Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 4 ~
MASALA YECHISH BO‘YICHA TADQIQOT YONDASHUVI:
INNOVATSION METODLAR VA AMALIYOT
Abdullayeva Muborak
TTYeSI akademik litseyi matematika fani o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada matematika ta’limida masala yechish bo‘yicha
tadqiqot yondashuvining nazariy va amaliy asoslari, shuningdek, o‘quvchilarda ijodiy
va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishdagi o‘rni ko‘rib chiqiladi. Maktab
va oliy ta’lim darajasida matematika fanining qiziqarli va samarali tashkil etilishi
uchun tadqiqot uslubidan foydalanish muhimdir. Bunda murakkab masalalarni
bosqichma-bosqich o‘zlashtirish, mustaqil tahlil qilish, ijtimoiy-psixologik
jarayonlarni hisobga olish kabi masalalar tahlil qilinadi. Shuningdek, interaktiv
texnologiyalar hamda raqamli vositalar yordamida masala yechish jarayoniga
yangicha yondashuvlar taklif etiladi. Maqola zamonaviy tadqiqot metodlari va
ularning ta‘limdagi ahamiyatini atroflicha yoritishga qaratilgan. Tadqiqot yakunida
metodlarning samaradorligi bo‘yicha tavsiyalar keltirilgan. Mazkur tavsiyalar
o‘qituvchilar, tadqiqotchilar va talabalarga metodik yordam sifatida taqdim etiladi.
Kalit so‘zlar: t
adqiqot metodlari, masala yechish, matematika ta’lim, interaktiv
texnologiyalar, ijodiy fikrlash, tanqidiy fikrlash.
Ta’lim jarayonida matematika fanini samarali oʻqitish va oʻzlashtirishda masala
yechish hamisha alohida oʻrin tutadi. Zero, nafaqat nazariy tushunchalarni egallash,
balki amaliy masalalarni yechish orqali o‘quvchilarning tanqidiy va ijodiy fikrlashlari
rivojlanadi. Bugungi kunda taraqqiyot yuksalgan sari, matematika faniga boʻlgan
talab ham ortib, uni samarali oʻqitish metodlari yangilanmoqda. Shundan kelib
chiqib, masala yechish bo‘yicha tadqiqot yondashuvi – koʻp asrlik klassik usullar va
zamonaviy innovatsion texnologiyalar uyg‘unlashgan muhim bir yo‘nalish sifatida
e’tirof etilmoqda.Matematika masalalarini tadqiqot yondashuvi asosida oʻrganish,
avvalo, o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini, mustaqil izlanish va tajriba
qilishi mumkin boʻlgan muhitni yaratishni talab etadi. Darslarda bevosita amaliy
tajribaga tayanish, muammoli savollar yordamida mavzuga o‘quvchilarni jalb qilish,
ularning qiziqishi va dunyoqarashini kengaytirish imkonini beradi. Mazkur bo‘limda,
matematika ta’limi jarayonida masala yechish bo‘yicha tadqiqot yondashuvini
qo‘llashning nazariy hamda amaliy tamoyillari haqida so‘z yuritamiz. Shu bilan
birga, yondashuvning tarixiy taraqqiyoti, uning zamonaviy innovatsion koʻrinishlari
va oʻquvchilarga ijobiy ta’siri haqida batafsil to‘xtalamiz.
