ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
51
Samarkand State Institute of Foreign Languages
CHET TILI MULOQOTIDA PRAGMATIK QOBILYATSIZLIK
MUAMMOLARI
Sattorova Feruza Elmurodovna
PhD, SamDChTI doktoranti
Annotatsiya:
Ushbu maqola chet tilida muloqot samarasiga putur yetkazadigan
pragmatik qobilyatsizlik natijasida kelib chiqadigan muammolarni ochib berishga mo‘ljallangan.
Muloqotda uchraydigan bunday muammolar sirasiga pragmatik interferensiya, pragmatik
muvaffaqiyatsizlik va pragmatik rivojlanishning orqaga qolishi kabilarni keltirib o‘tish mumkin.
Pragmatik muammolardan xabardorlik chet tilida so‘zlovchilarni turli ijtimoiy noqulayliklar,
madaniy tushunmovchiliklar va so‘zlovchi qoldirishi mumkin bo‘lgan yomon taasurotlar oldini
olishiga ko‘maklashadi.
Kalit so‘zlar:
kommunikativ kompetensiya, pragmatik qobilyat, pragmatik bilim,
ijtimoiy me’yorlar, pragmatic interferensiya, pragmatik muvaffaqiyatsizlik
Ma’lumki so‘nggi yillarda allaqachon integrallashib ulgurgan dunyo hamjamiyatida
ingliz tilida muloqot qila olish kasbiy rivojlanishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. Zero,
turli ijtimoiy va iqtisodiy hamkorlikning rivojlanish kaliti samarali muloqotga kirisha olish
qobilyatidir. Shuning uchun ham chet tili ta’limining asosiy maqsadi kommunikativ kompetent
kadarlarni tayyorlashdir. Ammo chet tili didaktikasida erishilgan katta yutuqlar bilan bir qatorda,
sohada mavjud bo‘lgan muammolar hali ham o‘z yechimini topganicha yo‘q, yanada aniqroq
gapiradigan bo‘lsak, yoshlarimiz orasida ingliz tili bo‘yicha xalqaro sertifikatlardan IELTS,
TESOL kabi, yoki ingliz tili darajasini baholovchi ko‘p pog‘onali CEFR sertifikatidan yuqori
natija qayd etayotganlar ko‘p sonli bo‘lishiga qaramay, bu zukko yoshlar real hayotda ingliz tili
egalari bilan muloqotga kirishganda ko‘plab tushunmovchiliklarga duch kelishmoqda. Buning
sababini anqilash uchun kommunikativ kopmpetensiyani tarkibiy qismlarini qayta ko‘rib
chiqishni lozim topdik. Kommunikativ qobilyat
lingvistik qobilyat
(tilning turli lisoniy sathlari
yuzasidan bilimga egalik),
sotsiolingvistik qobilyat
(tilning ijtimoiy-me’yoriy qo‘llanilishi
borasidagi bilimlar),
pragmatik qobilyat
(tildan kontekst va ijtimoiy-me’yoriy qoidalarga
tayangan holda o‘rinli foydalanish) va
strategik qobilyat
(tildan foydalanishda duch kelinadigan
qiyinchiliklarni turli lisoniy va nolisoniy usullar bilan bartaraf etish qobilyati) uzvlardan tashkil
topgan. O‘zbekiston muhitida ingliz tili chet tili sifatida o‘qitilar ekan, bizda chet tili ta’limi
rasmiy muloqot muhitida (o‘qituvchi va o‘rganuvchi o‘rtasida) amalga oshiriladi, ammo real
hayotda muloqot turli kontekstlarda amalga oshadi. Ikkinchidan ingliz tili o‘qitishda asosiy nutq
ko‘nikmalari (o‘qish, yozish, tinglab tushunish va gapirish ko‘nikmlari) hamda qo‘shimcha
ko‘nikmalar (grammatika, so‘z boyligi va to‘g‘ri talaffuz)ni o‘rgatishga katta urg‘u beriladi.
