JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Ergasheva Gulruxsor Surxonidinovna
Mustaqil izlanuvchi
Allayorova Maloxat Normaxmat Qizi
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti
Pedagogika fanlari doktori, professor
ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA UMUMTA’LIM
MAKTABLARDA BIOLOGIYA FANINI O‘QITISH
Annotatsiya:
zamonaviy ta’lim jarayonida fanlarni o‘qitish metodikasini takomillashtirish
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu maqolaning maqsadi biologiyani zamonaviy
pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitishning nazariy va amaliy jihatlarini, ilg‘or metodlarini va
ularning samaradorligini tahlil qilishdir. Maqolada o‘quvchilarning mustaqil fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan strategiyalar, shuningdek, Axborot Kommunikatsiya
Texnologiya (AKT) vositalarining o‘qitish jarayonidagi roli muhokama qilinadi. Ushbu
maqolada maktab va shu kabi o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida biologiya ta’limining sifatini
oshirish va o‘quvchilarning o‘ziga xos qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan yangi
yondashuvlarni o‘rganishga bag‘ishlangan.
Kalit so‘zlar:
aqliy hujum, insert, klaster, Kahoot, Quizizz yoki Google Classroom, DNK
replikatsiyasi, Google Forms, Mentimeter, Kahoot.
TEACHING BIOLOGY IN GENERAL SCHOOLS ON THE BASIS OF MODERN
PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES
Abstract:
Improving the methodology of teaching subjects in the modern educational process is
one of the pressing issues. The purpose of this article is to analyze the theoretical and practical
aspects of teaching biology based on modern pedagogical technologies, advanced methods and
their effectiveness. The article discusses strategies aimed at developing students' independent
thinking skills, as well as the role of Information Communication Technology (ICT) tools in the
teaching process. This article is devoted to studying new approaches aimed at improving the
quality of biology education in schools and similar secondary specialized educational institutions
and developing students' unique abilities.
Keywords:
brainstorming, insert, cluster, Kahoot, Quizizz or Google Classroom, DNA
replication, Google Forms, Mentimeter, Kahoot.
Pedagogik texnologiyalar - bu nafaqat dars jarayonida foydalaniladigan metodlar yig‘indisi,
balki o‘qituvchining ta’limni rejalashtirish, tashkil etish, amalga oshirish va baholashdagi tizimli
yondashuvidir. Bu yondashuv o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatining optimal tashkil etilishini
ta’minlaydi (Хусенов, 2019). Unga ko‘ra, har bir darsning maqsadi, mazmuni, shakli, usuli va
vositasi oldindan belgilab olinadi, natija esa baholash orqali o‘lchanadi.
Zamonaviy texnologiyalarga asoslangan o‘qitish metodlari o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni,
tanqidiy yondashuvni, axborotni tahlil qilish va xulosa chiqarish kabi yuqori darajadagi kognitiv
ko‘nikmalarni shakllantiradi (Isroilova, 2021). Masalan, interfaol metodlar - aqliy hujum, insert,
klaster va konseptual xaritalar orqali o‘quvchilar mavzuni chuqur o‘zlashtirish bilan birga, uni
hayotiy tajribalari bilan bog‘laydi (Xolboyeva, 2020). Bu usullar o‘quvchilarning darsda
faolligini 30–40 foizga oshirishi mumkinligi aniqlangan. Bundan tashqari, Selevko (2006) o‘z
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
maqolasida: “pedagogik texnologiyalarni tizimli qo‘llash orqali biologiyani o‘qitish
samaradorligi ortadi, chunki bu fan tabiat hodisalarini tushunish, kuzatish va tahlil qilishni talab
qiladi” – deya ta’kidlagan. Shu bois, o‘quvchilarni tajriba, guruhlarda ishlash, vizual vositalar va
AKT orqali dars jarayoniga faol jalb qilish o‘z samarasini beradi degan fikrni ilgari surgan.
