CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
5
BANKLARDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR YORDAMIDA
OMONATLARNI BOSHQARISH VA KREDIT JARAYONLARINI
OPTIMALLASHTIRISH.
Malikоv Bobur Nuriddinovich
O‘zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.16940161
Annotatsiya
Mazkur ilmiy ishda tijorat banklarida raqamli texnologiyalar yordamida
omonatlarni boshqarish va kredit jarayonlarini optimallashtirish masalalari
yoritilgan. So‘nggi yillarda bank tizimida raqamli transformatsiya jarayonlari
jadal rivojlanib, mijozlarga xizmat ko‘rsatishda yangi imkoniyatlarni
yaratmoqda. Raqamli texnologiyalar omonatlarni jalb etish va ulardan samarali
foydalanish jarayonida shaffoflikni ta’minlash, kredit ajratish mexanizmlarini
tezlashtirish hamda qaror qabul qilishni avtomatlashtirishda muhim ahamiyat
kasb etmoqda.
Tadqiqotda banklarda mobil ilovalar, internet-banking, sun’iy intellekt
asosidagi kredit scoring tizimlari va blokcheyn texnologiyalarining qo‘llanishi
tahlil qilinib, ularning samaradorlik ko‘rsatkichlari o‘rganildi. Natijalar shuni
ko‘rsatadiki, raqamli texnologiyalar orqali kredit portfelini diversifikatsiya
qilish, muammoli kreditlar ulushini kamaytirish hamda omonat mablag‘larini
boshqarishda xavfsizlik va tezkorlikni oshirish imkoniyatlari mavjud.
Shuningdek, ilmiy ishda O‘zbekiston tijorat banklari misolida raqamli
xizmatlarni joriy etishning amaliy jihatlari, mavjud muammolar va xalqaro
tajribadan foydalanish imkoniyatlari yoritilgan. Xulosa sifatida, raqamli
texnologiyalarni keng tatbiq etish bank tizimining barqarorligini ta’minlash,
mijozlar ishonchini mustahkamlash va moliyaviy xizmatlar sifatini oshirishda
strategik omil sifatida qaraladi.
Kalit so‘zlar:
Raqamli texnologiyalar, tijorat banklari, omonatlarni
boshqarish, kredit jarayonlari, optimallashtirish, bank menejmenti, moliyaviy
xavfsizlik, sun’iy intellekt, blokcheyn, mobil banking, internet-banking, kredit
scoring, muammoli kreditlar, moliyaviy innovatsiyalar, raqamli transformatsiya.
Abstract
This scientific work covers the issues of managing deposits and optimizing
credit processes using digital technologies in commercial banks. In recent years,
digital transformation processes in the banking system have been developing
rapidly, creating new opportunities for serving customers. Digital technologies
are playing an important role in ensuring transparency in the process of
attracting and effectively using deposits, accelerating credit allocation
mechanisms, and automating decision-making.
The study analyzed the use of mobile applications, internet banking,
artificial intelligence-based credit scoring systems, and blockchain technologies
in banks, and studied their performance indicators. The results show that there
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
6
are opportunities to diversify the loan portfolio, reduce the share of problem
loans, and increase security and efficiency in managing deposit funds through
digital technologies.
The scientific work also covers the practical aspects of implementing digital
services using the example of commercial banks in Uzbekistan, existing
problems, and opportunities to use international experience. In conclusion, the
widespread implementation of digital technologies is considered a strategic
factor in ensuring the stability of the banking system, strengthening customer
confidence and improving the quality of financial services.
Keywords:
Digital technologies, commercial banks, deposit management,
credit processes, optimization, bank management, financial security, artificial
intelligence, blockchain, mobile banking, internet banking, credit scoring,
problem loans, financial innovations, digital transformation.
Tahlil va natijalar
So‘nggi yillarda bank tizimida raqamli texnologiyalarni joriy etish jarayoni
moliyaviy xizmatlarning tubdan o‘zgarishiga olib kelmoqda. Ayniqsa,
omonatlarni boshqarish va kredit jarayonlarini optimallashtirish sohalarida
raqamli transformatsiya muhim o‘rin tutmoqda. Bu jarayon bir tomondan
banklar faoliyatini samarali qilish, ikkinchi tomondan esa mijozlarga qulaylik
yaratish orqali ularning ishonchini oshirishga xizmat qilmoqda.
Avvalo, omonatlarni boshqarishda raqamli texnologiyalar o‘zining amaliy
samarasini
ko‘rsatmoqda.
Mobil
ilovalar,
internet-banking
va
avtomatlashtirilgan hisob-kitob tizimlari orqali mijozlar o‘z mablag‘larini
istalgan vaqtda nazorat qilish, omonatlarni ochish yoki yopish, foiz stavkalari
bo‘yicha taqqoslash imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu esa bank xizmatlarini yanada
shaffof, tezkor va xavfsiz qilish bilan birga, omonatchilarning bank tizimiga
bo‘lgan ishonchini kuchaytirmoqda. O‘zbekiston tajribasi shuni ko‘rsatadiki,
raqamli omonat mahsulotlari bo‘yicha takliflar kengaygani sari aholining bank
tizimiga jalb qilinayotgan mablag‘lari hajmi yildan-yilga ortib bormoqda.
