven ko'p yillik o'simlik bo'lib, ko'plab biologik faol moddalar,
jumladan aminokislotalar, quersetin va kaempferol glikozidlarini o'z ichiga oladi. Ushbu o'simlik
birikmalarini tekshirishni davom ettirishda karboksilik kislotalarning sifat tarkibi va miqdoriy
tarkibini o'rganish maqsadga muvofiqdir.[2]
