JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Şəlalə Mahmudova
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
shalale.makhmudova@mail.ru
ABBASQULU AĞA BAKIXANOVUN UŞAQ ƏSƏRLƏRİNDƏ MAARİFÇİLİK
İDEYALARI
Xülasə:
Məqalədə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi - maarifpərvər
şairi, yazıçısı, alimi, tərcüməçisi, eləcə də, Azərbaycanın ilk tarixçisi Abbasqulu ağa
Bakıxanovun uşaq əsərləri araşdırılaraq təhlilə cəlb olunmuşdur. Qeyd olunmuşdur ki,
A.Bakıxanov sırf uşaqlar üçün nəsihətlər, təmsillər, mənzum hekayələr yazmış, bu əsərlərdə
ibrətamiz mövzulara toxunmuşdur. Ədib gənc nəslin maariflənməsi, bilik və savad əldə etməsi
üçün həm folklor, həm Azərbaycan klassiklərindən, həm də dünya ədəbiyyatından bəhrələnərək
yeni-yeni əsərlər yaratmış, bir-birindən maraqlı, əxlaqi-didaktik mövzulara müraciət etmişdir.
Onun “Kitabi Nəsihəti, “Təkhzibi-əxlaq” kitablarında toplanmış nəsihətlər yetişməkdə olan gənc
nəslin mənən formalaşmasına, yüksək mənəvi keyfiyyətlərə yiyələnməsinə yol açır.
A.Bakıxanov “Tülkü və Qoyun”, “Yersiz iftixar”, “Qurd və İlbiz” təmsillərinin, “Hikmətin
fəziləti”, “Avamın nöqsan axtarması”, “Ümidin boşa çıxması”, “Xeyirli işin faydası”, “Qarı və
Harun” və s. mənzum hekayələrinin müəllifidir. Ədib bu əsərlər vasitəsilə gənc nəslə müsbət
keyfiyyətlər aşılamağa çalışmışdır. O, məktəbyaşlı uşaqları təvazökar, qoçaq, ağıllı, gözütox
olmağa səsləmiş, pis əməllərdən uzaq durmağa dəvət etmişdir.
Açar sözlər:
Klassik ədəbiyyat, folklor motivləri, nəsihətlər, təmsillər, mənzum hekayələr,
əxlaqi-didaktik mövzular
ENLIGHTENMENT IDEAS IN THE CHILDREN'S WORKS OF ABBASGULU AGHA
BAKIKHANOV
Abstract:
The article explores and analyzes the children's works of Abbasgulu Agha
Bakikhanov, a prominent figure in Azerbaijani literature — an enlightener, poet, writer, scholar,
translator, and also the first historian of Azerbaijan. It is noted that A. Bakikhanov wrote moral
advice, fables, and narrative poems specifically for children, addressing instructive and didactic
themes in his works. Drawing inspiration from folklore, Azerbaijani classical literature, and
world literature, the writer created new works, engaging with various interesting and ethical-
didactic topics. The advice found in his books Kitabi-Nasihat and Takhzib al-Akhlaq contributes
to the spiritual development of the younger generation and helps instill high moral values.
A. Bakikhanov is the author of the fables “The Fox and the Sheep”, “Unwarranted Pride”, “The
Wolf and the Snail”, and the narrative poems “The Merit of Wisdom”, “The Ignorant Seeking
Faults”, “The Disappointment of Hope”, “The Benefit of Good Deeds”, “The Old Woman and
Harun”, among others. Through these works, the writer aimed to instill positive qualities in the
younger generation. He encouraged school-aged children to be humble, brave, intelligent, and
content, and invited them to stay away from bad behavior.