Ammo hech bir rasmiy (milliy yoki xalqaro) imtihonlarda tilni hayotiy vaziyatlarda qo‘llash
borasida baholash talabi bo‘lmaganligi bois hamda ingliz tilini faqat sinfda muloqot vositasi
bo‘lib xizmat qilishi, til foydalanuvchilarning pragmatik bilimlardan bebahra qolishga sabab
bo‘lmoqda. Bunday nomaqbul vaziyatlar sababi muloqotda pragmatik bilimlarning ahamiyatidan
bexabarlik oqibati deb hisoblaymiz. Umuman olganda pragmatik qobilyatning muloqotdagi
ahamiyatini eslatib o‘tar ekanmiz, zamonamiz olimi Devid Kristalning pragmatikaga nisbatan
bergan izohini keltirishga qaror qildik: “Pragmatika – tilni undan foydalanuvchilar nuqtayi
nazari bilan o‘rganish, boshqacha aytganda, ijtimoiy o‘zaro munosabatlarda tilni qo‘llashda ular
uchrashi mumkin bo‘lgan cheklovlar, ularning muloqot jarayonida tildan foydalanuvchi boshqa
ishtirokchilarga ta’sirini o‘rganishdan iboratdir.” [1;287 ] Bu ta’rifdan tildan -kontekstda
foydalanishga ko‘proq urg‘u bersa-da, lisoniy tanlovlarning suhbatdoshga yoki tinglovchiga
ta’siri masalasida faqat ijtimoiy madaniy muhitga emas, balki tildan foydalananuvchining tanlovi
muhimroq ekanligi alohida ta’kidlanadi. Shuningdek deyarli barcha pragmatika sohasi bo‘yicha
bajarilgan ishlarda pragmatika o‘zaro aloqador ikki qismdan iborat deb qaraladi:
pragmalingvistika va sotsiopragmatika.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
52
Samarkand State Institute of Foreign Languages
1.3-rasm. Pragmatikaning tarkibiy qismlari
Til foydalanuvchilari pragmatik jihatdan samaraga erishishi uchun ular o‘zlarining turli
maqsadlariga muvofiq bu ikki sohadagi elementlarni ko‘rib chiqib tanlash va birlashtirish
imkoniyatlariga ega bo‘lishlari kerak.[2;41]
Xo‘sh, yuqoridagi pragmatik bilimlar majmuyi yetishmaganda kommunikatorlar qanday
muammolarga uchraydi? Birinchi muammo bu til o‘rganuvchi nutq vaziyatini baholashda o‘z
ana tilisidagi me’yorlarga tayangan holda tog‘ridan to‘g‘ri tarjima orqali salbiy ko‘chim, ya’ni
pragmatik interferensiya
ga yo‘l qo‘yadi. G.Kasper pragmatik interferensiya hodisasiga
quyidagicha ta’rif beradi: “tillararo pragmatikada interferensiya til o‘zlashtiruvchining ikkinchi
chet tilini tushunishi, muloqot olib borishi va o‘rganishi jarayonida shu tilning pragmatik
me’yorlaridan ko‘ra o‘z ona tilidagi madaniyatning ta’siri, boshqacha aytganda, elementlarini
nomuvofiq qo‘llanishi olib kirilgani bilan izohlash mumkin”.[3;207] Ma’lumki, har bir til
o‘zining gapirilish qoidalariga ega va bu qoidalarning ikkinchi bir tilga yo ijobiy yo salbiy
ta’sirini interferensiya hodisasi deb tadqiq etarkanmiz, bu qoidalar nutq aktlari bilan aloqador
bo‘lsa – pragmatik interferensiyani, turli ijtimoiy strategiyalar bilan bog‘liq bo‘lsa –
sotsiolingvistik interferensiyani, salomlashish va nutq paytida navbat alamashish (turn-taking)da
namoyon bo‘lsa diskurs interferensiyani taqozo etadi. Masalan, so‘zlovchi ingliz tilidan chet tili
yoki ikkinchi til sifatida foydalanayotganda, norasmiy suhbatda ham juda rasmiy va
xushmuomala so‘zlar ishlatishi mumkin, natijada suhbat tabiiyligi va samimiyligiga putur yetadi.
Pragmatik qobilyatsizlik orqali chiqib keladigan ikkinchi muammo bu –
pragmatik
muvaffaqiyatsizlik
dir. Til o‘rganishdan maqsad imkon boricha muloqotda
axborot
almashinuvini to‘g‘ri va muvaffaqiyatli amalga oshirishdir, bunday muvaffaqiyatning asosida
albatta pragmatik bilim ham asosiy rol o‘ynaydi. Agar ikki so‘zlovchidan birida bunday qobiliyat
bo‘lmasa, bu yerda muloqot to‘xtaydi. J.Tomasning fikricha, pragmatik muvaffaqiyatsizlik
“shunday qobiliyatsizlikki, aytilgan so‘zlar orqali nima ma’no nazarda tutilganini
tushunmaslikdir”.[4;97] Bunda chet tilidan foydalanuvchilar o‘rganayotgan tilning ijtimoiy va
madaniy kontekstni tushunmasligi yoki e’tiborga olmasligi orqali yuzaga keladi. Masalan, ingliz
tilidan chet tili sifatida foydalanayotgan o‘zbek yuqori lavozimdagi kishiga norasmiy so‘zlarni
ishlatishi tinglovchini noqulay holatga solib, so‘zlovchi imijini hurmatsiz qilib ko‘rsatadi.
