296
1.
Abduraimov O.C., Maxmudov A.B., Mamatqulova I.E., Erdonov Sh.
―Turkiston tog
‗
tizmasida tarqalgan Elwendia Boiss (Apiaceae) turkumi turlari‖Xorazm
Ma
‘
mun Akademiyasi Axborotnomasi.2021.6-son
http://mamaun.uz/uz/page/56
2.
Abduraimov O.C., Narxadjayeva A., Maxmudov A.B., Mamatqulova I.E
―O
‗
zbekiston florasidagi madaniy o
‗
simliklar yovvoyi ajdodlarining ozuqabob
turlari‖Qar.DU xabarlari.2021.3-son
3.
Nabiyev M, Shifobaxsh giyohlar, T., 1980;
4.
Xoliqov K., O‗zbekiston janubidagi dorivor o‘simliklar, T., 1992;
5.
Hojimatov Q.H., Yo‘ldoshev K.Y., Shogulomov U.Sh., Hojimatov O.Q., Shifobaxsh
giyoxlar dardlarga malham (Fitoterapiya), T., 1995;
6.
https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fmingdavo.uz%2Ftag%2Fic
hak%2F&psig=AOvVaw37D1Ha3qBsOHkWE864Saaf&ust=1650113379442000&source=imag
es&cd=vfe&ved=0CA0QjhxqFwoTCMjRvsCNlvcCFQAAAAAdAAAAABAb
BIOLOGIK TOʻQIMALARNING YUTILISHIDA PAST INTENSIV LAZER
TERAPIYASI
Akbarova.N.A
1
, Yakubov D.T
2
,
Rustamov O.B
3
, Muminov A.A
4
1
Toshkent davlat texnika universiteti dotsenti
2
Toshkent Davlat Texnika universiteti oʻqituvchisi
3
Oʻzbekiston Milliy universiteti ―Fizika‖ fakulteti magistratura talabasi
4
Toshkent Davlat Texnika universiteti ―Elektronika va avtomatika‖
fakulteti magistratura talabasi
Annotatsiya:
Past intensiv lazer nurlanishi eksperimental va klinik tibbiyotda keng
qo‘llaniladi. Past intensiv lazer nurlanishining asosiy parametrlarini, masalan: to‘lqin uzunligi,
qurilmalarning chiqish quvvati, ishlab chiqish rejimi, shuningdek lazer terapiyasining quvvat
oqimining zichligi, energiya zichligi, nurlanish chastotasi ko‘rinishidagi dozalash
parametrlarini va impuls kuchi va ta‘sir qilish muddatini o‘rganish muhimdir. Lazer
terapiyasining terapevtik ta‘sirining xususiyatlari ushbu barcha parametrlarning
ko‘rsatkichlariga bog‘liq.
Kalit soʻzlar:
Spektr, Infraqizil, Ultrabinafsha, Yutilis, Kirib borish chuqurligi.
Past intensiv lazer nurlanishi eksperimental va klinik tibbiyotda keng qo‘llaniladi. Lazer
terapiyasining samaradorligi mutaxassislarning professionallik darajasi bilan bog‘liq. Shuning
uchun lazer terapiyasining nazariy asoslarini bilish amaliy fizioterapevtlar uchun majburiydir.
Lazer nurlanishining o‘ziga xos xususiyatlari (monoxromatiklik, kogerentlik,
polarizatsiya va boshqalar) lazer terapiyasi protseduralari paytida qoidalar va xavfsizlik
choralariga qat‘iy rioya qilish zarurligini asoslaydi.
Past intensiv lazer nurlanishining asosiy jismoniy parametrlarini, masalan: to‘lqin
uzunligi, qurilmalarning chiqish quvvati, ishlab chiqarish rejimi, shuningdek lazer terapiyasining
quvvat oqimining zichligi, energiya zichligi, impuls kuchi va ta'sir qilish muddati, hamda
nurlanish chastotasi ko'rinishidagi dozalash parametrlarini o‘rganish muhimdir.
Bundan tashqari, muhim nuqta - lazer nurlanishining optik ta‘sirlari (aks etish, sinishi,
tarqalish va yutilish) mavjudligi, e‘tiborga olinmasada energiya yo‘qotishlarini oshirishi
mumkin, bu esa o‘z navbatida lazer terapiyasining terapevtik ta‘sirini kamaytiradi. Energiya
yo‘qotishlarini kamaytirish uchun nurlanish texnikasiga qarab tanlangan maxsus uslubiy
yondashuvlardan foydalanish tavsiya etiladi. Lazer terapiyasining terapevtik ta‘sirining
297
xususiyatlari ushbu barcha parametrlarning ko‘rsatkichlariga bog‘liq. Shuning uchun, faqat
to‘g‘ri dozalash bilan protseduralarning yaxshi bardoshliligiga va kerakli ta‘sirga erishishga
ishonish mumkin. Yuqorida aytilganlarning barchasi mutaxassislarga ushbu bilimlarni klinik
amaliyotda qo‘llash imkonini beradi, bu esa yuqori terapevtik ta‘sirni ta‘minlaydi.
