JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
ALMARDANOV QAHRAMON ASQAROVICH
Abdulla Avloniy nomidagi pedagogik mahorat milliy instituti mustaqil tadqiqotchisi
email:
Tel.: +998 90 316 64 67
MAKTAB TA’LIMI TIZIMINI BOSHQARISH JARAYONLARINI
AVTOMATLASHTIRISHGA OID SAMARALI XORIJIY TAJRIBALAR
Annotatsiya:
Ushbu
maqola
maktab
ta’limi
tizimini
boshqarish
jarayonlarini
avtomatlashtirishga oid xorijiy mamlakatlardagi samarali tajribalarni tahlil qiladi. Maqolada
avtomatlashtirishning nazariy asoslari, konseptual modeli va asosiy komponentlari, shuningdek,
Yevropa, Shimoliy Amerika va Osiyo mamlakatlaridagi ilg‘or amaliyotlar batafsil yoritilgan.
Avtomatlashtirish tizimlari yordamida real vaqt rejimida ma’lumotlarni qayta ishlash, resurslarni
optimal taqsimlash, monitoring va hisobot berish jarayonlari sezilarli darajada soddalashtirilishi
ko‘rsatiladi. Bundan tashqari, maqola IT infratuzilmasining tengsizligi, kiberxavfsizlik xavflari
va malakali kadrlar yetishmovchiligi kabi yuzaga keladigan muammolarni ham tahlil qiladi.
Tadqiqot natijalari asosida maktab ta’limi boshqaruv tizimini modernizatsiya qilish uchun davlat
investitsiyalari, ilg‘or kiberxavfsizlik protokollari va malaka oshirish dasturlarini joriy etish
zarurligi ta’kidlanadi. Ushbu tadqiqot natijalari, O‘zbekiston ta’lim tizimida raqamli
transformatsiyani kuchaytirish va samarali boshqaruv tizimini joriy etish uchun amaliy tavsiyalar
ishlab chiqishda asosiy manba sifatida foydalanilishi mumkin.
Kalit so‘zlar:
maktab ta’limi boshqaruvi, avtomatlashtirish, raqamli transformatsiya, xorijiy
tajribalar, IT infratuzilma, kiberxavfsizlik.
Kirish
Zamonaviy global axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi, raqamli
transformatsiya jarayonlari ta’lim tizimini ham tubdan o‘zgartirib yubormoqda. Xususan, maktab
ta’limi boshqaruvi sohasida avtomatlashtirish jarayonlari ma’lumot almashinuvi, monitoring,
hisobot berish, qaror qabul qilish va resurslarni optimal taqsimlash kabi muhim vazifalarni
sezilarli darajada soddalashtiradi va samaradorligini oshiradi. Maktab ta’limi tizimini
boshqarishning avtomatlashtirilgan yechimlari dunyoning turli mamlakatlarida keng joriy etilgan
bo‘lib, ayniqsa Yevropa, Shimoliy Amerika va Osiyo mamlakatlarida bu borada ilg‘or tajribalar
to‘plangan.
Mazkur maqolaning maqsadi – xorijiy mamlakatlardagi maktab ta’limi tizimini boshqarish
jarayonlarini avtomatlashtirish bo‘yicha amalga oshirilgan samarali tajribalarni tahlil qilish,
avtomatlashtirish konsepsiyasining nazariy asoslarini yoritish, muvaffaqiyat omillari, yuzaga
keladigan muammolar va kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlarini ko‘rsatishdir. Shuningdek,
maqolada ilgari surilgan yechimlar va tavsiyalar O‘zbekiston ta’lim tizimiga tatbiq etish
imkoniyatlari bilan solishtiriladi [1].
