ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
245
Samarkand State Institute of Foreign Languages
MOLIYAVIY-IQTISODIY MATNLARNI TARJIMASIDA EKSTRALINGVISTIK
OMILLAR VA ULARNING TARJIMA JARAYONIGA TA’SIRI
Abdullayeva Shohida Norqulovna
O‘zDJTU
Annotatsiya:
Ushbu maqola moliyaviy-iqtisodiy matnlarning tarjimasida ekstralingvistik
omillarning ahamiyatini tahlil qiladi. Huquqiy, iqtisodiy, madaniy va pragmatik moslashuv
moliyaviy tarjimalarning aniqligi va samaradorligini ta’minlovchi asosiy omillar sifatida
o‘rganiladi. Shuningdek, xalqaro moliyaviy me’yorlar, terminologik ekvivalentlik va
kommunikativ strategiyalar misollar asosida tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
ekstralingvistik omillar, moliyaviy tarjima, huquqiy moslashuv,
terminologik ekvivalentlik, kommunikativ strategiya, madaniy tafovutlar, xalqaro moliyaviy
me’yorlar.
Moliyaviy-iqtisodiy matnlarning tarjimasi jarayonida tilshunoslik va ekstralingvistik
omillarning o‘zaro bog‘liqligi alohida ahamiyat kasb etadi. Tarjima faqat tilning semantik va
grammatik qoidalarini qo‘llash bilan cheklanib qolmay, balki matnning asl ma’nosini to‘liq va
aniq ifodalash uchun madaniy, ijtimoiy va kontekstual jihatlarni ham hisobga olishni talab qiladi.
Bu jarayonda tarjimonning asosiy e’tibori matnni – manba tilidagi matnning ma’no va maqsadini
saqlab qolish bilan birga, maqsad tilida (MT) auditoriyaga moslashtirishga qaratiladi. Aynan
ekstralingvistik omillar, ya’ni madaniyat, iqtisodiy muhit, soha terminologiyasi va boshqa tilga
oid bo‘lmagan jihatlar tarjima sifatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, tarjima jarayonining
muvaffaqiyati nafaqat lingvistik kompetensiyaga, balki tarjimonning ekstralingvistik bilim va
tajribasiga ham bog‘liqdir.
N.K. Garbovskiyning
fikricha, asl matn "har qanday tarjima jarayonining asosi bo‘lib,
unda tarjimon tomonidan qayta talqin qilinishi kerak bo‘lgan barcha zaruriy ma’lumotlar
mujassamdir". Shuning uchun tarjimon matnni nafaqat belgilardan tashkil topgan predmet
sifatida, balki muallif va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot vositasi sifatida ko‘rib chiqishi zarur.
Bu yondashuv matnni ikki xil tahlil qilishni talab qiladi: biri lingvistik tahlil, ikkinchisi esa
diskursiv tahlildir. Lingvistik omillar, masalan, leksik-semantik tuzilma va matn ritmi kabi
jihatlar, tarjimon tomonidan matnni o‘rganish jaroyonida e’tiborga olinadi. Bunday omillar K.
Nord
tomonidan "ichki tekstual omillar" (intratextual factors), A. Alman
esa "tekstga bog‘liq
cheklovlar" (text-driven constraints) deb atalgan (Nord, Alman, mos ravishda). Ekstralingvistik
omillar, ya’ni "matndan tashqaridagi" omillar, kommunikatsiya jarayonining asosiy savollariga
javob izlash orqali o‘rganiladi. Bu savollarni G.D. Lassuell
quyidagicha aniqlaydi: kim? nima
deydi? qanday vosita orqali? kimga? qanday ta’sir bilan?. Ekstralingvistik omillarga muallif
niyati, maqsadi, motivlari, auditoriya xususiyatlari, matn yaratilgan vaqt va joy, shuningdek, uni
yetkazish usuli (og‘zaki yoki yozma) kiradi.
