ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
473
Samarkand State Institute of Foreign Languages
PRODUKTIV KO‘NIKMALARDA AUTENTIK MATERIALLARNING TA’SIRINI
MAKSIMALLASHTIRISH UCHUN STRATEGIYALAR
Sh.J.Shomurodova
SamDChTI Ingliz tili tarixi
va grammatikasi kafedrasi mudiri
Abduraxmonov Murodbek
SamDChTI magistranti
Radjabov Jamshid
SamDChTI magistranti
Annotatsiya:
Ushbu maqola produktiv ko‘nikmalarni (gapirish va yozish) rivojlantirish
uchun til o‘rganish muhitiga autentik materiallarni samarali integratsiya qilish strategiyalarini
o‘rganadi. U autentik materiallardan foydalanishning nazariy asoslarini, duch kelishi mumkin
bo‘lgan qiyinchiliklarni va ularning o‘quvchilarning kommunikativ kompetensiyasiga ta’sirini
maksimal darajada oshirish uchun amaliy yondashuvlarni o‘rganadi. Bundan tashqari, u autentik
kontekstlarda produktiv ko‘nikmalarni rivojlantirishni baholash uchun mos bo‘lgan baholash
usullarini muhokama qiladi.
Kalit so‘zlar:
Autentik materiallar, produktiv ko‘nikmalar, nutq, yozish, til o‘rganish,
kommunikativ kompetentsiya.
Til o‘qitishda autentik materiallardan foydalanish so‘ngi o‘n yilliklarda katta qiziqish
uyg‘otdi. Dastlab pedagogik maqsadlar uchun mo‘ljallanmagan autentik matnlari sifatida
ta’riflangan autentik materiallar o‘quvchilarga tilni tabiiy ravishda qo‘llashni taklif qiladi.
Ularning qabul qilish ko‘nikmalar (tinglash va o‘qish) uchun afzalliklari yaxshi hujjatlashtirilgan
bo‘lsa-da, produktiv ko‘nikmalarni (gapirish va yozish) rivojlantirish uchun ularning salohiyati
diqqat bilan ko‘rib chiqish va strategik amalga oshirishni talab qiladi. Ushbu maqola til
o‘rganuvchilarda samarali ko‘nikmalarni rivojlantirishga haqiqiy materiallarning ta‘sirini
maksimal darajada oshirish uchun samarali strategiyalarni o‘rganishga qaratilgan.
Ko‘pgina o‘qituvchilar uchun autentik materiallar chet tili sinfi uchun til kiritish
manbalari sifatida katta qiziqish uyg‘otadi. Chet el qo‘shiqlari singari, ular g‘oyalar yoki his-
tuyg‘ularni etkazish uchun chinakam intilishdan kelib chiqadi va natijada, ko‘pincha asosiy
vazifasi tilning leksik-grammatik xususiyatlarini ko‘rsatish bo‘lgan uydirma matnlarga
qaraganda bizga chuqurroq darajada ta’sir qilish kuchiga ega. Mashxur chet ellik tilshunos
olimlardan hisoblangan Gilmore til o‘qituvchisi kasbidagi mavjud amaliyotlardan norozilik hissi
kuchayib borayotganini ko‘radi: “Ixtirochilik va haqiqiylik tarafdorlari o‘rtasida kurash davom
etmoqda. Ko‘rinishidan, biz paradigma o‘zgarishi yoqasida turibmiz, ammo oldimizda turgan
asosiy savol - aynan nimaga o‘tishimiz kerak”. Imkoniyatlardan o‘quvchilarning lingvistik,
strategik, pragmalingvistik, shuningdek, nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun butun dunyo
bo‘ylab o‘qituvchilarga (internet, televizor va DVD kabi ommaviy axborot vositalari orqali)
tayyor bo‘lgan autentik materiallarning boyligidan foydalanishga qaratilgan kommunikativ
kompetentsiya modellari asosida tuzilgan o‘quv dasturidir [1, 118].
Shuningdek, har bir sohada kuzatikgani kabi, chet tilini o‘rganishda ham
qiyinchiliklarga duch kelamiz. Asosan, produktiv ko‘nikmalarni rivojlantirish borasida ko‘plar
jiddiy muammolarga yo‘liqamiz. Bunday qiyinchiliklarni bartaraf etish va autentik
materiallarning ishlab chiqarish ko‘nikmalariga ta’irini oshirish uchun quyidagi strategiyalar
tavsiya etiladi:
1. Ehtiyotkorlik bilan material tanlash: o‘quvchilarning bilim darajalari va o‘quv
maqsadlariga mos keladigan, qiziqarli va mos keladigan materiallarni tanlash. Mavzu, janr va
madaniy kontekst kabi omillarni ko‘rib chiqish.