Avvalo, tadqiqotning nazariy jihatlari va avtomatlashtirish konsepsiyasini ko‘rib chiqamiz:
Avtomatlashtirish – bu axborot texnologiyalaridan foydalanib, murakkab boshqaruv
jarayonlarini, ma’lumotlarni qayta ishlash, saqlash va uzatish vazifalarini avtomatik tizimlarga
asoslanib bajarish jarayonidir. Ta’lim boshqaruvi tizimida avtomatlashtirishning asosiy maqsadi
– ma’muriy ishlarni soddalashtirish, samaradorlikni oshirish va qaror qabul qilish jarayonini real
vaqt rejimida amalga oshirishdir [2].
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida maktablarda o‘quvchilarning ro‘yxatga olish jarayoni,
baholash tizimi, dars jadvali, o‘qituvchilarning va ma’muriyatning ish faoliyati nazorat ostiga
olinadi. Shu bilan birga, bunday tizimlar orqali ma’lumotlar tezkor yangilanib, ilg‘or analitik
vositalar yordamida kelajakdagi ehtimoliy tendensiyalarni prognoz qilish ham mumkin bo‘ladi.
Xorijiy mamlakatlarda maktab ta’limi tizimini boshqarishning avtomatlashtirish konsepsiyasi
keng ko‘lamli strategik rejalashtirish va texnologik yechimlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu
konsepsiya quyidagi asosiy elementlardan tashkil topgan:
Markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi: Maktablar, ta’lim muassasalari va hududiy ta’lim
boshqarmalaridan kelayotgan barcha ma’lumotlar yagona tizimga integratsiyalashadi. Masalan,
Estoniya va Finlyandiya kabi mamlakatlarda bunday tizimlar yordamida ta’lim jarayonlari va
o‘quvchilarning natijalari markazlashtirilgan tarzda kuzatiladi [3].
Interaktiv foydalanuvchi interfeysi
:
Maktab rahbarlari, o‘qituvchilar, ota-onalar va o‘quvchilar
uchun qulay va tushunarli interfeyslar yaratiladi. Bu orqali ma’lumotlarga tezkor kirish, tahlil
qilish va ularga asoslangan qarorlar qabul qilish osonlashadi.
Analitik vositalar: Real vaqt rejimida ma’lumotlarni tahlil qiluvchi statistik va prognozlash
vositalari avtomatlashtirilgan tizimning ajralmas qismi hisoblanadi. Bu orqali ta’lim natijalari,
o‘quvchilar muvaffaqiyati va ta’lim sifatining turli ko‘rsatkichlari muntazam nazorat qilinadi [4].
Bulutli texnologiyalar va IoT: Ma’lumotlarni xavfsiz saqlash va uzatish uchun bulutli hisoblarga
asoslangan infratuzilma va Internet buyumlar (IoT) texnologiyalari qo‘llaniladi. Bu elementlar
tizimning kengaytirilishini, moslashuvchanligini va yuqori ishonchliligini ta’minlaydi [5].
Mazkur konseptual model asosida avtomatlashtirilgan tizim maktab ta’limi boshqaruvining
barcha bosqichlarini – o‘quvchilarni ro‘yxatga olish, baholash, dars jadvali tuzish, o‘qituvchilar
va ma’muriy xodimlar faoliyatini monitoring qilish hamda qarorlar qabul qilishni qamrab oladi.
Avtomatlashtirish tizimini joriy etishning asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat:
1) Samaradorlik va tezlik: Ma’lumotlarni real vaqt rejimida qayta ishlash va tahlil qilish
imkoniyati qaror qabul qilish jarayonini tezlashtiradi [6].
2) Xatoliklarni kamaytirish: Qo‘lda bajariladigan ma’muriy ishlar avtomatlashtirilgan tizim
orqali bajarilganda inson omili sababli yuzaga keladigan xatoliklar sezilarli darajada kamayadi.
3) Resurslarni optimallashtirish: Tizim orqali olingan aniq ma’lumotlar asosida resurslarni
samarali taqsimlash va boshqarish mumkin.
4) Monitoring va hisobot berish: Avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida ta’lim jarayonlari,
o‘quvchilarning yutuqlari va boshqa ko‘rsatkichlar muntazam nazorat qilinadi va hisobotlar
tayyorlanadi.