Biologiya fanining o‘ziga xosligi shundaki, u real hayot hodisalari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan
fan hisoblanadi. Shu bois uni o‘rgatishda interfaol metodlardan foydalanish nafaqat samarali,
balki zarur hamdir. Ayni paytda biologiya darslarida keng tavsiya etiladigan metodlar qatoriga
klaster, akvarium, insert, aqliy hujum, rol o‘yinlari, konseptual xaritalar va “fikrlar olami” kabi
usullar kiradi (Mahmudova, 2020). Ushbu metodlar o‘quvchilarni passiv bilim oluvchidan faol
ishtirokchiga aylantiradi. Masalan, klaster usuli yordamida o‘quvchilar mavzu bo‘yicha o‘z
bilimlarini strukturallashtiradi, insert texnologiyasi esa ularning matn bilan ishlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi - ya’ni, ular o‘z fikrlarini belgilar orqali ajratib, qayta tahlil qiladi.
Aqliy hujum metodida esa o‘quvchilar muayyan biologik muammoni hal qilish uchun erkin
g‘oyalar bildiradi, bu esa tanqidiy va ijodiy fikrlashni kuchaytiradi (Rasulova, 2021). Rol
o‘yinlari orqali o‘quvchilar biologik jarayonlar yoki organizmlar o‘rniga kirib, ularning
funksiyasini tushunishga harakat qiladi. Masalan, hujayraning tarkibiy qismlarini o‘quvchilar
o‘zaro rollarga bo‘linib ifodalashi mumkin. Bu esa ularga tushunchalarni eslab qolishda yordam
beradi. Konseptual xaritalar metodida o‘quvchilar o‘z bilimlarini grafik shaklda aks ettiradi, bu
metod ayniqsa murakkab biologik tizimlar (masalan, qon aylanishi, genetik axborot uzatilishi)ni
tushuntirishda foydalidir (To‘xtayeva, 2019). Shuningdek, “fikrlar olami” kabi usullar
o‘quvchilarni o‘z fikrini asoslashga, dalillar keltirishga, boshqalar nuqtayi nazarini hurmat
qilishga o‘rgatadi. Bu ko‘nikmalar esa nafaqat biologiyani o‘rganishda, balki kundalik hayotda
ham foydalidir.
Zamonaviy biologiya ta’limida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) dan foydalanish
tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. Ayniqsa, interaktiv doskalar, mobil ilovalar, onlayn ta’lim
platformalari, 3D modellar hamda virtual laboratoriyalar biologiyani o‘qitish jarayonini vizual,
interaktiv va mustaqil o‘rganishga yo‘naltirilgan shaklga keltirmoqda (Jabborov, 2022). Masalan,
interaktiv doskalar orqali biologik mavzularni (masalan, yurak, o‘simliklar tuzilishi, DNK
strukturasi) animatsiyalar va slaydlar orqali ko‘rsatish mumkin. Bu esa o‘quvchilarda an’anaviy
tasvirlarga qaraganda ko‘proq qiziqish uyg‘otadi hamda materialni chuqurroq anglash imkonini
beradi. Mobil ilovalar va veb platformalar - masalan, Kahoot, Quizizz yoki Google Classroom -
orqali o‘quvchilarning bilim darajasini interaktiv testlar orqali aniqlash, fikr almashish va uy
vazifalarini nazorat qilish osonlashadi. Shuningdek, 3D modellar orqali murakkab biologik
tuzilmalar - masalan, hujayra organoidlari, suyak tuzilmalari, nerv tizimini fazoviy shaklda
ko‘rish mumkin. Bu ayniqsa vizual idrok kuchli bo‘lgan o‘quvchilar uchun juda samaralidir.
Virtual laboratoriyalar esa real tajriba uskunalari mavjud bo‘lmagan hollarda ayniqsa foydalidir:
o‘quvchi kompyuter orqali tajriba o‘tkazadi, natijalarni yozadi va xulosalar chiqaradi. Bunday
yondashuv pandemiya kabi sharoitlarda ham ta’limni uzluksiz davom ettirishga yordam beradi
(Jabborov, 2022). Natijada, AKT vositalari o‘quvchilarning nafaqat mavzuni anglash, balki
mustaqil tahlil qilish, axborotni tanlash, baholash va fikrini asoslash ko‘nikmalarini ham
rivojlantiradi.
Zamonaviy metodlar va ularning muhokamasi
Ushbu tadqiqotda sifatli (kvalitativ) tahlil metodlari asosida zamonaviy pedagogik
texnologiyalarning biologiya fanini o‘qitishdagi amaliyotini o‘rganishga e’tibor qaratildi.
