Научные исследования
и инновации в индустрии 4.0
I-
Республиканская научно
-
техническая конференция
(Ташкент,
13-15
марта
2022
года)
264
Ташқи савдо фаолиятини давлат томонидан БСТ қоидалари ва
қоидаларини ҳисобга олган ҳолда тартибга солиш асослари,
мамлакатимиз маъмурий
-
ҳудудий бирликларининг ташқи иқтисодий
фаолият соҳасидаги ваколатларини Ўзбекистон Республикасининг
“Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида”ги қонунида акс эттириш лозим.
Ўзбекистоннинг ташқи савдо фаолиятининг сўнгги йиллардаги
ривожланиш йўлларига бағишланган хорижий тадқиқотларда
[3]
ҳам
айнан халқаро стандартлар масалаларига алоҳида урғу берилганлигини
кузатиш мумкин.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1. https://www.wto.org/english/res_e/booksp_e/00_wtr19_e.pdf.
2. https://stat.uz/uz/press-sluzhba/novosti-gks/8314-o-zbekiston-
respublikasining-tashqi-savdo-aylanmasi-5.
3. Trushin, E., Uzbekistan: Foreign Economic Activity. In Central Asia:
Challenges of Independence (pp. 208-233). Routledge. 2017.
РОМАН
-
ГЕРМАН
ҲУҚУҚ
ТИЗИМИ
ДАВЛАТЛАРИДА
ҲОДИСА
СОДИР
БЎЛГАН
ЖОЙНИ
КЎЗДАН
КЕЧИРИШ
АМАЛИЁТИ
Абдуллаев Рустам Кахраманович,
Тошкент давлат юридик университети Криминалистика ва суд
экспертизаси кафедраси ўқитувчиси,
Эл. манзил: r.abdullayev@tsul.uz
Аннотация: Мазкур тезисда Роман-герман ҳуқуқ тизимига
кирувчи Германия ҳамда Франция давлатларининг ҳодиса содир бўлган
жойни кўздан кечириш амалиёти ўрганилган ва таҳлил қилинган.
Ўрганишлар натижаларига асосланиб, бу давлатларда мавжуд илғор
тажрибалар ёритилган ҳамда ҳодиса содир бўлган жойни кўздан
кечириш жараёнида аниқланган объектларнинг исботлов аҳамиятини
баҳолаш ва таҳлил қилиш масалаларини тартибга солиш мақсадида
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят процессуал кодексига тегишли
қўшимча ва ўзгартиришлар киритиш таклиф қилинган.
Калит сўзлар: Роман-герман ҳуқуқ тизими, Германия Жиноят-
процессуал кодексининг қоидалари, судъянинг ҳодиса содир бўлган
жойни кўздан кечириш бўйича ваколати, Франция Жиноят-процессуал
кодексиннг қоидалари, суд полициячиси, тергов судьяси, ҳодиса содир
бўлган жойни кўздан кечириш жараёнида аниқланган объектларнинг
исботлов аҳамиятини баҳолаш ва таҳлил қилиш.
Научные исследования
и инновации в индустрии 4.0
I-
Республиканская научно
-
техническая конференция
(Ташкент,
13-15
марта
2022
года)
265
Роман
-
герман ҳуқуқ тизими қуйидаги мамлакатларни қамраб олади:
Германия, Франция, Италия, Испания, Туркия, Япония, Лотин Америкаси
мамлакатларининг кўпчилиги, Россия Федерацияси ва бошқа
[1]
. Роман
-
герман ҳуқуқ ва криминалистика тизимини Германия мисолида кўриб
чиқайлик.
Немис олимларининг нуқтаи назаридан криминалистиканинг
прдемети криминалистик тизимни яратиш учун асос ҳисобланади
[2].
Германия Жиноят
-
процессуал кодексининг қоидаларига кўра,
кўздан
кечириш объектлари ашёвий далиллардир. Германия ҳуқуқни муҳофаза
қилиш органлари томонидан ўтказиладиган дастлабки тергов,
процессуал шакли нуқтаи назаридан тартибга солинмайди ва шунинг
учун уни тезкор
-
қидирув фаолиятдан фарқлаш анча қийин. Бундай
полиция фаолияти кейинчалик судда фойдаланилади ва далиллар
базасини шакллантириш учун зарур. Полиция ходимлари ўз
ҳаракатларини сўроқ тергов ҳаракатини ўтказиб қонунийлаштирадилар,
бу жараёнда полиция ходимларининг ўзи гувоҳ сифатида иштирок этади.