Biroq, ushbu tizimning ayrim kamchiliklari ham mavjud:
1) Texnologik infratuzilmaning tengsizligi: Har bir mintaqa yoki maktabda zamonaviy IT
infratuzilmasi mavjud emasligi avtomatlashtirishning to‘liq tatbiq etilishiga to‘sqinlik qiladi.
2) Kiberxavfsizlik tahdidlari: Markazlashtirilgan tizimlar kiberhujumlar, ma’lumotlarni
o‘g‘irlash yoki noto‘g‘ri foydalanish xavfi bilan yuzma-yuz keladi [7].
3) Mutaxassislar yetishmovchiligi: Tizimni samarali boshqarish uchun IT mutaxassislari va
ta’lim sohasidagi ma’muriy xodimlarning yetarli darajada tayyorlanmaganligi ham jiddiy
muammo hisoblanadi.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Xorijiy tajribalar: qiyosiy tahlil
Yevropa mamlakatlarining tajribasi
Yevropa Ittifoqi doirasida maktab ta’limi tizimini avtomatlashtirish bo‘yicha ko‘plab
muvaffaqiyatli loyihalar amalga oshirilmoqda. Masalan, Estoniya ta’lim tizimi global miqyosda
eng ilg‘or raqamli tizimlardan biri sifatida tan olingan. Estoniyada yagona ma’lumotlar bazasi
orqali barcha maktablarning statistik ma’lumotlari, o‘quvchilarning natijalari, baholar va dars
jadvallari birlashtirilgan. Bu tizim orqali ta’lim sifatini doimiy nazorat qilish va tezkor qarorlar
qabul qilish imkoniyati yaratilgan [8]. Finlyandiya ham o‘zining innovatsion ta’lim tizimi bilan
mashhur bo‘lib, u yerda avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi yordamida o‘qituvchilar va
ma’muriyatning ish jarayonlari raqamli monitoring ostida amalga oshiriladi. Bu tizim ta’lim
natijalarini yaxshilash va o‘quvchilarning yutuqlarini oshirishga xizmat qilmoqda.
Yevropa tajribasida avtomatlashtirish orqali erishilgan muvaffaqiyatlar asosan quyidagi
omillarga bog‘liq:
-
Davlat tomonidan axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga keng qamrovli investitsiyalar
ajratilishi;
-
Ta’lim tizimini modernizatsiya qilish bo‘yicha kompleks davlat strategiyasining ishlab
chiqilishi;
-
IT infratuzilmasi va kiberxavfsizlik masalalariga alohida e'tibor qaratilishi [9].
Shimoliy Amerika davlatlari tajribasi
Shimoliy Amerikada, xususan AQSh va Kanadada maktab ta’limi boshqaruvi uchun zamonaviy
IT tizimlari keng qo‘llaniladi. AQShning ayrim shtatlarida, masalan, Kaliforniya va Teksasda,
davlat tomonidan ta’lim tizimini avtomatlashtirishga katta mablag'lar ajratilgan. Bu tizimlar
orqali maktablarning ma’lumotlari yagona onlayn platformalarda to‘planadi, o‘quvchilarning
baholari, dars jadvallari, faoliyat hisobotlari va boshqa ko‘rsatkichlar real vaqt rejimida
kuzatiladi. Bunday yondashuv ta’lim jarayonlarining shaffofligini ta’minlaydi va qarorlar qabul
qilishda raqamli tahlil asosida yondashuvni kuchaytiradi [10].
Kanadada esa avtomatlashtirilgan tizimlar orqali maktab boshqaruvi jarayonlarini
modernizatsiya qilishda interaktiv platformalar, mobil ilovalar va elektron ta’lim tizimlaridan
foydalaniladi. Bu tizimlar orqali ota-onalar, o‘qituvchilar va maktab ma’muriyati o‘rtasida tezkor
axborot almashinuvi amalga oshiriladi va ta’lim jarayonlarining barcha bosqichlari samarali
nazorat ostida bo‘ladi [11].