2. O‘quvchilardan aniq kommunikativ maqsadlarga erishish uchun autentik
materiallardan foydalanishni talab qiladigan vazifalarga asoslangan faoliyatni loyihalash. Ushbu
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
474
Samarkand State Institute of Foreign Languages
tadbirlar o‘zaro ta’sir, hamkorlik va mazmunli til ishlab chiqarishni rag‘batlantirishi kerak.
Bunga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin:
autentik dialoglar yoki yangiliklar hisobotlariga asoslangan rol o‘ynash stsenariylari.
autentik reklama yoki maqolalarga javoban elektron pochta yoki xat yozish.
autentik ma’lumotlar yoki tadqiqot natijalari asosida taqdimotlarni tayyorlash va
taqdim etish.
autentik tarzda ommaviy axborot vositalarida taqdim etilgan dolzarb masalalar
bo‘yicha munozaralar yoki muhokamalarda qatnashish [2, 347].
Til sinfi uchun autentik materiallarni tanlay bilish.
Autentik materiallarning darsliklarga nisbatan ko‘plab afzalliklariga qaramay, ulardan
muvaffaqiyatli foydalanish oson ish emas va o‘qituvchilardan tilni chuqur bilishni va
o‘quvchilarning qiziqishlari va ehtiyojlarini aniq his qilishni talab qiladi. Bunga ko‘ra quyida
umumiy ko‘rsatmalar keltirilgan.
Qiziqarli matnlarni tanlash
Boshqa tilni o‘rganish juda og‘ir ish va talabalar o‘zlarining tasavvurlarini
ushlamaydigan matnlar bilan shug‘ullanishga majburlashmaydi. Sinf vaqti cheklanganligi
sababli, qiziqish uyg‘otish o‘quvchilarni materiallarni chuqurroq o‘rganishga undaydi. Masalan,
o‘quvchilarga filmlarning asosiy sahnalarini ko‘rsatish, shuningdek, ularning to‘liq versiyalarini
o‘z-o‘zidan foydalanishlari mumkin qilish orqali biz ularni darsdan tashqari til o‘rganishga
ko‘proq vaqt ajratishga undashimiz mumkin [3, 55].
Ko‘p turli omillar birlashib, matnning qiyinligiga ta’sir qiladi - bularning ba’zilari
matnlarning o‘ziga xos xususiyatlari, boshqalari esa ular qo‘llaniladigan o‘rganish kontekstiga
bog‘liq. Gilmore quyidagi omillarni aniqlaydi:
Matn uzunligi
Leksik zichlik
Past va yuqori chastotali lug‘atning nisbati
Grammatik yoki sintaktik murakkablik
Matn janri (tavsiflar kabi statik janrlar dinamikdan osonroq
hikoyalar yoki mavhumlar, masalan, siyosiy bahslar)
Matndagi elementlar (belgilar yoki hodisalar) soni va ularning qanchalik osonligi
bir-biridan farqlash mumkin
Taxmin qilingan asosiy bilim yoki idiomatik til miqdori
Nutq tezligi
Urg‘ularning turi va xilma-xilligi
Vizual yordam taklif etiladi (video/fotosuratlar, realiya yoki transkriptlar)
Audio-vizual matnlarni tanlash
Veb-asoslangan manbalardan yoki DVD disklaridan olingan audio-vizual
materiallarga odatda lingafon sinflarida qo‘llaniladigan an’anaviy (faqat audio yoki matnli)
materiallarga nisbatan ustunlik berilishi kerak. Vizual elementlar o‘quvchilarga nutq joylashgan
kontekst, ma’ruzachilarning yoshi va ijtimoiy pozitsiyalari yoki turli ishtirokchilar o‘rtasidagi
munosabatlar haqida juda ko‘p miqdordagi qo‘shimcha pragmatik ma’lumotlarni taqdim etishi
mumkin. Kontekst tafsilotlari nutqiy va og‘zaki bo‘lmagan harakatlar turini belgilaydi [4, 126].