Tadqiqot yondashuvi, asosan, o‘quvchilarning mustaqil izlanishlari, mavzuga
oid masalalarni chuqur tahlil qilishlari, natijada yangicha xulosalar chiqarishlari va
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 5 ~
ularga tayangan holda ilmiy metodologiyani anglab yetishlariga qaratilgan. Bunda
o‘quvchilar o‘zlari duch kelgan masalalarni yechish jarayonida turli xil gipotezalarni
ilgari surish, ularni tekshirish, tahlil qilish hamda olingan natijalarni birlamchi
ma’lumot bilan solishtirish bosqichlarini o‘taydilar. Pedagogik adabiyotlarda tadqiqot
yondashuvi “ Inquiry-based learning” degan tushuncha bilan sinonim sifatida
uchraydi. Ushbu yondashuv o‘quvchilarda ilmiy izlanish asoslarini shakllantirish va
amaliy
tatbiq
etish
qobiliyatini
rivojlantirishga
yo‘naltiriladi. Tadqiqot
yondashuvining nazariy asoslari ilg‘or ta’lim tadqiqotchilari tomonidan ishlab
chiqilgan bo‘lib, zamonaviy pedagogikada ungacha bo‘lgan klassik “takrorlash va
mashq qilish” usulidan tubdan farq qiladi. Ushbu yondashuvda o‘quvchilar yoshiga,
intellektual darajasiga va qiziqishlariga qarab, bosqichma-bosqich murakkablashib
boruvchi savollar va masalalar to‘plamlari taklif etiladi. Masalalarni mustaqil yechish
jarayoni asnosida o‘quvchilarda mas’uliyat hissi, shu bilan birga ijodkorlik,
fikrlashda mustaqillik va xulosalarga tanqidiy yondashish malakalari shakllanadi. Bu
metod nafaqat umumta’lim maktablari, balki akademik litsey, kasb-hunar maktablari
va oliy o‘quv yurtlarida ham muvaffaqiyatli joriy etilishi mumkin. Ayniqsa, yuqori
bosqichlarda o‘quvchilarning mustaqil loyihaviy izlanishlar qilishlari, o‘qituvchi
yo‘naltiruvchisi sifatida faoliyat yuritishi, sinfdan tashqari tadbirlar doirasida ham
murakkab masalalarni ilmiy izlanish sifatida yechishlari katta ahamiyatga ega.
Tadqiqot yondashuvi asosida matematika masalalarini oʻrganish, avvalo, ta’lim
samaradorligini oshiradi. Chunki oʻquvchi oldidagi masalani ayrim tayyor formula
yoki qoidaga tayanish orqali emas, balki har tomonlama oʻylash, sabab-natija
aloqalarini topish, variantlarni taqqoslash, tanqidiy mulohaza yuritish orqali yechadi.
Ushbu jarayon bir qator afzalliklarga ega:
Shu tariqa, masala yechish bo‘yicha tadqiqot yondashuvi matematika oʻqitish
jarayonining samaradorligiga ijobiy ta’sir koʻrsatib, kelajak avlodning mustaqil
fikrlaydigan, ijodkor va bilimli kadrlari shakllanishiga xizmat qiladi.
Zamonaviy ta’lim jarayonida klassik ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar bilan
cheklanib qolmaslik, balki interfaol, innovatsion metod hamda texnologiyalarni keng
qo‘llash zarur. Chunki o‘quvchilar asosan tinglovchi emas, balki faol ishtirokchi
bo‘lishni xohlaydi. Tadqiqot yondashuvida quyidagi innovatsion metodlar ayniqsa
e’tiborga loyiq:
Muammoli o‘qitish (Problem-based learning).
Ushbu usulda dars avvalida
o‘quvchilarga muammo yoki aniq bir vazifa taklif etiladi. Ularning vazifasi –
muammoni mustaqil yoki guruhda tahlil qilish, dastlabki gipotezalarni ilgari surish,
ular asosida natijaga erishishdir.
Loyihaga asoslangan o‘qitish (Project-based learning).
O‘quvchilar uzun
muddatli yoki qisqa muddatli loyihalar ustida ishlashadi. Masalan, ma’lum bir mavzu
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 6 ~
bo‘yicha statistika to‘plash, uni tahlil qilish, masalalar to‘plami tuzish va natijalarni
sinf oldida taqdim etish.
STEAM yondashuvi.
STEAM (Science, Technology, Engineering, Art, Math)
yo‘nalishida matematika boshqa fanlar bilan integratsiya qilinadi. Masalan,
geometriya darslari chizmachilik yoki rassomchilik bilan bog‘lanishi, algebra
masalalarini fizika qonunlarini o‘rganishda qo‘llash kabi.
Onlayn platformalar va simulatsiyalar.
GeoGebra, Desmos, WolframAlpha
kabi interaktiv muhitlar masalalarni ko‘rgazmali va dinamik tarzda tahlil qilishga
imkon yaratadi. O‘quvchilar turli parametrlarni mustaqil ravishda o‘zgartirib, uning
natijaga ta’sirini kuzatish orqali yanada chuqurroq xulosa chiqara oladilar.