Keywords:
classical literature, folklore motifs, moral advice, fables, narrative poems, ethical-
didactic themes
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Giriş
Məlum olduğu kimi, XIX əsr - Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının təşəkkül tapdığı, maarifçilik
ideyalarının vüsət aldığı bir dövrdür. Bu dövrdə Azərbaycanın siyasi-ictimai həyatında, eyni
zamanda, mədəniyyətində - incəsənət və ədabiyyat aləmində bir dönüş, bir dirçəliş, inkişaf
mərhələsidir. Dövrün maarifpərvər ziyalıları, ədibləri, digər nümayəndələri Azərbaycanın
tərəqqisində, onun hərtərəfli inkişafında əllərindən gələni əsirgəmir, bir yandan yeni üsullu
məktəblərin açılması, bir yandan anadilli dərsliklərin yazılması, bir yandan da vətən övladlarının
savadlanması naminə müəyyən işlər görürdülər. “Uzun illər müharibələrə məruz qalan
Azərbaycan Türkmənçay müqaviləsinə əsasən, Rusiya ilə İran arasında bölüşdürüldü. Cənubu
İranın, şimalı isə Çar Rusiyasının tərkibinə qatıldı. Bu ağır şəraitə baxmayaraq, Azərbaycanın
maarifpərvər ziyalıları ölkədə maarifçilik ideyalarını yaymağa çalışırdılar” [7, s.69]. Bu dövrdə
Azərbaycan ədəbiyyatı da özünəməxsus inkişaf yolu keçmişdir.
Tədqiqat
XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simalarından biri olan Abbasqulu ağa Bakıxanov
uşaq ədəbiyyatının təşəkkülündə və inkişafında mühüm rol oynamışdır. Qüdsi təxəllüsü ilə
yazıb-yaradan A.Bakıxanov şair, yazıçı, alim, mütəfəkkir və tərcüməçi, eləcə
də, Azərbaycanın ilk tarixçisi hesab olunur. Ədib sırf uşaqlar üçün nəsihətlər, təmsillər, mənzum
hekayələr yazmış, bu əsərlərdə ibrətamiz mövzulara toxunmuşdur.
“Xalqımızın ictimai, mədəni fikir tarixində böyük yer tutan A.Bakıxanov ədəbiyyatımızda
maarifçiliyin əsas nümayəndəsi sayılır” [13, s.101]. Sənətkar gənc nəslin maariflənməsi, bilik və
savad əldə etməsi üçün həm folklor, həm Azərbaycan klassiklərindən, həm də dünya
ədəbiyyatından bəhrələnərək yeni-yeni əsərlər yaratmış, bir-birindən maraqlı, əxlaqi-didaktik
mövzulara müraciət etmişdir. Onun “Kitabi Nəsihəti, “Təkhzibi-əxlaq” kitablarında toplanmış
nəsihətlər yetişməkdə olan gənc nəslin mənən formalaşmasına, yüksək mənəvi keyfiyyətlərə
yiyələnməsinə yol açır.
Abbasqulu ağa nəsihətlərində deyir:
* Qəzəb vaxtı insanın halı pərişan olur. Özünü o halda hamı şeydən qırağa tut. Bir işi ki, eləmək
istədin, qəzəbin sakit olandan sonra elə.
* Bikarlıqdan qorx ki, hamı eyiblərdən pisdir. Bunu bilməlisən ki, heç bir şey aləmdə bikar deyil.
* O şey ki, özünə görə yaman sayırsan, özgənin haqqında rəva görmə, tainki onun cəzası
özgədən sənə qayıtmasın.
* Yaxşı əməldən iki dəfə ləzzət apararsan. Birisini o işi edən vaxtda, birisini də işin səmərəsi
sənə yetişən zamanda [9, s.278-279-280].
A.Bakıxanovun nəsihətləri 5-ci sinif dərsliyinə də salınmışdır. Bu nəsihətləri qələmə almaqla
ədib özündən əvvəlki ənənəni davam etdirmişdir. Ədibin “Elm və kamal əldə etməyi hər şeydən
daha əziz tut. Çünki hər şeyi onların vasitəsilə əldə edirlər” [5, s.176] nəsihəti N.Gəncəvinin oğlu
Məhəmmədə müraciətlə söylədiyi fikrlərlə səsləşir.
A.Bakıxanov nəsihətlərində gəncləri ədəb-ərkan sahibi olmağa, etik davranışlara, əxlaqi
keyfiyyətlərə yiyələnməyə dəvət etmişdir: “Yalan danışmaqdan çəkin. Çünki hər kəs sənin bu
xasiyyətini bilərsə, doğru sözünə də inanmaz” [5, s.176]. Göründüyü kimi, burada ədib
“Yalançının evi yandı, heç kim inanmadı” atalar sözlərinə müraciət etmiş, bu fikri daha da
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
genişləndirmiş və kiçik məktəbyaşlı oxucunun anlam səviyyəsinə uyğun olaraq izah etməyə
çalışmışdır.