Moliyaviy-iqtisodiy matnlarni tarjima qilish murakkab jarayon bo‘lib, unda
lingvistik va
ekstralingvistik omillarning uyg‘unligi
tarjimaning mazmunan to‘g‘ri va kommunikativ
jihatdan samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Lingvistik jihatlar
leksik, sintaktik va semantik
aniqlikni
qamrab olib, matn tuzilishi va terminologik mosligini belgilasa, ekstralingvistik
38
Гарбовский Н. К. Теория перевода : учебник / Н. К. Гарбовский. – М. : Изд-во Моск. ун-та, 2007. –
с.230
39
Nord Christiane
. Text Analysis in Translation : Theory, Methodology, and Didactic Application of a Model
for Translation Oriented Text Analysis. Second edition.
–
Amsterdam. N. Y.: Rodopi, 2005.
–
284 p.
40
Almanna Ali
. Extra-linguistic Constraints & Parameters in the Translation Process : A Descriptive Study
// World Journal of English Language.
–
Vol. 3.
– №
3.
–
2013.
–
P. 27
–
36.
41
Lasswell Harold D
. The Structure and Fucntion of Communication in Society // 2007.
–
S. 215
–
228
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
246
Samarkand State Institute of Foreign Languages
omillar esa
madaniy, iqtisodiy, huquqiy, sotsiolingvistik va pragmatik kontekst
bilan bog‘liq
bo‘lib, matnning xalqaro standartlarga va maqsadli auditoriyaga mos kelishini ta‘minlaydi.
Ekstralingvistik xususiyatlar
tarjimaning to‘g‘ri talqin qilinishini, xalqaro standartlarga
mosligini va maqsadli auditoriya tomonidan to‘g‘ri qabul qilinishini ta’minlovchi muhim
omillardan biridir. Ekstralingvistik xususiyatlar lingvistik bo‘lmagan elementlarni qamrab olib,
matnning iqtisodiy, huquqiy, madaniy, sotsiolingvistik va kommunikativ kontekstlarini
o‘z
ichiga oladi. Bu jihatlar moliyaviy tarjima jarayonida semantik va pragmatik tafovutlarni
aniqlash, terminlarning aniq ekvivalentini topish va matnni auditoriya ehtiyojlariga moslashtirish
kabi muhim vazifalarni bajaradi.
Ekstralingvistik xususiyatlarning asosiy yo‘nalishlari:
1. Moliyaviy-iqtisodiy va huquqiy kontekst. Moliyaviy matnlarning tarjimasida iqtisodiy
tizimlar va huquqiy me’yorlarning milliy va xalqaro farqlari e’tiborga olinishi zarur. Bu, ayniqsa,
xalqaro moliyaviy standartlar (IFRS, GAAP) va mahalliy tartibga solish normalari bo‘yicha
matnlarni tarjima qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Misol:
"According to SEC regulations, all
publicly traded companies must disclose their financial statements quarterly."
Tarjimasi:
"AQSh
Qimmatli qog‘ozlar va birjalar komissiyasi (SEC) qoidalariga ko‘ra, aksiyalari ommaviy
muomalada bo‘lgan kompaniyalar har chorakda moliyaviy hisobotlarini e’lon qilishlari shart."
Tahlil: SEC AQShga xos tartibga soluvchi organ bo‘lib, agar matn boshqa mamlakatda
foydalanilishi kerak bo‘lsa, unga ekvivalent tashkilotni tanlash yoki umumlashtirib "
qimmatli
qog‘ozlar bo‘yicha nazorat organi
" tarzida tarjima qilish lozim.
2.
Madaniy va mintaqaviy tafovutlar:
Moliyaviy terminlarning mintaqaviy farqlari
borligi sababli, har bir til va madaniyatga mos keluvchi ekvivalent tanlash muhim. Ayrim
moliyaviy tushunchalar yoki atamalar ba’zi mamlakatlarda mavjud bo‘lmasa, ularni izohlash
yoki mos alternativ topish talab qilinadi. Misol:
"Black Friday discounts significantly impact
consumer behavior in the U.S."
