ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
273
Samarkand State Institute of Foreign Languages
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI “QO‘L” KOMPONENTLI SOMATIK
PAREMIOLOGIK BIRLIKLARNING QIYOSIY TAHLILI
Abdiyev Soxibsher Ashurovich
Samarqand davlat chet tillar instituti o‘qituvchisi
Annotatsiya -
Ushbu maqolada oʻzbek va ingliz tillaridagi somatik frazeologik
birliklarning oʻziga xos xususiyatlari va “qoʻl” komponentli bilan ifodalangan somatizmlarning
qiyosiy tahlili berilgan. Tillarning frazeologik birliklarini solishtirish bo‘yicha tadqiqotlar olib
borish jarayoni tilshunoslikning lingvomadaniy jihati e’tiborga olingan. “Qoʻl” komponentli
paremiyalar maqolaning asosiy tarkibiy obekti bo’lib e’tirof etilgan.
Kalit so‘zlar:
- Somatizim, lingvokulturologiya, metonimiya paremiya, konsept,
paremiologik birlik.
Somatizim so‘zi (yunoncha "soma" - "tana") so’zidan olingan bo’lib, mahalliy va xorijiy
tilshunoslarning qiyosiy tarixiy, lingvomadaniy asarlarida keng tarqalgan tadqiqot ob'ekti sifatida
somatik-leksik guruhni tashkil etadi.
Somatizimlar – tilshunoslikda inson tana a’zolarining nomi bo'lib, atash ma’nosiga ega
bo’lgan so‘zlardir. Bu atama biologiyada va tibbiyot sohasida "inson tana a’zolari bilan bog'liq
narsa" ma'nosida ishlatilishi ham mumkin.
XX asr oxiri - XXI asr boshlaridan boshlab dunyo tilshunoslari tilda keng
foydalaniladigan somatik lug'atlarga alohida e'tibor berib, madaniyatlararo muloqot
muammolariga yechim topishga, tilning somatik-leksik tarkibini yanada chuqurroq o'rganish
samaradorligini oshirishga harakat qilmoqdalar. Bu atama dastlab tilshunos olim V. G. Gak
tomonidan tilshunoslikka olib kirilgan bo’lib, u “frazeologik birliklar somatik kompleksi sifatida
eng ko‘p qo‘llaniladigan leksik guruhdir” degan fikirga keldi. [2,264]
Shunday qilib, XX asrning oxirlaridan boshlab "somatik" atamasi lug’at tadqiqotida faol
qo'llanila boshladi, bu odam tanasiga tegishli bo'lgan barcha qismni anglatadi. Wakk F o'zining
so'nggi asarlaridan birida “Inson egosentrikdir”, u o'zini koinotning markazida ko'radi” deb
yozadi. [6,22] Bundan kelib chiqib, tilshunoslarning somatik so’zlarga qiziqishi inson o'zini
shaxs sifatida anglash jarayoni, o'z tanasining his-tuyg'ulari va qismlari orqali paydo bo'ladigan
sezgilardan boshlangan deyishimiz mumkin. Inson o'zini va uning atrofidagi dunyoni anglay
boshlaganida, inson ongida olam manzarasi paydo bo'ldi. Sezgilar va mavhum tafakkur
yordamida inson dunyoni o'rganadi, dunyoning berilgan rasmini shakllantiradi. Shu sababdan
hozirgi zamon tilshunosligi inson va til oʻrtasidagi bogʻlanishlarni kuzatishga tobora koʻproq
eʼtibor qaratmoqda. Somatik lo‘g’atlar har qanday jamiyatda zarur bo'lgan tushunchalar va
munosabatlar majmuasini ifodalashda foydalaniladi, ularsiz inson nutqini tasavvur qilish qiyin.