Ədibin farsca yazdığı “Təhzibül-əxlaq” əsəri müqəddimə, 12 fəsil və nəticədən ibarətdir.
“Şəxsiyyətin bütövlüyü, vicdan təmizliyi, doğruluq, ədalət, mərdlik, yoxsul və məzlumlara
hamilik, insanlarla yaxşı rəftar, düşkün ehtiraslardan özünü saxlamaq, dünya malına tamah
salmamaq, şöhrətpərəstlikdən çəkinmək, təvazökarlıq, zəhməti sevmək, elm və maarifin
bayrağını hər şeydən uca tutmaq, vətənə və xalqa məhəbbət və s. “Təhzibül-əxlaq” əsərinin irəli
sürdüyü əsas əxlaqi məsələlərdir” [10, s.146].
A.Bakıxanov gənc nəsli mənən zənginləşdirmək məqsədilə təmsil janrına da müraciət etmişdir.
“Аzərbаycаn ədəbiyyаtındа mükəmməl təmsil jаnrının əsаsını А.Bаkıхаnоv qоymuşdur” [8,
s.85]. Onun “Tülkü və Qoyun”, “Yersiz iftixar”, “Qurd və İlbiz” adlı 3 təmsili vardır. Bundan
başqa, o, İ.A.Krılovun “Eşşək və Bülbül” təmsilini dilimizə tərcümə etmişdir.
“Tülkü və Qoyun” təmsilində riyakarlıq, acgözlük pislənir. Burada Tülkü çəmənlikdə tək-tənha
otlayan Qoyunu görüb onu aldadaraq yemək istəyir. Günlərlə ac qalan Tülkü Qoyuna gücü
çatmayacağını anlayaraq hiyləyə əl atır. Qoyunu inandırmağa çalışır ki, onun otladığı çəmənlik
dədə-baba yurdudur. Deyir ki: “Kirəsin verməsən, düşər bil qan” [3,s.417]. Qoyun ona inanmır,
lakin Tülkü ona şahidi olduğunu söyləyir. Qoyun şahid gətirəcəyi halda canının ona halal
edəcəyini söyləyir və qəmgin vəziyyətdə evə dönür. Onu bu halda görən sahibinin İti əhvalatdan
xəbər tutunca, Tülkünün hiylə işlətdiyini anlayır. Ağıllı İt Qoyuna kömək edir, yalançı Tülküyə
və onun acgöz dostu olan Canavara qurğu qurur. Dedi: “Get, otla, qorxma, arxayın ol, Tülkü
şahid gətirsə etmə qəbul”. Canavarla ocağa and içməyə gələn Tülkü kolluqda gizlənmiş İtin
parıldayan gözlərini görür və deyir: “Ocağa and içmək, Bizim əcdada olmamış məslək ” [3,
s.420] – deyib, Tülkü aradan çıxır. “Qurd əl atcaq ocağa it çıxdı, Hulqumundan yapışdı, bərk
sıxdı” [3, s.421]. Sonluq belə bir ibrətamiz nəticə ilə bitir: “Gücsüzə rəhmsizcə zülm etsən,
İntiqamı alar bir it səndən” [3, s.421].
Təmsildən çıxan nəticə budur ki, insan yalnız gücü, zorbalığı ilə yox, ağlı, zəkası, həmçinin,
sədaqətli dostlarının köməyi ilə də qoluzorlulara qalib gələ bilər. Müəllif gənc nəsli riyakarlıqdan,
hiyləgərlikdən uzaq durmağa səsləyir.
Ədib “Qurd və İlbiz”, eləcə də, “Yersiz iftixar” təmsillərində lovğalıq, təkəbbürlülük kimi mənfi
xüsusiyyətə diqqət çəkmək istəmişdir.