Ma’lumotlar yarim strukturalashtirilgan intervyular, suhbatlar, dars ishlanmalari tahlili, o‘quv
rejalarini tahlil qilish hamda baholash mezonlarini solishtirish orqali yig‘ildi.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Tadqiqot doirasida Toshkent shahridagi uchta o‘rta maktabda faoliyat yuritayotgan biologiya
fani o‘qituvchilari va 10 dan ortiq yuqori sinf o‘quvchilari bilan suhbatlar o‘tkazildi. Har bir
intervyu kamida 20 daqiqa davom etdi va yozib olinib, tematik kodlash orqali tahlil qilindi.
Intervyularda asosan quyidagi savollar atrofida fikrlar yig‘ildi:
1. Siz biologiya darslarida qaysi metodlarni eng samarali deb hisoblaysiz?
2. Qaysi AKT vositalari ta’lim jarayonida sizga yordam beradi?
3. Siz foydalanadigan metodlar o‘quvchilarning bilim olishiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
4. Talabalar o‘quvchilar zamonaviy uslublarni qanday qabul qiladi?
Olingan natijalar asosida o‘qituvchi va o‘quvchilar tomonidan eng ko‘p tilga olingan va ijobiy
baholangan to‘rtta zamonaviy metod aniqlanib, ularning har biri quyida alohida muhokama
qilinadi:
Interfaolmetodlar:
biologiya ta’limida o‘quvchilarni dars jarayoniga faol jalb etuvchi interfaol
metodlar eng samarali usullardan biri sifatida ko‘rilmoqda. Tadqiqot davomida o‘qituvchilar
tomonidan “INSERT” (Interactive Noting System for Effective Reading and Thinking) usuli
ayniqsa ko‘p tilga olindi. Ushbu metod orqali o‘quvchilar matn bilan mustaqil ishlaydi: bilgan
ma’lumotlariga belgi qo‘yadi, yangi tushunchalarni ajratadi va o‘z fikrlarini yozma ravishda
ifodalaydi. Bu esa nafaqat tanqidiy fikrlashni shakllantiradi, balki o‘quvchilarni axborotni tahlil
qilish va ajratish ko‘nikmasiga ham o‘rgatadi. Masalan, 9-sinf biologiya darsida “Hujayra
strukturasi” mavzusini o‘rganishda INSERT jadvalidan foydalangan o‘quvchilarning yarmidan
ko’prog’i “tushunish osonlashganini” va “asosiy tushunchalarni tez ajrata olganini” ta’kidladilar
(Respondent 4, o‘qituvchi).
Shuningdek, “Aqliy hujum (brainstorming)” usuli orqali muammoli savollarga javob topish
o‘quvchilarda ijodiy va mantiqiy tafakkurni rivojlantirishda samarali ekani kuzatildi. Ushbu
metod yordamida o‘quvchilar fikr bildiradi, turli yondashuvlarni taqqoslaydi va tanqidiy
yondashuv asosida eng maqbul yechimni aniqlaydi. Masalan, o‘qituvchilar biologik
muammolarni - masalan, ekologik ifloslanish yoki genetik muhandislik masalalarini - “Aqliy
hujum” orqali tahlil qilishda o‘quvchilarning darsga qiziqishi taxminan 40% ga oshganini qayd
etganlar (Respondent 2, o‘qituvchi).
Bir o‘quvchi shunday deydi: “Biz har bir mavzuda “brainstorming” qilamiz. Bu bizni fikr
yuritishga, sabab izlashga va hamkorlikda o‘rganishga majbur qiladi” (Respondent 7, 10-sinf
o‘quvchisi).