Lazer nurlanishining ta‘sirini ob‘ektiv baholash uchun 1-biologik ob‘ektlarning optik
xususiyatlarini o‘rganish kerak [1] bu masala bo‘yicha adabiyot ma‘lumotlari juda ziddiyatli va
ba‘zi turdagi to‘qimalar uchun mavjud emas, bu esa lazerning yutilgan dozalarini hisoblash
uchun ulardan foydalanishni qiyinlashtiradi. nurlanish va uning kirib borish qobiliyati haqida
aniq tasavvurga ega bo‘lishga imkoni bo‘lmaydi.
Ushbu ishning maqsadi lazer nurlanishining tirik organizmning biologik to‘qimalari
orqali o‘tishini o‘rganishdir.
Test namunalari sifatida qurbaqa terisi ishlatilgan:
Past intensiv lazer nurlanishi qurbaqa tanasida hech qanday stressni keltirib chiqara
olmaydi, chunki tibbiyotda qo‘llaniladigan barcha turdagi lazer nurlanishining to‘lqin uzunliklari
Quyosh spektrida mavjud. Bu shuni anglatadiki, qurbaqa tanasi deyarli har kuni ko‘rib chiqilgan
to‘lqin uzunliklari bilan elektromagnit nurlanish bilan o‘zaro ta‘sir qiladi [1,2]. Moddadan
o‘tadigan elektromagnit to‘lqinlar elektr maydoni ta‘sirida zarrachalarning majburiy
tebranishlarini keltirib chiqaradi. Moddadan o‘tadigan yorug‘likning intensivligi, faol muhitdan
tashqari, asosan uning tarqalishi va yutilishi tufayli kamayadi. Yorug‘lik chastotasi moddaning
zarrachalarining tabiiy tebranish chastotasiga teng bo‘lganda, absorbsiya eng kuchli hisoblanadi.
Moddadan o‘tadigan yorug‘lik nafaqat yutiladi, balki zichlikning tebranishlari va begona
jismlarning mavjudligi natijasida yuzaga keladigan muhitning optik bir hil bo‘lmaganligi bilan
ham tarqaladi. Ammo bu tarqalish yorug‘lik to‘lqinlarining umumiy intensivligiga ta‘sir
qilmaydi. Haqiqiy yutilish nurlanish energiyasini boshqa turdagi nurlanish energiyasiga
aylantirish bilan bog‘liq bo‘lib, bu muhit haroratining oshishiga olib keladi [3]. Yorug‘likning
yutilishi yorug‘likdan o‘tgan materiya qatlami qalinligining oshishi bilan uning intensivligining
pasayishining eksponensial qonuni bilan tavsiflanadi. Susaytirish koeffitsientini aniqlash
bo‘yicha tajribalar turli to‘lqin uzunlikdagi qurilmalarda o‘tkazildi, unda quyidagi UV-1280
spektrofotometri ishlatilgan:
- spektr diapazoni 190 dan 1100 nm gacha;
1-rasm.
Birinchi urinish
qurbaqasining yutilish susayish
koeffitsientiga bog‘liqligi.
Nurlanishning
yutilishi
nurlanishning to‘lqin uzunligiga
ham bog‘liq (1-rasmga qarang).
Ultrabinafsha diapazonida
yutilish oqsil tarkibiga, infraqizil
diapazonida yutilish suv tarkibiga
qarab
belgilanadi.
Bundan
tashqari,
gemoproteinlar,
pigmentlar, nuklein kislotalar va
boshqa
makromolekulalar
tomonidan nurlanishning yutilishi nurlanishning to‘lqin uzunligiga kuchli bog'liqdir. Aksariyat
organik molekulalar, xuddi oqsillar kabi, ultrabinafsha nurlanishini intensiv ravishda yutadi.