“Qurd və İlbiz” təmsilinin məzmunu belədir: Bir gün bərk külək əsir və ağacdan düşən almanın
içindən bir Qurd çıxır, sağ qaldığını görüb, öyünməyə başlayır: “Çox gərəkli varlığam ki, belə
mən, Allah məni qurtardı qəbr içində ölümdən” [2, s.2]. Qurd ətrafa nəzər saldı və yaxınlıqda öz
qınına sığınmış İlbizi görüb fəxrlə dedi: “Gör mən necə qoçağam”, “Minarəyəm mən, Yaxın gəl,
ta sayəmdə qorunasan küləkdən” [2, s.2]. Qurdun sözlərini heyrətlə dinləyən İlbiz öz qınına daha
möhkəm sığındı. Bu dəm külək daha da bərk əsdi. “Alma düşdü dos-doğru məğrur qurdun başına,
Bu qoçağı döndərdi dərhal xəmir aşına” [2, s.4]. Onun bu halını görən –
İlbiz ahəstə dedi: «Budur şöhrətin sonu,
Yersiz öyünmək; qurur məhv etdi axır onu».
İnanın bu ilbizə, bir hikmət söyləyim mən,
Öz yurduna sığınmaq yeydir sarsaq ölümdən [2, s.4].
Müəllif oxucusunu İlbiz kimi ağıllı olmağa, öz yurduna sahib çıxmağa, bu təmsildən ibrət
almağa dəvət edir.
“Yersiz iftixar” təmsilində Çinarın altına düşən Küdu dənəsinin tez bir zamanda Çinara
sarmaşaraq boy atması təsvir olunur. Boyca Çinarı ötüb keçən Küdu özü ilə fəxr etməyə başlayır:
Bir mənə bax azca zaman içində,
Qoydum geri səni dövran içində.
Bir neçə il qucaqlaşsaq belə biz,
Heç kim mənə çata bilməz şübhəsiz.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Oynaq olar mənə yüksək fələklər,
Meyvə dərər budağımdan mələklər [3, s.423].
Göründüyü kimi, hər iki təmsildə A.Bakıxanov gənc nəsli lovğalıq, təkəbbürlülük kimi mənfi
xüsusiyyətlərdən uzaq olmağa, onları təvazökarlığa səsləyir.
A.Bakıxanov “Hikmətin fəziləti”, “Avamın nöqsan axtarması”, “Ümidin boşa çıxması”, “Xeyirli
işin faydası”, “Qarı və Harun” və s. mənzum hekayələr yazmış, bu əsərlər vasitəsilə gənc nəslə
müsbət keyfiyyətlər aşılamağa çalışmışdır.
Folklorun lətifə janrının motivlərindən bəhrələnən A.Bakıxanov “Avamın nöqsan axtarması”
mənzum hekayəsini Molla Nəsrəddin lətifələrinin məzmunu əsasında qələmə alaraq nəzmə
çəkmişdir. Sənətkar insanlar arasında mövcud olan mənfi xüsusiyyətlərə poetik çalar qataraq bu
tip insanları tənqid atəşinə tutmuşdur. Əsərin məzmunundan bəlli olur ki, yoldan keçənlər ata və
oğulu eşəyin üzərinə mindikləri üçün tənbeh edirlər. Əvvəl atanı eşşək üzərində, oğlunun piyada
getdiyini görən insanlar atanı qınayırlar: “Utanmayır yaşından, -deyirdi - bir buna bax, Özü
minib eşşəyə, piyada gedir uşaq” [11, s.143].
Bunu eşidən ata insanların qınağından qurtulmaq üçün uşağı eşşəyə mindirir, özü isə piyada
gedir. Amma bu dəfə də yoldan keçənlər uşağı qınayırlar: “Qoca gedir piyada, cavan isə süvari”
[11, s.143].
Bu dəfə də camaatın ağzını yummaq üçün hər ikisi eşşəyə minir, bunu görən bir nəfər - “Bəh,
yazıq eşşək necə gətirsin davam, Zülmdür bir eşşəyə minərsə iki adam” [11, s.143] – deyə
töhmət edir.