Somatik lug'atlar inson tana azolari ob'ektlarining doimiy soniga ega bo'lgan yaxlit tizim
bo'lib, u tildagi leksik birliklarning ma'lum bir tarkibini belgilash uchun mo'ljallangan. Inson
tomonidan kuzatilgan va tasavvur qilinadigan turli xil hodisalarni, tushunchalarni, xotirada biror
narsa bilan bog'laydi. [5,47]
Konsept - ob'ekt yoki hodisa haqida odamning mavhum g'oyasini umumlashtirgan fikrlar
jamlanmasi. Jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan ma'lumotlarni umumlashtirib, inson tajribasini
qayta ishlovchi kontseptual tizimning tarkibiy elementlari bo'lgan bu hodisalar dunyo haqida
bilim olish imkoniyatini beradi. Kontseptsiyaning tuzilishi axborot mazmuni, hissiy tasvir va
talqin sohasi kabi asosiy tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi va kontseptsiyaning ushbu tarkibiy
qismlarining har biriga tegishli bo'lgan ma'lum kognitiv xususiyatlarni sanab o'tish bilan
tavsiflanadi. [1,194]
Ba'zi hayotiy hodisalarga umumiy baho berishda, ularda o'z madaniyatining o'ziga xos
xususiyatlarini aks ettirishda insonga tilda paremiyalar yordamida beradi.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
274
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Paremiyalar - bu shaxsning muloqoti uchun zarur bo'lgan til birligidir. Ushbu birliklar orqali
ba'zi ma'lumotlarning va hayotiy vaziyatlarning uzatilishi mumkin bo'lib, ular yordamida biz
ma'lum ob'ektlar o'rtasidagi munosabatni ifodalaymiz. [7,4786]
Muayyan xalq tilining paremiyalari ularning dunyoviy va diniy bilimlari, hamda ularning
turmush tarzini, g'oyalari va madaniyati tarixin aks ettirib, yanada yaxshiroq tushunishga
yordam beradi. Ingliz va o’zbek tillarida ham hand/qo’l somatizmi bilan ifodalangan
paremiyalarni ko’plab uchratish mumkin. [3,127-129]
Ingliz paremiyalarida qo’l tushunchasi o'zining asosiy ma'nosida ko'proq uchraydi. Ikkala
tilda ham hand/qo’l somatizmi o‘xshash maznunlarni o‘z ichiga oladi, bu esa ingliz va o’zbek
xalqlari tomonidan ushbu somatizmni idrok etishdagi o'xshashlik va hand/qo’l somatizmining
ikkala xalq vakillari uchun ham muhimligini ko'rsatadi.
Masalan: A bird in the hand is worth two in the bush/ Uzoqdagi saryog’dan, qo’lingda
qotgan non yaxshi.
Ingliz va o’zbek paremiyalarida bu somatizm metaforik ma'noda insoniy fazilatlarni,
etkazish uchun ham ishlatilishi mumkin. Ko’pgina tillar paremiologiyasida hand/qo’l
komponentli somatiz ko’p hollarda harakat fe’li bilan keladi. Odatda "qo'l" komponentli
paremiyalar insonga hayoti davomida hamroh bo'ladgan predmet va hodisalar: e'tiqod, insonlar
orasidagi munosabatlar, kuch, hayot va boshqalar o'rtasida semantik bog'liqlikni yuzaga keltiradi.
Masalan: Don't bite the hand that feeds you. (Senga ga’mxo’rlik qilgan qo’llarga hech
qachon zarar berma) / Yaxshilikni unutma. Harom qo'l bor joyda baraka bo‘lmas, (O’zbek xalq
maqoli). Yuqorida keltirilgan ingliz va o’zbek maqollarida hand/qo‘l komponentli somatizmdan
xalq e’tiqodini va insonlar o’rtasidagi munosabatlarni ifodalashda foydalanilgan. Ba’zan, ingliz
va o’zbek maqollarida kopincha hand/qo’l komponentlari yordamida insonning mehnat faoliyati
aks etishi bilan birga ramziy ma'noda bajarilayotgan ishning muvaffaqiyatli tomonini ham ochib
beradi.
Masalan: Many hands make light work (Ko’pdan quyon qochib qutulmas) / Ko‘z qo’rqoq
qo’l botir, (O’zbek xalq maqoli).
Do'stlik tushunchasi ham har doim ingliz va o’zbek xalqlari hayotida katta rol o'ynagan.