Терговни полиция амалга оширади, полиция фаолиятига эса
прокурор раҳбарлик қилади. Ўз навбатида, судья
-
суриштирувчи иш бўйича
муҳим қарор қабул қилиш ёки
олинган далилларни қонунийлаштириш
зарур бўлгандагина жараёнга қўшилиб, терговда эпизодик тарзда иштирок
этади. Агар иш муҳим ёки мураккаб бўлса, прокурор терговни мустақил
равишда олиб боради, прокурорнинг процессуал тусдаги хатти
-
ҳаракатлари
юзасидан берган кўрсатмаларига полиция ходимлари қатъий амал
қилишлари лозим. Бу ҳолатда ҳам суд терговчисини қўллаб
-
қувватлаши,
тўпланган далиллар қонунийлаштирилиши лозим бўлгандагина зарур
бўлади. Шунингдек, ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш ҳам
судьянинг ваколатига киради.
Германия Жиноят
-
процессуал кодекси бўйича, судья томонидан
ҳодиса жойи кўздан кечирилганда
айбланувчи, унинг ҳимоячиси (адвокат),
прокурор ва эксперт ҳам бу жойда ҳозир бўлиши мумкин. Юқоридаги
кодекснинг 86
-
ва 273
-
моддаларида ҳодиса содир бўлган жойни кўздан
кечириш ва тадқиқ қилишда олинган ва эришилган натижалар қай шаклда
баённома билан расмийлаштирилиши белгиланган. Агар ўтказилаётган
ҳаракатлар дастлабки тергов бўлса, прокуратура ва полиция ходимлари
ҳам жиноят содир этилган жойни кўздан кечиришлари мумкин, аммо судья
томонидан тузилмаган баённомани суд жараёнида эълон қилиб бўлмайди.
Ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш натижаларини, прокурор ва
суриштирувчиларни гувоҳ сифатида сўроқ қилибгина процессуал жиҳатдан
расмийлаштириш мумкин
[3]
. Қизиғи шундаки, ҳодиса содир бўлган жойни
кўздан кечиришда бирданига икки мутахассис иштирок этиши
мумкин:
улардан бири судья, иккинчиси
–
айбланувчи шахс таклиф қилиши мумкин.
Ҳодиса жойида амалга ошириладиган фаолиятни бошқарувчи мансабдор
Научные исследования
и инновации в индустрии 4.0
I-
Республиканская научно
-
техническая конференция
(Ташкент,
13-15
марта
2022
года)
266
шахслар, терговга қасддан тўсқинлик қилувчи шахсларни расмий топшириқ
бажарилгунга қадар ушлаб туришлари мумкин (бунда энг кўп муддат ҳодиса
жойини кўздан кечириш кунидан кейинги кунгача ҳисобланади).
Шундай қилиб, ҳодиса содир бўлган жойни
кўздан кечиришнинг моҳияти
ва амалиёти Германия ҳуқуқи ва криминалистикасининг ички тузилишига
кирувчи криминалистик тактиканинг алоҳида соҳаси ҳисобланади.
Франция Жиноят
-
процессуал кодексида ҳодиса содир бўлган жойни
кўздан кечириш мустақил тергов ҳаракати сифатида белгиланмаган, бироқ
барча тергов ҳаракатларининг мажмуаси ҳисобланади. Бу мажмуага жиноят
содир этилган жойга келиш киради. Мажмуага кирувчи кейинги ҳаракат
–
қайд этиш, бунда ҳодиса юз берган жой бевосита кўздан кечирилади,
шунингдек, далилларни олиш ва олиш
мумкин бўлмаган нарсаларни қайд
қилиш амалга оширилади. Қайд этиш жараёнида ҳодиса жойи фотосуратга
олинади, бармоқ излари картотекаси тўлдирилади
[4].
Франциянинг амалдаги Жиноят
-
процессуал кодексига кўра, бу
тергов ҳаракатлари жиноят содир этилганлиги аниқлангандагина амалга
оширилади. Кўрилаётган ҳаракатлар дастлабки тергов билан боғлиқ ва
хусусий мулк ҳисобланган биноларда бу каби қайд этишларни амалга
ошириш таъқиқланади. Агар жиноят содир этилганлиги аниқ бўлса ва
тегишли ваколатга эга бўлган суд полициячиси жиноят ҳақида хабар
олиши билан дарҳол жойга бориши ҳамда содир бўлган жиноий қилмиш
ҳақида республика
прокурорига хабар бериши, шунингдек, қилмиш
содир этилган жойда бевосита зарур чоралар мажмуини амалга
ошириши шарт. Хусусан, суд полицияси ходимининг вазифаларига
жиноят содир этилган жойда барча зарур чора
-
тадбирларни амалга
ошириш тугаллангунга қадар йўқолиб кетиши мумкин бўлган жиноят
изларини қайд этиш (иложи бўлса
–
олиш), турли асбоб ва қуролларни
олиш, таниб олиш, ҳодиса жойида бўлиши керак бўлган шахсларни
идентификация қилиш (шахсни аниқлаш) киради.