Kislorodli gemoglobin ultrabinafsha nurlanish zonasidan, shu jumladan spektrning ko‘rinadigan
qismining yashil va sariq qismlaridan, to‘lqin uzunligi 600 nm gacha bo‘lgan nurlanishni
intensiv ravishda o‘zlashtiradi. Melanin, eng muhim epidermal xromofor, spektrning barcha
ko‘rinadigan qismida so‘riladi. Umuman olganda, ultrabinafsha nurlanish, ko‘rinadigan va
298
infraqizil spektriga yaqin hududlarda lazer nurlanishi asosan atomlarning elektronlari tomonidan
yutiladi va keyinchalik nurlanish bo‘lmagan paytida issiqlikka aylanadi. O‘rta va uzoq infraqizil
hududlarida nurlanish molekulalarning aylanish va tebranish holatlarining qo‘zg‘alishi bilan
yutiladi.
Atom va molekulyar yutilish va qo‘zg‘atilgan zarralarning keyingi nurlanishi orqali optik
energiya issiqlik energiyasiga aylanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Воронина О.Ю. Воздействие низкоинтенсивного лазерного излучения на
биоткани /О.Ю.Воронина, М.А.Каплан, В.А.Степанов // Письма в ЖТФ.1990 №6.
2.
Бугатый В.И. Ослабление лазерного излучения мягкими биотканями /
В.И.Букатый, Г.Г.Устинов // Лазеры в медицине: Тез.докл. Всерос. Науч.-практ. Конф.
Казань, 2000
3.
Тучин В.В. Основы взаимодействия низкоинтенсивного лазерного излучения с
биотканями: дозиметрический и диогностический аспекты // Известия АН. Сер.: Физика.
1995. №6.
TUKLI ERVA (POL-POLA)
AERVA LANATA
JUSS. NING BOTANIK TAVSIFI VA
DORIVORLIK XUSUSYATLARI
Ubaydullayeva Komila Kamoliddin qizi
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi
Ne‘matova Malohat Abdurasulovna
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
―Biotexnologiya‖ kafedrasi assistenti
Annotatsiya:
Tukli erva (Aerva lanata Juss). Pol-pola o‗zbekiston hududida
madaniylashtirilgan dorivor o‗simliklardan biri hisoblanadi, bu o‗simlikda turli guruhga
mansub biologik faol moddalar mavjudligi, o‗simlik zaxirasining yetarli miqdorida ekanligi
bilan bu o‗simlikka bo‗lgan qiziqish ham talab ham ortmoqda, tarkibi flavonoidlar (rutin), efir
moyi va boshqalarni saqlagan bu o‗simlik tabobatda toksinlarga qarshi, sistit, uretit, surunkali
pielonefrit, spazmalotik ta‗sirlarga ega, ildizi bosh og‗rig‗i uchun asqotadi. Bu o‗simlik
dorivorlik xususyati tufayli ahamyatlidir.
Kalit so‗zlar:
Aerva lanata,Botanik tavsif, farmakologik jihat, morfologiya, fitokimyo,
alkaloidlar, flavanoidlar.
Tukli erva (pol-pola)-
Aerva Lanata
Juss, (Tojixo‗rozdoshlar) - Amagapthaseae oilasiga
mansub ko‗p yillik o‗simlik, bo‗yi 55-70 sm. Ildizi chuqur emas ko‗zga tashlanmaydigan oqish
rangda, ildizi o‗q ildizli, asosiy ildiz o‗rnini bosuvchi yirik ikkinchi tartib tarmoqli ildizlari ham
bor. Ildiz tuproqning 3-8 sm li qatlamida joylashgan, Barglari lansetsimon, ovalsimon, yoki
ellipsimon, tekis qirrali, qisqa bandi yordamida poya va shoxlarda qarama-qarshi joylashgan.
To‗p guli konussimon zich boshoq tarzda bo‗lib, qalin oqimtir tuk bilan qoplangan. O‗simlikning
gullari kengligi 2 mm, tashqi tomoni sertukli bo‗lgani uchun kulrang oqish, ichki tomoni och
yashil rangda. Urg‗lari 0,6-0,8 mm qora, yaltiroq rangda. Urug‗i noyabr oyida pishadi.[3]
Tukli erva Afrika, Osiyo, Fillipin va Yangi Gveneya kabi tropik va subtropik
mamlakatlarda bu o‗simlik tabiiy ko‗p yillik o‗simlik holida o‗sadi. O‗zbekistonda bu o‗simlik 1
yilllik o‗simlik hisoblanadi quruq yalangik tuproqlarda, cho‗l tekisliklarida, qumli tuproqlarda
uchrashi aytiladi.[2]
Tarkibida flavonoidlardan (rutin), efir moyi, pektinlar, taninlar, spetsifek alkaloidlar,
aminokislotalar, va boshqalar uchraydi. Bundan tashqari K, Ca kabi elementlarni o‗zida saqlagan