Tarjimasi:
"AQShda 'Black Friday' chegirmalari iste’molchilar
xatti-harakatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi."
Tahlil:
"Black Friday"
AQSh savdo madaniyatiga
xos bo‘lib, O‘zbekistonda ushbu atama keng tushunilmasligi mumkin. Shu sababli, uni
"katta
chegirma mavsumi"
yoki
"yirik savdo kuni"
kabi tushuntirish bilan ifodalash zarur.
Moliyaviy terminologiya va iqtisodiy tizimlar har bir mamlakatda farq qiladi, bu esa
tarjima jarayonida mos ekvivalent topishni talab etadi. Misol:
"Black Friday discounts significantly impact consumer behavior in the U.S."
(global auditoriya uchun):
"AQShda 'Black Friday' chegirmalari iste’molchilar xatti-harakatiga
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi."
(o‘zbek auditoriyasi uchun moslashtirilgan tarjima):
"AQShda yirik
chegirma mavsumi xaridorlarning xarid qilish odatlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi."
"
Black
Friday"
AQShda mashhur iqtisodiy hodisa bo‘lsa-da, o‘zbek auditoriyasi uchun to‘liq tushunarli
bo‘lmasligi mumkin. Shu sababli, tarjimada ushbu tushunchaning izohlangan variantidan
foydalanish maqsadga muvofiq.
3.
Sotsiolingvistik xususiyatlar:
auditoriyaning bilim darajasi. Moliyaviy matnlar turli
auditoriyalarga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin: mutaxassislar uchun tayyorlangan matnlarda
texnik terminlar saqlanishi mumkin, umumiy auditoriya uchun esa tushunarli shaklda izohlash
talab etiladi. Misol:
"Hedging is an essential strategy for mitigating currency risk in
international trade."
Tarjimasi (mutaxassislar uchun):
"Hedjlash xalqaro savdoda valyuta xavfini
kamaytirish uchun muhim strategiyadir."
(umumiy auditoriya uchun):
"Xalqaro savdoda valyuta
kurslarining o‘zgarishidan kelib chiqadigan xavfni kamaytirish uchun maxsus moliyaviy himoya
strategiyalari qo‘llaniladi."
Tahlil: Mutaxassislar uchun terminologik aniqlik muhim bo‘lsa,
umumiy auditoriya uchun izoh bilan ifodalash samaraliroq bo‘ladi.
4.
Pragmatik moslashuv: kommunikativ ta’sirni saqlash.
Moliyaviy matnning tarjimasi
uning pragmatik xususiyatlarini yo‘qotmasligi kerak. Ya’ni, matn maqsadli auditoriya tomonidan
qanday qabul qilinishini hisobga olish lozim.
Misol:
"We are thrilled to report record-high profits this quarter!"
(so‘zma-so‘z tarjima, mos emas):
"Biz ushbu chorakda rekord darajadagi foydani e’lon
qilishdan hayajondamiz!"
(pragmatik moslashuv bilan):
"Ushbu chorakda kompaniyamiz yuqori
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
247
Samarkand State Institute of Foreign Languages
darajadagi foydaga erishganini mamnuniyat bilan e’lon qilamiz."
Tahlil: Moliyaviy matnlar
rasmiy uslubga ega bo‘lgani sababli, "hayajondamiz" kabi iboralar mos kelmaydi. O‘zbek tilida
"mamnuniyat bilan e’lon qilamiz"
kabi rasmiy ifodalardan foydalanish maqsadga muvofiq.
5. Xalqaro moliyaviy standartlar va huquqiy moslashuv.
Xalqaro moliyaviy matnlarni
tarjima qilishda IFRS, GAAP kabi standartlar va ularning maqsadli auditoriyadagi
ekvivalentlarini to‘g‘ri tanlash zarur. Misol:
"The financial statements must comply with IFRS 15
revenue recognition standards."
Tarjimasi:
"Moliyaviy hisobotlar IFRS 15 daromadlarni e’tirof
etish standartlariga muvofiq tayyorlanishi kerak."