Odamlar ma’lum o'xshash qarashlar va hayot tarzi asosida bir birlari bilan do'st bo'lishni
boshlaydilar. Ingliz va o’zbek tili so’zlashuvchilari ongida bu jihatni aks ettiruvchi hand/qo‘l
komponentli somatizmdan ikki xalq paremiyalarida ko’plab uchratishimiz mumkin va bu
maqollarda somatizmlar metonimik va metaforik ma’nolarda qo‘llanadi. [4,368]
Xulosa qilib aytganda, muayyan xalqning paremiyalari haqidagi bilimga ega bo’lish
shubhasiz ularning turmush tarzini tushunishga yordam beradi. Umuman olganda, har bir
xalqning tilida xalqning tajribasi, g'oyalari va madaniyati aks etadi. Nutqda paremiyalardan
foydalanish nutqizmizni ifodali va o'ziga xos qilish bilan birga ma'lumotlar va hayotiy
vaziyatlarni ular yordamida biz ma'lum ob'ektlar o'rtasidagi munosabatni chuquroq tushunamiz.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
Dictionary of English Language and Culture. Fifth Edition. – Harlow: Pearson Education
Limited, 2002. 5. Johnson A. Common English Proverbs. - London, 1965.- p. 194.
2.
Gak V.G. Comparative lexicology - M.: International relations, 1977. - p. 264.
3.
Ismatullayeva, N. R. (2020). Expression of somatic physionimistic lacunas in chinese
and uzbek languages. In Наука и инновации в XXI веке: актуальные вопросы, открытия и
достижения (pp. 127-129).
4.
Oxford Concise Dictionary of Proverbs. Oxford University Press, 1992. - p. 368.
5.
Voroshilovo V.O. Somatisms in English and Russian paremiological pictures of the
world. Final qualifying work. Ekaterinburg, 2016. – p. 47
6.
Wakk F. On somatic phraseology in the modern Estonian language. Abstract of the thesis.
dis. Cand. philol. sciences. Tartu, 1964. - P. 22.
7
. Yaxshiyev A.A. The Contextual – Explicit Possibilities of Variation of the
Phraseological Unit (Phe) in National Speech. Journal of Positive School Psychology. 2022, Vol.
6, No 9, P. 4784-4787.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
275
Samarkand State Institute of Foreign Languages
8. I.Yo.Beknazarova, D.U.Jo‘rayeva. Bilvosita nomlashning umumnazariy muammolari
(ingliz tili misolida). Scientific Bulletin of Samarkand State University. – 2024. – No. 6 (148/2),
Humanities Series. – P. 76–84. – URL: https://axborotnoma.uz/research/3247/
9. S.N. Narzullayevna. Potential of independent work in teaching foreign languages of
students of higher educational institutions. Ученый XXI века. Intonational research journal,
2018.
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=pOaNCe4AAAAJ&ci
tation_for_view=pOaNCe4AAAAJ:eQOLeE2rZwMC
10. Dilnoza Buronova. Yovvoyi tabiatning tiklanishi: Ernest Seton-Tompsonning “Lobo”
va “Yovvoyi yo ‘rg ‘a” asarlari tahlili. Conference Proceedings: Fostering Your Research Spirit.
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=AyBfU0EAAAAJ&ci
tation_for_view=AyBfU0EAAAAJ:_Qo2XoVZTnwC
11. Яхшиев, А. А. (2021). Немис тили оғзаки нутқи тизимида фразеологик
бирликларнинг семантик-дискурсив мақоми. Филология фанлари доктори (DSc)
диссертацияси автореферати. Самарқанд: СамДЧТИ, 75.
12. Яхшиев, А. А. (2024). ДИАЛОГИЧЕСКАЯ РЕЧЬ ОСНОВНАЯ ФОРМА
РАЗГОВОРНОЙ РЕЧИ. Academic research in educational sciences, 5(CSPU Conference 1),
111-122.
13. Yaxshiyev, A. (2022). The Contextual-Explicit Possibilities Of Variation Of The
Phraseological Unit (Phe) In National Speech. Journal of Positive School Psychology, 6(9),
4784-4787.
14.
Пардаева,
И.
(2020).
Идея,
художественность,
содержание
и
порядок. Иностранная филология: язык, литература, образование, (1 (74)), 74-77.
15. Pardaeva, I. M. (2014). ON THE EXAMPLE OF THE ARTISTIC AND HISTORICAL
PROSE OF NAVOI IN TURKISH. The Way of Science, 73.