Kredit jarayonlariga nazar tashlasak, ilgari kredit olish jarayoni murakkab,
ko‘p vaqt va hujjat talab qiluvchi mexanizm bo‘lgan. Bugungi kunda esa sun’iy
intellekt va “onlayn scoring” tizimlari kreditga layoqatlilikni tezkor baholash
imkonini bermoqda. Bu jarayon mijozlar hujjatlarini avtomatik tahlil qilish,
ularning moliyaviy intizomi va to‘lov qobiliyatini baholash asosida qaror qabul
qilishni osonlashtirdi. Natijada, kredit ajratish jarayoni tezlashdi, subyektiv
qarorlar kamaydi, eng muhimi esa bank va mijoz o‘rtasidagi ishonch
mustahkamlandi.
Shuningdek, raqamli texnologiyalar kredit portfelini monitoring qilish va
muammoli kreditlar ulushini kamaytirishda ham samarali vosita sifatida
qo‘llanmoqda. Masalan, avtomatlashtirilgan monitoring tizimlari qarzdorlarning
to‘lov intizomini real vaqt rejimida kuzatib, kechikishlar yuzaga kelgan taqdirda
tezkor choralar ko‘rish imkonini bermoqda. Bu esa banklarning moliyaviy
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
7
barqarorligini saqlash, risklarni kamaytirish va kredit portfeli sifatini
yaxshilashda muhim rol o‘ynamoqda.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston tijorat banklari raqamli
texnologiyalarni joriy etishda sezilarli yutuqlarga erishgan bo‘lsa-da, ayrim
muammolar hamon mavjud. Jumladan, texnologik infratuzilma yetarli darajada
rivojlanmagan hududlarda raqamli bank xizmatlaridan foydalanish
imkoniyatlari cheklangan. Shuningdek, kiberxavfsizlik, shaxsiy ma’lumotlarni
himoya qilish va malakali IT-mutaxassislar yetishmovchiligi dolzarb masalalar
bo‘lib qolmoqda.
Natijada, raqamli texnologiyalarni keng tatbiq etish orqali omonatlarni
boshqarish va kredit jarayonlarini optimallashtirish nafaqat banklarning
samaradorligini oshiradi, balki butun moliya tizimining barqarorligi va
raqobatbardoshligini ta’minlaydi. Kelgusida FinTech kompaniyalari bilan
hamkorlikni kengaytirish, “open banking” modelini joriy etish va xalqaro
tajribalarni uyg‘unlashtirish O‘zbekiston bank tizimi uchun muhim ustuvor
yo‘nalish bo‘lib qoladi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston bank tizimida raqamli texnologiyalar jadal
sur’atlar bilan rivojlanib, ularning samarasi statistika ko‘rsatkichlarida ham
yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Avvalo, omonatlar hajmidagi o‘sish raqamli
xizmatlar joriy etilishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Markaziy bank
ma’lumotlariga ko‘ra, 2020-yilda jismoniy shaxslarning banklardagi omonatlari
62 trln so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2024-yil oxiriga kelib bu ko‘rsatkich 150 trln
so‘mdan oshdi. Ushbu o‘sish aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchi ortgani va
raqamli kanallar orqali qulay omonat mahsulotlaridan foydalanish
imkoniyatlarining kengaygani bilan izohlanadi.
Kredit bozoridagi o‘zgarishlar ham raqamli transformatsiya ta’sirida
sezilarli sur’atda kechmoqda. 2020-yilda tijorat banklari tomonidan aholiga va
biznes subyektlariga ajratilgan kreditlar hajmi 270 trln so‘mni tashkil etgan
bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 480 trln so‘mga yetdi. Ayniqsa, kichik biznes va
tadbirkorlik subyektlariga ajratilgan kreditlarning 40 foizdan ortig‘i raqamli
platformalar orqali ko‘rib chiqilib, onlayn scoring tizimlari yordamida tezkor
qaror qabul qilingan. Bu esa kredit olish jarayonini soddalashtirish va vaqtni
qisqartirish imkonini berdi.
Mobil banking va internet-banking xizmatlarining kengayishi ham o‘z aksini
topmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2020-yilda atigi 8 mln nafar mijoz
masofaviy xizmatlardan foydalangan bo‘lsa, 2024-yil yakunida ularning soni 20
mln nafardan oshdi. Bu esa mamlakat aholisi sonining deyarli yarmidan ko‘pi
raqamli moliyaviy xizmatlardan faol foydalanayotganini ko‘rsatadi. Natijada,
bank kassalari orqali amalga oshiriladigan operatsiyalar sezilarli darajada
kamayib, mijozlarning ko‘p qismi mobil ilovalar orqali hisob-kitoblarni
bajarishni afzal ko‘rmoqda.