Юқоридагиларни умумлаштириб хулоса қилиш мумкинки, жиноий
қилмиш содир этилган кўздан кечириш бўйича ҳаракатлар мажмуи
Франция қонунчилигида Ўзбекистон Республикаси Жиноят
-
процессуал
қонунчилигига қараганда кенгроқ ёритилган
.
Ҳозирда Франциянинг
амалдаги жиноят
-
процессуал қонунчилиги амалиётининг яна бир
қизиқарли хусусиятини қайд этмаслик мумкин эмас. Франция Жиноят
-
процессуал кодексининг
55-
моддасида мустаҳкамланган бу хусусият
шундаки, унга
кўра, полиция ҳодиса жойига келгунича ва унинг
ходимлари томонидан дастлабки зарур чора
-
тадбирлар кўргунларича
,
жиноий қилмишнинг изларини олиш ёки ҳодиса жойининг шароитларини
ўзгартириш чораларини кўрган шахслар жавобгарликка тортилиши
белгиланган. Францияда ҳодиса содир бўлган жойни
ўрганиш билан
боғлиқ жараёнларнинг яна бир ўзига хос хусусияти бу
–
унинг субъектив
табиатидир. Франция Жиноят
-
процессуал кодексининг
81-
моддасида
Научные исследования
и инновации в индустрии 4.0
I-
Республиканская научно
-
техническая конференция
(Ташкент,
13-15
марта
2022
года)
267
тергов судьяси лавозими мустахкамланган бўлиб, унинг ваколатларига
–
натижалари иш бўйича ҳақиқатни аниқлашга ёрдам берадиган тергов
хусусиятларига оид барча ҳаракатларни амалга ошириш киради.
T.Г.
Николаеванинг таъкидлашича, Францияда қабул қилинган одил
судлов тартиби иерархик тузилишга эга, яъни “суд полициясидан
ташқари, республика прокурори ва тергов судьяси ҳам суриштирув
ўтказиш ҳуқуқига эга. Шу билан бирга, прокурорнинг “ҳодиса содир
бўлган жойга келиши” суд полициясини барча процессуал
ваколатлардан автоматик равишда маҳрум қилади, тергов судьясининг
“ҳодиса содир бўлган жойга келиши” эса нафақат суд полициясини,
балки республика прокурорини ҳам суриштирув ўтказиш ваколатларидан
маҳрум қилади”
[5].
Юқоридагиларни умумлаштириб қуйидаги хулосаларга келиш
мумкин:
–
Германия ва Франция жиноят
-
процессуал қонунчиликда “жиноят
жойи” ва “жиноят содир бўлган жойни кўздан кечириш” атамаларига
ёндашувлар фарқланмайди. Кўздан кечириш объектлари рўйхатида
фақат жиноят амалга оширилган жой мавжуд. Шу билан бирга,
Ўзбекистон Республикаси жиноят
-
процессуал ҳуқуқида “ҳодиса жойи”
атамаси,
назарий
жиҳатдан
бу
атама
мазмунини
чуқур
тушунилганликдан далолат беради;
–
Германия ва Франция жиноят
-
процессуал қонунчилигида тергов
ва бошқа процессуал ҳаракатларга бўлган талаблар жуда юмшоқ
–
уларга амал қилиш полиция ходимини судга жалб қилиш орқали йўл
қўйилган камчиликларни бартараф этишга имкон беради;
–
Германия
полиция
ходимлари
полициянинг
қонуний
ҳаракатларига халал бараётган ёки ўзларининг қонуний кўрсатмаларига
тўсқинлиқ қилаётган шахсларни аниқлаганларида, бундай шахсларни
ҳодиса жойининг ўзида ушлашга ҳамда уларни барча керакли
ҳаракатлар амалга оширилгандан сўнг (тергов ҳаракати ўтказилган
куннинг эртасига) қўйиб юбориш бўйича маъмурий ваколатларга эга.