Natijada, interfaol metodlar, ayniqsa INSERT va Aqliy hujum, o‘quvchilarning mustaqil
fikrlashi, darsdagi ishtiroki va mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
AKTdanfoydalanish:
zamonaviy biologiya ta’limida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
(AKT) tobora muhim o‘rin egallamoqda. Tadqiqot davomida o‘qituvchilar va o‘quvchilar
tomonidan ayniqsa virtual laboratoriyalar, 3D modellar, animatsiyalar, mobil ilovalar va onlayn
platformalar (Kahoot, Quizizz, Google Classroom) tez-tez tilga olindi. Bu texnologik vositalar
biologik jarayonlarni vizual va interaktiv shaklda ko‘rsatish orqali o‘quvchilarda murakkab
tushunchalarni chuqurroq anglashga yordam beradi. Masalan, DNK replikatsiyasi yoki
yurakning qon aylanish mexanizmini oddiy rasm yoki matn orqali tushuntirishdan ko‘ra, 3D
animatsiyalar va simulyatsiyalar orqali jonli ko‘rsatish o‘quvchilarda tushunchaning mustahkam
o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, ushbu texnologiyalar darslarni zamonaviy,
dinamik va qiziqarli holga keltiradi.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Bir o‘qituvchi quyidagicha fikr bildirgan: “3D modellar orqali yurak faoliyatini ko‘rsatganimda
o‘quvchilar hayratda qolishdi. Hatto darsdan keyin yurakdagi klapanlar haqida mustaqil video
izlasha boshlashdi”. Shuningdek, Quizizz va Kahoot kabi gamifikatsiya asosida yaratilgan
platformalar o‘quvchilar bilimini test orqali qiziqarli shaklda baholash imkonini beradi.
O‘quvchilarning fikricha, bu vositalar darsdan so‘ng bilimlarini mustahkamlash va o‘zaro
raqobat muhitida o‘rganish jarayonini yanada jonlantiradi.
Natijada, AKT vositalari o‘quvchilarning darsga bo‘lgan motivatsiyasi, tushunish darajasi va
mustaqil o‘rganish istagini oshirishda muhim vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.
Differensial yondashuv:
biologiya ta’limida o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga
olgan holda ta’lim jarayonini tashkil etish - ya’ni differensial yondashuv - samarali natijalar
beradi. Tadqiqot davomida suhbatda qatnashgan o‘qituvchilar ushbu yondashuvni biologiya
fanida, ayniqsa murakkab mavzularni o‘zlashtirishda qo‘llash muhimligini ta’kidladilar. Mazkur
metod o‘quvchilarning bilim darajasi, qiziqish sohasi va o‘rganish sur’ati asosida turli
topshiriqlarni taqdim etishga imkon beradi. Masalan, yuqori qobiliyatli o‘quvchilarga tadqiqotga
asoslangan topshiriqlar - masalan, ekologik muammolar bo‘yicha kichik prezentatsiya tayyorlash
yoki hujayra jarayonlarini modellashtirish - beriladi. Bunda ularning tahlil qilish, izlanish va
taqdimot qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. O‘rta va past darajadagi o‘quvchilarga esa interaktiv
testlar, vizual materiallar va nazariyani mustahkamlovchi amaliy mashg‘ulotlar taklif etiladi. Bu
orqali ularning asosiy tushunchalarni o‘zlashtirish darajasi oshadi.
Differensial yondashuv biologiya fanini inklyuziv va shaxsga yo‘naltirilgan holga keltiradi. Bu
usul o‘quvchilarning o‘z imkoniyatlarini to‘liq namoyon qilishlariga va har kim o‘z darajasida
muvaffaqiyatga erishishiga yordam beradi.
Yangicha baholash tizimlari:
zamonaviy biologiya ta’limida baholash metodlari o‘zgarib,
yanada interaktiv va shaffof bo‘lmoqda. Google Forms, Mentimeter, Kahoot kabi platformalar
yordamida tezkor testlar, fikr-mulohazalar yig‘ish va tahlil qilish imkoniyatlari yaratilmoqda.
Ushbu vositalar orqali o‘quvchilarning bilim darajasi tez va samarali baholanishi mumkin, bu esa
darsda o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro fikr almashish jarayonini jonlantiradi. Masalan,
Kahoot orqali o‘quvchilarni test qilishda o‘qituvchilar bilimni nafaqat baholaydi, balki
o‘quvchilarning qiziqish darajasi va fikrlash tezligini ham aniqlashadi. Google Forms yordamida
esa o‘quvchilarga ochiq savollar berish va ularning fikr-mulohazalarini to‘plab, dars jarayonini
yaxshilashga qaratilgan tahlil o‘tkazish mumkin. Bu usul o‘quvchilarning javoblarni tezkor tahlil
qilish, yakuniy baholashni shaffof qilish va ta’lim jarayonini qayta tashkil etish imkoniyatlarini
yaratadi.