Kiberxavfsizlik masalalarida ham statistik ko‘rsatkichlar qiziqarli
manzarani ochib bermoqda. 2020-yilda banklar tomonidan qayd etilgan
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
8
kiberhujumlar soni 350 ta bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib ularning soni 500
tadan oshgan. Shu bilan birga, kiberxavflarni oldini olish maqsadida
investitsiyalar hajmi ham oshib, 2020-yildagi 50 mlrd so‘mdan 2024-yilda 200
mlrd so‘mga yetdi. Bu esa raqamli xavfsizlikni ta’minlash banklarning strategik
ustuvor yo‘nalishiga aylanganini ko‘rsatadi.
Umuman olganda, statistik tahlil natijalari shuni tasdiqlamoqdaki, raqamli
texnologiyalarni bank amaliyotiga joriy etish moliya tizimi barqarorligi,
omonatlar hajmi, kredit portfeli va mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifati o‘sishida
hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Kelgusi yillarda bu jarayon yanada
tezlashishi kutilmoqda va O‘zbekiston bank tizimi “Raqamli iqtisodiyot – 2030”
strategiyasi
doirasida
global
moliyaviy
makonga
yanada
chuqur
integratsiyalashadi.
Xulosa
Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, raqamli texnologiyalarni bank
tizimida keng joriy etish omonatlarni boshqarish va kredit jarayonlarini
optimallashtirishda muhim strategik omilga aylanmoqda. Raqamli xizmatlar
mijozlarga qulaylik yaratish, vaqtni tejash va bank xizmatlaridan foydalanishni
soddalashtirish orqali ularning ishonchini oshirmoqda. Shu bilan birga, onlayn
scoring, avtomatlashtirilgan monitoring va mobil banking tizimlari bank
faoliyatini samarali boshqarish, risklarni kamaytirish hamda muammoli
kreditlar ulushini pasaytirishga xizmat qilmoqda.
Statistik ma’lumotlar shuni tasdiqlaydiki, 2020–2024 yillar mobaynida
banklardagi omonatlar hajmi va kredit portfeli sezilarli darajada oshgan,
masofaviy xizmatlardan foydalanuvchilar soni esa ikki barobardan ortiq
ko‘paygan. Bu holat raqamli texnologiyalar bank tizimida moliyaviy
barqarorlikni ta’minlashda va aholining moliya bozoriga keng jalb qilinishida
katta ahamiyat kasb etishini anglatadi.
Shu bilan birga, ayrim muammolar – texnologik infratuzilmaning notekis
rivojlanishi, kiberxavfsizlikka oid tahdidlar va malakali mutaxassislar
yetishmovchiligi – kelgusida e’tibor qaratilishi zarur bo‘lgan yo‘nalishlardir.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, FinTech hamkorliklari, “open banking” modeli
va sun’iy intellekt asosidagi innovatsion yechimlarni keng qo‘llash bank
xizmatlari sifatini yanada oshirish imkonini beradi.
Umuman olganda, O‘zbekiston tijorat banklari uchun raqamli
transformatsiya nafaqat xizmat ko‘rsatish sifati va samaradorlikni oshirish, balki
milliy moliya tizimining raqobatbardoshligi va barqarorligini ta’minlashda ham
muhim strategik yo‘nalish hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Allen, F. & Carletti, E. (2013). Systemic Risk from Real and Financial Sector
Linkages. Journal of Financial Economics.
2.
Levine, R. (2005). Finance and Growth: Theory and Evidence. Handbook of
Economic Growth.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
9
3.
Basel Committee on Banking Supervision (2021). Principles for
Operational Resilience. Bank for International Settlements.
4.
World Bank (2023). Uzbekistan Digital Economy Report. Washington, DC:
World Bank Publications.
5.
International Monetary Fund (2022). Fintech and the Future of Banking.
IMF Staff Discussion Note.
6.
OECD (2021). Digital Disruption in Banking and Finance. OECD Publishing.
7.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (2024). Bank tizimi barqarorligi
to‘g‘risida yillik hisobot. Toshkent.
8.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni (2022). Yangi
O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi. Toshkent.
9.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4699-son Qarori (2020).
Bank tizimini isloh qilish strategiyasi. Toshkent.
10.
Deloitte (2022). The Future of Digital Banking: Global Outlook. Deloitte
Insights.
11.
PwC
(2021).
Emerging
Technologies
in
Financial
Services.
PricewaterhouseCoopers.
12.
Ernst & Young (2023). Global Banking Outlook 2023. EY Global
Publications.
13.
McKinsey & Company (2022). Reimagining the Digital Bank of the Future.
McKinsey Reports.
14.
Accenture (2021). Open Banking and FinTech Integration. Accenture
Research.
15.
Uzbek Banking Association (2023). Raqamli transformatsiya jarayonlari
bo‘yicha hisobot. Toshkent.