Əlacsız qalan ata və oğul eşşəkdən düşüb piyada getmək məcburiyyətində qalırlar. Amma bunu
görənlər yenə onları qınayırlar: “Nə axmaqdır, - dedilər - bu kişi, bir buna bax, Eşşək boş qala-
qala piyada gedir uşaq” [11, s.144].
Axırda təngə gələn ata bu qərara gəlir ki, eyyəyin qol-qıçını bağlayıb onu öz dallımıza bağlayaq
və gülə-gülə aparaq. Bəlkə onda insanlar bizə töhmət etməkdən əl çəkələr. Sonda ədib özünə
müraciətlə deyir:
Ey Qüdsi, sən ibrət al, bu kişidən ayıq ol,
Xalqın tənələrindən qurtarmaqçın sayıq ol.
Onlar, nə etsən, yenə tapacaqlar bəhanə,
Edəcəklər səni bil oxlarına nişanə.
Qulaq assan tənəyə, ya da yersiz mədhə sən,
Elə bil ki, dalına bir eşşək mindirmisən [11, s.145].
Əsərdən belə bir nəticə hasil olur ki, başqalarının dediyi ilə oturub-durmaq, kənardan edilən
lüzumsuz, əhəmiyyətsiz müdaxilələrə önəm vermək öz mövqeyinin olmamasından irəli gəlir.
İnsan bir işin təməlini qoyarkən başqalarının fikri ilə yox, öz ağlı, zəkası ilə hərəkət etməlidir.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
“Ümidin boşa çıxması” mənzum hekayəsində Həsən adlı bir bağbanın əkdiyi qeyri-adi almaları
ailəsinə, dostlarına qıymır, satmaq fikrindən də vaz keçərək bu almaları yalnız hökmdarlara layiq
bilərək saraya aparmasından söhbət açılır. Həsən düşünür ki, şah onu bəxtəvər edəcək. Lakin
Həsənin ümidi boşa çıxır. O şahın sarayına gələrkən şah səfərə getdiyi üçün gələnəcən sarayda
qalmasını tapşırır. Şahın zülmkar əyanları isə Həsəni əvvəl müxtəlif evlərdə saxlayırlar, sonradan
isə bu işdən bezib onu zindana atırlar. Şah qayıdanda bundan xəbər tutur və onu yanına
çağırtdıraraq xəzinədən istədiyini götürməsini deyir. Həsən isə xəzinədən yalnız quran və balta
götürür. Buna təəccüblənən şah səbəbini soruşduqda o, belə cavab verir:
Baltayla kəsərəm ağacı əvvəl,
Ki, odur gətirən başıma əngəl.
Deyərəm and içsin nəslim Qurana.
Ümid bağlamasın heç bir sultana...
Nə arzu etmişdim, noldu nəhayət,
Qoy onlar halımdan alsınlar ibrət... [1, s.160]
Mənzum hekayədən belə bir nəticə hasil olur ki, atalar sözlərində deyildiyi kimi: “Çox istəyən
azdan da olar”. Müəllif insanları gözü-könlü tox olmağa, bir işi görərkən ağılla hərəkət etməyə,
düzgün qərar verməyə dəvət edir. “О, bu hekayəyə bədii-estetik və simvolik bir məna verərək,
ibrətamiz surətdə öz oxucusuna bir iş görməmişdən qabaq yüz dəfə ölçüb-biçməyi tövsiyə edir”
[4, s.93].
A.Bakıxanov N.Gəncəvinin “Kərpickəsən kişinin dastanı”, eləcə də, “Süleyman və əkinçi”
mənzum hekayələrinin təsiri ilə “Xeyirli işin faydası” mənzum hekayəsini qələmə almışdır. Bu
əsərdə də zəhmətkeş qoca obrazı cavan əmirin tənbehi ilə üzləşir. Cavan əmir bağda qoz ağacı
əkən qocaya deyir: “Başqa bir ömür lazımdır ki, bu ağac Meyvə verib dərdinə olsun əlac [ 3,
s.235].
Cavabında qoca söyləyir ki, bu günəcən başqaları əkib, biz yemişik. İndi də mən əkirəm ki,
gələcək nəsillər yesin. “Yaxşılığın budur rəsmi dünyada, Yaxşılıq et, səni salsın el yada” [3, s.