Osiyo mamlakatlarining innovatsion yondashuvlari
Osiyo mamlakatlarida, ayniqsa, Janubiy Koreya va Yaponiya ta’lim tizimini avtomatlashtirish
bo‘yicha eng ilg‘or texnologiyalar joriy etilgan. Janubiy Koreyada davlat tomonidan qabul
qilingan "Smart School" loyihasi doirasida maktablarda interaktiv ta’lim platformalari, mobil
ilovalar va elektron o‘quv tizimlari keng tarqalgan. Ushbu tizimlar orqali o‘quvchilarning
darsdagi faoliyati, baholash tizimi va ma’lumotlar bazasi real vaqt rejimida boshqariladi.
Yaponiyada esa maktab boshqaruvi tizimida bulutli texnologiyalar va IoT (Internet of Things)
qurilmalari yordamida ma’lumotlar saqlash va uzatish jarayoni mustahkamlangan. Bu tajriba
orqali nafaqat ma’lumotlar xavfsizligi ta’minlanadi, balki tizimning integratsiyalashuvi va
kengaytirilishi ham osonlashadi [12].
Osiyo mamlakatlarining muvaffaqiyat omillari texnologik innovatsiyalarni doimiy ravishda
tatbiq etish; raqamli ta’lim va boshqaruv tizimlarini joriy etishda davlat, maktab va xususiy
sektor o‘rtasida yaqin hamkorlik; o‘qituvchilar va ma’muriy xodimlarni zamonaviy IT
texnologiyalariga moslashtirish bo‘yicha muntazam trening va malaka oshirish dasturlari [13].
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Xulosa va tavsiyalar
Xulosa qilib aytganda, xorijiy mamlakatlardagi muvaffaqiyatli tajribalar asosida
avtomatlashtirish tizimlarini tatbiq etishda quyidagi muammolar aniqlangan:
1)
Texnologik infratuzilmaning tengsizligi: Har bir maktab va hududda zamonaviy IT
infratuzilmasi bir xil darajada rivojlanmaganligi avtomatlashtirilgan tizimlarning keng qamrovli
tatbiq etilishiga to‘sqinlik qiladi. Ayrim hududlarda internet aloqasi, kompyuter uskunalari va
dasturiy ta’minot yetarli emasligi katta muammo sifatida ko‘rinadi [14].
2)
Kiberxavfsizlik masalalari: Markazlashtirilgan ma’lumotlar bazalari va onlayn tizimlar
kiberhujumlarga, ma’lumotlarning o‘g‘irlanishi yoki noto‘g‘ri foydalanilishiga moyil bo‘lishi
mumkin. Shu bois, xavfsizlik protokollarini kuchaytirish va tizimlarni doimiy monitoring qilish
zarur [15].
3)
Mutaxassislar yetishmovchiligi: Avtomatlashtirilgan tizimlarni yaratish, boshqarish va
texnik xizmat ko‘rsatish uchun malakali IT mutaxassislari va ta’lim sohasidagi ma’muriy
xodimlarning yetarli darajada tayyorlanmaganligi muammo sifatida ajralib turadi.
4)
O‘zaro moslik va integratsiya: Turli dasturiy ta’minotlar, tizimlar va ma’lumotlar bazalarini
yagona platformaga integratsiyalash jarayoni murakkab bo‘lishi mumkin, chunki mavjud tizimlar
orasida standartlar va interfeyslarning mos kelmasligi kuzatiladi [16].
Xorijiy mamlakatlarda maktab ta’limi tizimini boshqarish jarayonlarini avtomatlashtirish
bo‘yicha olib borilayotgan ishlar, ta’lim jarayonlarining samaradorligini oshirish, ma’lumotlar
almashinuvi va monitoring tizimlarini mustahkamlash imkonini beradi. Yevropa, Shimoliy
Amerika va Osiyo mamlakatlaridagi tajribalar shuni ko‘rsatadiki, avtomatlashtirish nafaqat
ma’muriy yukni yengillashtiradi, balki strategik qarorlar qabul qilish jarayonida ham katta
ahamiyat kasb etadi.