Umuman olganda, pragmatik interferensiya va pragmatik muvaffaqiyatsizlik ham muloqot
samarasiga salbiy ta’sir etadi.
Keyingi muammo esa
pragmatik qobilyatni rivojlanishining orqaga qolishi
dir. Bunda
til o‘rganuvchisi turli ijtimoiy va madaniy kontekstlarda tilni samarali ishlatishda
qiyinchiliklarga uchraydi. Bu muammoni keltirib chiqaradigan bir qator sabablar bor. Jumladan,
til o‘rganishda haqiqiy ijtimoiy kontekstnig yetishmasligi, madaniy o‘zgarishlarga
moslashuvchanlikning yetishmasligi, haqiqiy til egasi bilan muloqotning yetishmasligi, ona
tilining salbiy ta’siri kabilar bo‘lishi mumkin. Bu muammoning oldini olish uchun til
o‘rganuvchilar uchun autentik materiallar orqali tabiiy til vaziyatiga yaqin sharoitlarni yaratib
berish zarur.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
53
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Xullas, pragmatik qobilyatsizlik natijasida so‘zlovchi va tinglovchi ijtimoiy va madaniy
noqulayliklarga uchramasliklari hamda o‘zaro muloqotda turli xatoliklarni oldini olish uchun
pragmatik bilimlarni o‘zlashtirishlari, o‘qituvchilar esa ingliz tili darslarida pragmatik bilimlarni
aks ettiradigan turli lingvodidaktik materiallar, mashg‘ulotlar ishlab chiqishi va autentik
materiallardan unumli foydalanishlari yuqoridagi muammolarni hal etishi mumkin.
Foydalanilagan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Crystal, D. The Cambridge Encyclopedia of the Englishg Language. Cambridge
University Press, Cambridge, 2019. Part V. 582 p.
2.
Kasper G. Variation in interlanguage speech act realization // S. Gass, C. Madden, D.
Preston, L.Selinker. Variation in second language acquisition: Discourse and pragmatics. –
Clevedon.: Multilingual Matters, 1989. – 260p.
3.
Kasper Gabriele. Pragmatik transfer // Second Language Research, Volume 8(3), 2001. –
P. 203-231.
4.
Thomas J. Cross-cultural pragmatic failure // Applied Linguistics, Volume
4
(2), 1983.
P.91-112. G‘
5.
Холиков, Б. (2018). Детектив романларда воқеликнинг бадиий талқинини тизимли
моделлаштириш (Марио Пьюзонинг «Чўқинтирган ота»(«The godfather») ва Тоҳир
Маликнинг «Шайтанат» асарлари мисолида). Фалсафа доктори илмий даражасини олиш
учун ёзилган докторлик (PhD) диссертацияси автореферати. Фалсафа доктори илмий
даражасини олиш учун ёзилган докторлик (PhD) диссертацияси автореферати. Фaл. фанл.
докт.(PhD) дисс.
6.
Khayrullaev, K. Z. (2001). The relation of word, word composition and sentence to the
predicativeness. Abstract of candidate dissertation.–Tashkent.
7.
Хайруллаев, Х. (2002). Предикативлик ҳодисаси ва унинг ифода объектлари.
8.
Хайруллаев, Х. (2009). О лингвистической природе уровней языка и речи. Вопросы
филологических наук, (2), 78-79.
9.
Турниёзов, Н., Турниёзова, К., & Хайруллаев, Х. (2009). Структур синтаксис
асослари.
10.
Хайруллаев, Х. З. (2001). Сўз, сўз бирикмаси ва гапнинг предикативликка
муносабати. Номзод. дис автореферати. Тошкент.
11.
Turniyozov, N., Turniyozova, K., & Xayrullayev, X. (2009). Struktur sintaksis
asoslari. Samarqand: SamDCHTI.
12.
Хайруллаев, Х. З. (2012). Об иерархических отношениях между языковыми
единицами. Вестник Челябинского государственного университета, (6 (260)), 134-137.