235]. Qocanın müdrik cavabını eşidən əmir ona bir neçə dinar verir. Bu dəfə də qoca deyir ki,
başqaları əkdiyinin bəhrəsini illərlə gözləyir, mənsə anındaca xeyrini gördüm. Şair mənzum
hekayənin sonunu ibrətamiz fikirlərlə bitirir: “El üçün kim girişərsə bir işə, özü dəxi xeyir görər
həmişə [3, s.236]”.
Əsərin adından da göründüyü kimi qoca elin rifahını, xeyirini düşündüyü üçün faydasını da
həmin andaca görür. Müəllifin uşaqlara aşılamaq istədiyi budur ki, onlar da yalnız özlərini
düşünməsinlər, xalq üçün faydalı olmağa, yaxşılıq etməyə çalışsınlar.
A.Bakıxanov “Qarı və Harun” mənzum hekayəsi də N.Gəncəvinin “Sultan Səncər və qarı” əsəri
ilə səsləşir. Mənzum həkayənin məzmunundan bəlli olur ki, Harun öz sarayını böyütmək istərkən
yaxınlıqda yaşayan bir qarının viranə qalmış evini sökdürmək istəyir. Amma qarını heç cür razı
sala bilmirlər. Əvəzində qarıya dəyərindən artıq nə qədər bəxşiş təklif etsələr də, qarı daxmasının
sökülməsinə razılıq vermir. Onu ağılsız adlandıranlara isə belə söyləyir: “Mən dəliyəm, bəs
Harun niyə, Belə çox pul verir bu viranəyə? [3, s.239]
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Əsərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, N.Gəncəvi kimi A.Bakıxanov da qadınlarımızı cəsur,
mərd, qorxmaz, öz haqqını tələb etməyi bacaran bir şəxsiyyət kimi görmək istəyir, hakim
təbəqəni isə qadınların hüququnu pozmamağa dəvət edir.
A.Bakıxnovun 7-ci sinifdə tədris olunan “Hikmətin fəziləti” mənzum hekayəsi ibrətamiz
məzmuna malikdir. Mənzum hekayənin məzmunu belədir:
Bir hörmətli həkim ömrünün başa çatdığını bilib öz qiymətli üzüyünü şaha göndərir və onun ən
müdrik adama verilməsini vəsiyyət edir. Şah hamını yanına çağırıb üç sual verir. Həmin sualları
bir qoca düzgün cavablandırır. Ən xeyirli nədir? – sualına bir qoca hünərin hər şeydən xeyirli
olduğunu söyləyir. Hər şeydən yaxşı nədir? – sualına həmin qoca elə yaxşılığın özü olduğunu
bildirir. Şahın ən lazımlı olan nədir? - sualına isə qoca ən lazımlı olanın həqiqət olduğunu deyir,
çünki həqiqət olmasa intizam olmaz. Bu cavablar şahın xoşuna gəlir: “Şah qalxıb qocaya eylədi
təzim, Üzüyü hörmətlə eylədi təqdim”. Sonluq isə bu sözlərlə bitir:
Nə yaxşı olardı hər ölkədə ah,
Olaydı belə bir vəzir ilə şah.
Ey Qüdsi, hikmətdən varsa xəbərin,
Yaxşı adamlarda olsun nəzərin [6, s.85].
Əsərdə Bakıxanov yetişməkdə olan gənc nəslə belə bir mesaj ötürür ki, hər bir insan həyatda üç
əsas keyfiyyətə malik olmalıdır: hünər, yaxşılıq və həqiqətpərəstlik. Bu üç hikmətdən xəbərdar
olan şəxslər isə hər zaman mükafatlandırılacaqlar.
“A.Bakıxanov bir maarifçi kimi cəmiyyətin inkişafında qabaqcıl mütərəqqi ideyaların, nəcib
əxlaqi keyfiyyətlərin rolunu yüksək qiymətləndirmişdir. Ədibin fikrincə müsbət mənəvi
keyfiyyətləri təbliğ etmək yolu ilə çirklənmiş mühiti tənəzzüldən xilas etmək olar” [12, s.43].