Tahlil: IFRS xalqaro moliyaviy standart bo‘lib, u boshqa mamlakatlarda ham shu shaklda
qoldirilishi mumkin. Shu bilan birga,
"daromadlarni e’tirof etish standarti"
iborasi aniq va
tushunarli qilib tarjima qilingan.
Ekstralingvistik xususiyatlar moliyaviy matnlarni to‘g‘ri talqin qilish va maqsadli
auditoriyaga moslash uchun zarur bo‘lgan omillardir. Ushbu omillar hisobga olinmasa, tarjima
noto‘g‘ri qabul qilinishi, mantiqiy bog‘lanish yo‘qolishi yoki pragmatik tafovutlar yuzaga kelishi
mumkin. Moliyaviy matnlarning tarjimasi lingvistik moslik bilan cheklanmay, iqtisodiy va
huquqiy farqlar, madaniy kontekst, auditoriyaning bilim darajasi va kommunikativ
strategiyalarni ham hisobga olishni talab qiladi. Shu sababli, ekstralingvistik tahlil moliyaviy
tarjimalarning aniq, izchil va kontekstual mosligini ta’minlaydigan muhim omil hisoblanadi.
Moliyaviy hujjatlar turli mamlakatlarning huquqiy va iqtisodiy tizimlariga asoslangan
holda shakllanadi. Shu sababli, tarjimada xalqaro moliyaviy me’yorlar va milliy iqtisodiy model
farqlarini hisobga olish talab etiladi. Misol:
"According to SEC regulations, all publicly traded companies must disclose their financial
statements quarterly." "AQSh Qimmatli qog‘ozlar va birjalar komissiyasi (SEC) qoidalariga
ko‘ra, aksiyalari ommaviy muomalada bo‘lgan kompaniyalar har chorakda moliyaviy
hisobotlarini e’lon qilishlari shart."
Bu holatda,
"
SEC regulations"
— AQSh moliyaviy qonunchiligiga tegishli bo‘lib, uni faqat "
SEC"
deb
tarjima qilish noto‘g‘ri bo‘lardi. Tarjimada uning to‘liq nomi keltirilib, maqsadli auditoriya
uchun aniqroq talqin berildi. Shuningdek, agar matn Yevropa auditoriyasiga mo‘ljallangan bo‘lsa,
IFRS (International Financial Reporting Standards) tizimi haqida izoh kiritilishi lozim.
Moliyaviy-iqtisodiy matnlarning tarjimasida ekstralingvistik omillarning ahamiyati ilmiy
tahlil qilindi. Bunday matnlarni tarjima qilishda faqat lingvistik omillarni emas, balki huquqiy
me’yorlar, xalqaro moliyaviy standartlar, madaniy tafovutlar, sotsiolingvistik xususiyatlar va
pragmatik moslashuvni hisobga olish muhimdir. Tarjima jarayonida kontekstual moslik,
terminologik aniqlik va auditoriyaga moslashtirish tamoyillariga amal qilish tarjimaning sifatini
oshiradi. Shunday qilib, moliyaviy matnlarni tarjima qilish interdisiplinar yondashuvni talab
etuvchi jarayon bo‘lib, lingvistik va ekstralingvistik faktorlarning uyg‘unligi tarjimaning to‘g‘ri
talqin qilinishini va uning xalqaro standartlarga mosligini ta’minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Гарбовский Н. К. Теория перевода : учебник / Н. К. Гарбовский. – М. : Изд-
во Моск. ун-та, 2007. – с.230
2.
Nord Christiane
. Text Analysis in Translation : Theory, Methodology, and
Didactic Application of a Model for Translation Oriented Text Analysis. Second edition. –
Amsterdam. N. Y.: Rodopi, 2005. – 284 p.
3.
Almanna Ali
. Extra-linguistic Constraints & Parameters in the Translation
Process : A Descriptive Study // World Journal of English Language. – Vol. 3. – № 3. –2013. – P.
27–36.
4.
Lasswell Harold D
. The Structure and Fucntion of Communication in Society //
2007. – S. 215–228