Bir o‘qituvchi bu haqda quyidagicha izoh berdi: “Kahoot yordamida darslarni baholashda
o‘quvchilar o‘zaro raqobat qilishadi, bu ularning qiziqishini oshiradi. Google Forms orqali esa
sinfdagi barcha o‘quvchilarning fikrlarini o‘rganib, ularning o‘qishdagi muammolarini
aniqlaymiz” (Respondent 8, biologiya o‘qituvchisi). Biroq, tadqiqotda ishtirok etgan
o‘qituvchilar ba’zi maktablarda texnik infratuzilmaning zaifligi, internet tezligining pastligi va
o‘qituvchilarning raqamli savodxonligining yetishmasligi haqida muammolarni ko‘rsatdilar. Bu
holatlar yangi baholash tizimlarining samarali joriy etilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Xulosalar
Xulosa qilib aytganda, biologiya fanini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitish
ta’lim sifatini oshirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki,
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
interfaol metodlar (masalan, “Insert”, “Aqliy hujum”, klasterlar), AKT vositalaridan (3D
modellar, virtual laboratoriyalar, mobil ilovalar) foydalanish, differensial yondashuv va
innovatsion baholash tizimlari o‘quvchilar bilimini chuqurlashtirish, mustaqil fikrlashni
rivojlantirish va fanlarga bo‘lgan qiziqishni oshirishda samarali vosita hisoblanadi. O‘qituvchi bu
jarayonda faqat bilim beruvchi emas, balki o‘quvchini rag‘batlantiruvchi va yo‘naltiruvchi
sifatida faol rol o‘ynaydi, o‘quvchi esa bilim olishda faol va mas’ul ishtirokchi bo‘lib maydonga
chiqadi. Shuningdek, ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun maktablardagi
texnik baza, internet infratuzilmasi va o‘qituvchilarning raqamli savodxonligini rivojlantirish
muhim omillardan biri sifatida namoyon bo‘ldi. Shunday ekan, biologiya fanini o‘qitishda
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni kompleks qo‘llash va ularni joyida moslashtirish orqali
zamonaviy, interaktiv, raqamli ta’lim muhitini yaratish mumkin.
Kelajakda biologiya ta’limini yanada rivojlantirish uchun quyidagi takliflarni ilgari surish
mumkin:
Har bir maktabda raqamli laboratoriyalar tashkil etish;
O‘qituvchilar uchun doimiy ravishda zamonaviy texnologiyalar bo‘yicha malaka oshirish
kurslarini yo‘lga qo‘yish;
Onlayn dars ishlanmalar va metodik qo‘llanmalarni yaratish va tarqatish;
O‘quvchilarning amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun biologik ekskursiyalar va loyiha
asosida ta’lim berishni kengaytirish.
Biologiya - hayotni o‘rganadigan fan sifatida, doimiy rivojlanishni va zamonga mos yondashuvni
talab qiladi. Shuning uchun ham zamonaviy pedagogik texnologiyalar ushbu fanning
o‘qitilishida muhim vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Хусенов, Ш. (2019). Педагогик технологиялар назарияси ва амалиёти. Тошкент:
Ўқитувчи нашриёти.
2. Isroilova, M. (2021). Zamonaviy darslarda pedagogik texnologiyalardan foydalanishning
afzalliklari. Pedagogika va psixologiya jurnali, 2(4), 78–83.
3. Xolboyeva, M. (2020). Interfaol metodlar asosida o‘qitish va ularning samaradorligi.
O‘zbekiston ta’limi, 5(3), 45–49.
4. Selevko, G.K. (2006). Sovremennye obrazovatel'nye tekhnologii. Moskva: Narodnoe
obrazovanie.
5. Mahmudova, Z. (2020). Biologiya darslarida interfaol metodlardan foydalanish
samaradorligi. Pedagogik mahorat, 2(3), 55–59.
6. Rasulova, G. (2021). Tanqidiy fikrlashni shakllantirishda interfaol metodlarning o‘rni.
O‘zbekiston ta’limi, 4(1), 33–37.
7. To‘xtayeva, M. (2019). Biologiyani o‘qitishda grafik va vizual metodlarning ahamiyati. Fan
va Ta’lim, 6(2), 71–75.
8. Jabborov, A. (2022). Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining biologiya
ta’limidagi o‘rni. Innovatsion Ta’lim Texnologiyalari, 5(1), 42–48.
1.