Odur ki, A.Bakıxanovun nəsihətləri ilə yanaşı, mənzum hekayələri və təmsilləri ibrətamiz
xüsusiyyətə malik olduğu üçün bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır və bu əsərlərin tədrisi
mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Nəticə
Göründüyü kimi, A.Bakıxanovun təhlilə cəlb olunan bu əsərləri gənc nəslin maariflənməsində,
onların əsl vətəndaş kimi formalaşmasında, mənən zənginləşməsində mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Sənətkar uşaqlar üçün yazdığı bütün əsərlərində ibrətamiz mövzulara toxunaraq yetişməkdə
olan gənc nəslə müsbət keyfiyyərlər aşılamağa çalışmışdır. Ədib istər nəsihətlərində, istərsə də
təmsil və mənzum hekayələrində elm öyrənməyin vacibliyini, Vətənə, əməyə, insanlığa
məhəbbətin əhəmiyyətini vurğulamış, gəncləri xeyirxahlığa, humanizmə, dürüstlüyə, faydalı işlər
görməyə dəvət etmiş, tamahkarlıq, riyakarlıq, lovğalıq, avamlıq kimi mənfi xüsusiyyətlərdən
uzaq olmağa səsləmişdir. Əsrlər keçməsinə baxmayaraq, ədibin əsərləri bu gün də öz aktuallığını
qoruyub saxlayır. Bu əsərlərin müasir dövrdə də ədəbiyyat dərsliklərinə salınması dediklərimizin
bariz nümunəsidir. Qeyd olunan əsərlərdə irəli sürülən fikirlər məktəbyaşlı uşaqların təlim-
tərbiyəsində mühüm rol oynayır. Bu baxımdan, tərbiyəvi əhəmiyyətə malik olan bədii əsərlərin
ədəbiyyat dərslərində tədrisinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Şagirdlərin bu əsərlərdən düzgün
nəticə çıxarması üçün ədəbiyyat müəllimləri maraqlı dərs modeli qurmalı, interaktiv metodlardan,
müxtəlif inteqrasiyalardan - fəndaxili, fənlərarası, fənnüstü əlaqələrdən istifadə etməklə, əsər
ətrafında müzakirələr, təhlillər təşkil etməklə mövzunu daha dərindən mənimsəmələrinə şərait
yaratmalıdırlar.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Ədəbiyyat:
1.
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası. I cild. Bakı, “Öndər nəşriyyatı”, 2005, 248 səh.
2.
Bakıxanov A. Qurd və İlbiz. Bakı, 1985, 18 səh.
3.
Bakıxanov Abbasqulu ağa Qüdsi. Seçilmiş əsərləri. Bakı, "AVRASİYA PRESS", 2005, 488
səh.
4.
Əhməd V.М. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Dərs vəsaiti. Bakı, “Müəllim”, 338 səh.
5.
Əliyev S., Həsənov B., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ümumi təhsil müəssisələrinin 5-ci siniflər
üçün ədəbiyyat fənni üzrə dərslik. Bakı, “Bakı” nəşriyyatı. 2024, 208 səh.
6.
Əliyev S., Həsənov B., Mustafayeva A., Məmmədova S. Ümumi təhsil müəssisələrinin 7-ci
siniflər üçün ədəbiyyat fənni üzrə dərslik. Bakı, “Bakı” nəşriyyatı. 2022, 208 səh.
7.
Həsənli B. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Bakı: “Müəllim” nəşriyyatı, 2013, 511 səh.
8.
Хəlil Z., Əsgərli F. Uşаq ədəbiyyаtı. Bakı, “АDPU nəşriyyаtı”. 2007-ci il, 490 səh.
9.
Köçərli Firidun bəy. Azərbaycan ədəbiyyatı. İki cilddə. I cild. Bakı, "AVRASİYA PRESS",
2005, 560 səh.
10.
Qasımzadə F. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, 552 səh.
11.
Məmmədova Ş. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası. I cild. “ADPU nəşriyyatı”. Bakı,
2018, 296 səh.
12.
Məmmədov X. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 2006, 212 səh.
13.
Namazov Q. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, “Bakı
Universiteti nəşriyyatı”, 2007, 444 səh.