Ushbu metodlar nafaqat dars jarayonini jonlantiradi, balki o‘quvchilarni
mas’uliyatliroq va mustaqilroq bo‘lishga undaydi. Natijada darslar mazmunan boy,
maqsadli va samarali bo‘ladi.
Tadqiqot yondashuvida guruhda ishlash, bahs-munozara usullari muhim o‘rin
tutadi. Har bir o‘quvchi yoki talaba o‘z fikrini aytish, boshqalar fikrini tinglash, kerak
bo‘lsa, qarashlarini qayta ko‘rib chiqish imkoniga ega bo‘ladi. Guruhiy muhokamalar
orqali har bir ishtirokchi ilmiy-ijodiy jarayonning faol qatnashchisiga aylanadi.
Guruhiy ishlashning afzalliklari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
1.
Bir-biridan o‘rganish.
Kuchli o‘quvchi o‘z bilimini boshqalarga o‘rgatish
orqali yaxshiroq mustahkamlaydi, nisbatan qoloq o‘quvchi esa sheriklaridan
qo‘shimcha yordam oladi.
2.
Motivatsiya.
O‘quvchilar muammoli masalalarni yechishda o‘z hissalarini
qo‘shishdan manfaatdor bo‘ladi. Bu raqobat yoki hamkorlik muhitini shakllantiradi.
3.
Ko‘p qirrali muhokama.
Bir masalani turli rakurslardan ko‘rish, o‘zaro
bahslashish, fikr almashish – o‘quvchilar fikrlash doirasini kengaytiradi.
4.
Mas’uliyat hissi.
Guruhdagi har bir kishi umumiy natijaga erishish uchun
javobgar ekani, bekorchilik qilmasdan faol bo‘lishi kerakligini anglab yetadi.
Bahs-munozaralar o‘z-o‘zidan rivojlanmaydi, buning uchun o‘qituvchi
muammoli savollar berish, muhokamaga yo‘naltiruvchi usullarni qo‘llashi, guruhlar
faoliyatini nazorat qilishi, to‘g‘ri xulosalar chiqarishlariga ko‘maklashishi lozim. Shu
tariqa tadqiqot yondashuvi barqaror va sifatli natija berishga yo‘naltiriladi. ( ~ 160
soʻz )
Xulosa
Masala yechish bo‘yicha tadqiqot yondashuvi matematika fanini chuqur
o‘zlashtirish va o‘quvchilarda ijodiy hamda tanqidiy fikrlashni shakllantirish uchun
keng imkoniyatlar yaratadi. Ushbu maqolada ilgari surilgan metodlar hamkorlik va
mustaqil izlanish tamoyillariga asoslanib, o‘quvchilarni faoliyatga jalb qilish,
ularning qiziqishini oshirish, mas’uliyat hissini kuchaytirish va real hayotiy
muammolar bilan bog‘liqlikni ta’minlashni nazarda tutadi. Ta’lim jarayonida
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 7 ~
interaktiv usullar, raqamli resurslar va amaliy loyihalarni qo‘llash orqali turli
darajadagi masalalar yechimi tadqiqot uslubi bilan boyitiladi. Kelgusida bu
yondashuvni rivojlantirish uchun pedagoglar salohiyatini oshirish, ilmiy hamkorlikni
kuchaytirish va innovatsion loyihalarni amalga oshirish zarur. Shunda matematika
ta’limi yanada sifatli va maqsadli bo‘ladi. Bu esa o‘qituvchilarning malakasini
doimiy ravishda yangilab, ilg‘or tajribalar almashinuvini rag‘batlantirishni talab
etadi. Natijada matematika fanining jamiyatdagi o‘rni kuchayadi va raqobatbardosh
kadrlar yetishib chiqishiga zamin yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Ziyadullayev, Z. (2019). Matematika o‘qitish metodikasi. Toshkent:
O‘qituvchi.
2.
Alimov, A. (2021). Zamonaviy matematika va uni o‘qitish strategiyalari.
Toshkent: Fan va texnologiya.
3.
Rahimova, R. (2020). Matematika ta’limida innovatsion texnologiyalar.
Toshkent: Yangi asr avlodi.
4.
Abdullayeva, M. (2018). Faol metodlar yordamida matematika o‘qitish
tajribalari. Toshkent: Universitet nashriyoti.