Autentik materiallar til o‘rganishda samarali ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun
qimmatli imkoniyatlarni taqdim etadi. Materiallarni sinchkovlik bilan tanlash va qo‘llab-
quvvatlashni ta’minlash, vazifalarga asoslangan faoliyatni loyihalash va tegishli baholash
usullaridan foydalanish orqali o‘qituvchilar o‘quvchilarning kommunikativ kompetentsiyasiga
autentik materiallarning ta’sirini maksimal darajada oshirishlari mumkin. Biroq, potentsial
qiyinchiliklarni tan olish va o‘quvchilarning o‘ziga xos ehtiyojlari va kontekstlariga mos
keladigan strategiyalarni moslashtirish juda muhimdir. Turli yondashuvlarning samaradorligini
o‘rganish va turli chet tillarni o‘rganish muhitida autentik materiallardan foydalanish bo‘yicha
eng yaxshi amaliyotlarni ishlab chiqish uchun qo‘shimcha tadqiqotlar talab etiladi.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
475
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Autentik manbalardan materiallarni ishlab chiqish juda ko‘p vaqt talab qiladigan
jarayon bo‘lishi mumkin, shuning uchun o‘qituvchilarning ish yukini kamaytirish strategiyalari,
masalan, umumiy “materiallar banki”ni yaratish, institutsional ravishda tashkil etilishi kerak.
Birgalikda ishlash orqali o‘qituvchilar o‘z materiallarining muvaffaqiyati haqida boshqalardan
qimmatli fikr-mulohazalarini olishlari va dizayn qobiliyatlarini yanada oshirishlari mumkin.
O‘qituvchilar ham, o‘quvchilar ham o‘zlari ishlashni tanlagan matnlarga ko‘proq sodiq
bo‘lishadi va bu barqaror chuqur o‘rganishning yuqori darajalariga olib kelishi mumkin. Bundan
tashqari, kurs mazmunini sinfdagi tadbirlar ishtirokchilari hal qilishlari sababli, u muayyan til
ehtiyojlarini qondirish ehtimoli ko‘proq [5, 89].
Ushbu mavzuning nomidan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchilar o‘z talabalarini boshqa
madaniyatning nutq jamoalarining muhitida ularni kutayotgan qiyinchiliklarga tayyorlash uchun
yangi yondashuvlar va strategiyalarni izlashlari kerak.
Xulosa
Yuqorida keltirilgan autentik materiallarni tanlash va ulardan foydalanish bo‘yicha
ko‘rsatmalar turli xil o‘quv kontekstlarida qo‘llanilishi uchun yetarlicha umumiy bo‘lishi kerak.
Ko‘pgina o‘qituvchilar, albatta, o‘z dasturlarini ishlab chiqish erkinligiga ega bo‘lmaydilar va
o‘z muassasalari tomonidan ma’lum darsliklardan foydalanish talab etiladi. Umid qilinadiki, ular
o‘quvchilarda kommunikativ kompetensiyalarning keng doirasini rivojlantirish uchun mavzuli
aloqalarni o‘rnatish orqali autentik materiallar bilan to‘ldirishlari mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Gilmore, A. (2007). Authentic materials and authenticity in foreign language learning.
Language
Teaching
,
40
(2), 118-p.
2. Guariento, W., & Morley, J. (2001). Text and task authenticity in the EFL classroom.
ELT
Journal
,
55
(4), 347-p.
3. Littlewood, W. (1981).
Communicative language teaching: An introduction
. Cambridge
University Press. 55-p.
4. Vygotsky, L. S. (1978).
Mind in society: The development of higher psychological processes
.
Harvard University Press. 126-p.
5. Willis, J. (1996).
A framework for task-based learning
. Longman. 89-p.
6. Shomurodova Shahlo Jaxonovna. Features of semantic and stylistic transformations of stable
word combinations. International Journal of Early Childhood Special Education.
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=lpUNsSYAAAAJ&ci
tation_for_view=lpUNsSYAAAAJ:MXK_kJrjxJIC
7. Makhzuna Ismatova. The using of coaching for scientific guidance of English learner’s graduate
qualifying
works.
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=0mLmjKEAAAAJ&c
itation_for_view=0mLmjKEAAAAJ:hqOjcs7Dif8C
8. Rayhona Narzikulova. Scrutinizing materials in organizing class for high school students. Asian
Journal
of
Multidimensional
Research.
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=Aeo3Rb0AAAAJ&ci
tation_for_view=Aeo3Rb0AAAAJ:d1gkVwhDpl0C
9. Аслонов, Ш. (2024). The importance of Artificial Intelligence in the teaching of translation
theory and practice. Зарубежная лингвистика и лингводидактика, 2(5), 50-53.
10.
Shahram, A., Umida, K., & Zarina, R. (2020). Information technology's role in the study
of foreign languages. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR), 9(3), 96-98.
11.
Aslonov, S. S. (2020). O’zbek Va Ingliz Tilida Jins Mazmunini Bildiruvchi So’zlar
Tahlili. Студенческий вестник, (16-10), 55-58.
12.
Zarina, R., Shahram, A., & Umida, K. (2020). Using games to teach management in
higher education institute. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR), 9(3), 49-52.