Хорижий тажрибани ўрганиш ва таҳлил қилиш натижаларига
асосланиб, ҳодиса
содир бўлган жойни кўздан кечириш жараёнларини
такомиллаштириш ва бу тергов ҳаракати иштирокчиларининг самарали
фаолият кўрсатишлари, бу тергов ҳаракати жараёнида аниқланган
объектларнинг исботлов аҳамиятини
баҳолаш ва таҳлил қилиш,
шунингдек, уларнинг ўзаро алоқадорлиги бўйича хулосалар қилиш
масалаларини тартибга солиш мақсадида:
биринчидан,
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят
-
процессуал
кодексининг
135-
моддасининг (Кўздан кечириш учун асослар) 1
-
қисмига
ҳамда 136
-
модданинг (Кўздан кечириш тартибининг умумий қоидалари)
2-
қисмга кўздан кечиришнинг субъекти сифатида “прокурор”ни ҳам
киритиш таклиф қилинади.
Научные исследования
и инновации в индустрии 4.0
I-
Республиканская научно
-
техническая конференция
(Ташкент,
13-15
марта
2022
года)
268
135-
модда.
Кўздан кечириш учун асослар
Жиноят излари, ашёвий далилларни топиш, ҳодиса содир бўлган
вазиятни ва иш учун аҳамиятли бўлган бошқа ҳолатларни
аниқлаштириш мақсадида терговга қадар текширувни амалга оширувчи
органнинг мансабдор шахси, суриштирувчи, терговчи,
прокурор
ёки суд
ҳодиса содир бўлган жойни, мурдани, ҳайвонларни, теварак
-
атрофни,
биноларни, нарсалар ва ҳужжатларни кўздан кечиради.
..
136-
модда.
Кўздан кечириш тартибининг умумий қоидалари
...
Зарур ҳолларда терговга қадар текширувни амалга оширувчи
органнинг мансабдор шахси, суриштирувчи, терговчи,
прокурор
ёки суд
кўздан кечириш чоғида ўлчов ўтказади, фотосуратга, кинотасвирга,
видеоёзувга туширади, режалар, схемалар, чизмалар тузади, излардан
қолиплар ва нусхалар олади. Бу ишларни бажаришга ёрдам бериш учун
кўздан кечиришга мутахассислар жалб қилиниши мумкин.
иккинчидан,
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят
-
процессуал
кодексининг 141
-
моддасининг (Кўздан кечириш баённомаси) 3
-
қисмига
қуйидаги янги қўшимчани киритиш лозим:
141-
модда.
Кўздан кечириш баённомаси
...
Бундан ташқари, баённомада кўздан кечириш қайси вақтда,
қандай об
-
ҳавода ва қандай ёруғликда ўтказилганлиги; қандай илмий
-
техника воситалари қўлланилганлиги ва қандай натижалар олинганлиги;
кўздан кечиришда кўмаклашиш учун кимлар жалб қилинганлиги ва
кўмаклашиш нимада ўз аксини топганлиги; қандай нарсалар ва
ҳужжатлар қай тартибда ва қандай муҳр билан муҳрланганлиги; кўздан
кечирилганидан кейин мурда
ва иш учун аҳамиятли бўлган нарсаларнинг
қаерга юборилганлиги кўрсатилган бўлиши лозим.
Шунингдек,
баённомада кўздан кечиришда аниқланган объектларнинг исботлов
аҳамиятини баҳолаш ва таҳлил қилиш, уларнинг ўзаро алоқадорлиги
бўйича хулосалар ҳам киритилиши мумкин.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Криминалистика: / Под ред. А.Ф.
Волынского.
–
М.: Закон и
право: ЮНИТИ
-
ДАНА, 1999,
–
С.
615.
2. Handbuch der Kriminalistik Kriminaltaktik für Praxis und Ausbildung.
// von Prof. Dr. Rolf Ackermann Horst Clages. Leitender Kriminaldirektor a.D.
Dr. Holger Roll. Regierungsdirektor Fachhochschule für öffentliche
Verwaltung, Polizei und Rechtspflege, Fachbereich Polizei, Cüstrow. 4,
aktualisierte und geänderte Auflage, 2011. – P. 663.
3.
Филимонов
Б.А. Основы уголовного процесса Германии / МГУ им.
М.В.
Ломоносова. Юрид. Фак
-
т.
–
М.: Изд
-
во Моск. Ун
-
та, 1994.
–
С.
102.
4.
Филимонов
Б.А.
Основы уголовного процесса Германии: учебное
пособие.
–
М.: Изд
-
во МГУ, 1994.
–
С.
36.
5.
Николаева
Т.Г. Прокурорский надзор за дознанием: дис.
..
канд.
юрид. наук. СПб., 2000.
–
С.
97–98.