Biroq, ushbu tizimlarni tatbiq etishda texnologik infratuzilmaning tengsizligi, kiberxavfsizlik
xavflari va malakali kadrlar yetishmovchiligi kabi muammolar yuzaga kelmoqda. Shu bois,
kelajakda sun'iy intellekt, bulutli texnologiyalar, IoT va interaktiv platformalar kabi innovatsion
yechimlarni keng joriy etish orqali maktab ta’limi tizimini boshqarish jarayonlarini yanada
modernizatsiya qilish zarur. Davlat investitsiyalari, ilmiy-tadqiqot ishlari va xalqaro hamkorlik
asosida bu sohada ko‘plab muvaffaqiyatlarga erishish mumkin.
Umuman olganda, xorijiy tajribalarni o‘rganish va ularni O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish
orqali ta’lim tizimining raqamli transformatsiyasi va avtomatlashtirish jarayonlarini rivojlantirish,
ta’lim sifati va samaradorligini sezilarli darajada oshirishga xizmat qiladi [24].
Kelgusida, maktab ta’limi boshqaruvi sohasida avtomatlashtirilgan tizimlarning joriy etilishi
nafaqat ma’muriy jarayonlarni soddalashtiradi, balki o‘quvchilarning yutuqlari, o‘qituvchilarning
samaradorligi va ta’lim natijalarini yanada oshirishga olib keladi. Bunday tizimlar yordamida
davlatning ta’lim siyosatini rejalashtirish va monitoring qilish yanada mukammal va shaffof
bo‘ladi.
Maktab ta’limi tizimini avtomatlashtirish tizimini takomillashtirishga oid tavsiyalar:
Birinchidan, davlat va mahalliy hokimiyatlar tomonidan IT infratuzilmasini kengaytirish, yuqori
tezlikdagi internet aloqasi, kompyuter uskunalari va zamonaviy dasturiy ta’minotlarga sarmoya
kiritish zarur. Bu borada Yevropa va Osiyo mamlakatlarining tajribasidan foydalanish mumkin
[17].
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Ikkinchidan, avtomatlashtirilgan tizimlarning xavfsizligini ta’minlash uchun ilg‘or
kiberxavfsizlik protokollari, shifrlash texnologiyalari va muntazam xavfsizlik auditlarini joriy
etish lozim [18].
Uchinchidan, IT sohasida yetarli kadrlar tayyorlash va mavjud xodimlarning malakasini oshirish
bo‘yicha maxsus o‘quv kurslari va trening dasturlarini tashkil etish zarur. Mamlakatlarda ilg‘or
amaliyot asosida malaka oshirish dasturlari muvaffaqiyatli tatbiq etilgan tajribalarni o‘zlashtirish
tavsiya etiladi [19].
To‘rtinchidan, turli tizimlar va dasturiy ta’minotlarni yagona platforma asosida integratsiyalash
uchun standartlar ishlab chiqish va ularni xalqaro tajriba asosida moslashtirish kerak. Bu orqali
ma’lumotlar almashinuvi va tizimlar o‘rtasidagi muvofiqlik ta’minlanadi [20].
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
OECD. (2018). Education at a Glance 2018: OECD Indicators. OECD Publishing.
https://doi.org/10.1787/eag-2018-en
2.
UNESCO. (2015). Reimagining our futures together: A new social contract for education.
UNESCO Publishing.
https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000232555
3.
European Commission. (2019). Digital Education Action Plan 2018-2020. Retrieved from
https://ec.europa.eu/education/education-in-the-eu/digital-education-action-plan_en
4.
Kalvet, T., & Laas, K. (2015). Digital education in Estonia: How digital is the digital school?
International Journal of Information and Learning Technology, 32(3), 179–188.
https://doi.org/10.1108/IJILT-02-2015-0013
5.
Darling-Hammond, L. (2015). The flat world and education: How America's commitment to
equity will determine our future. Teachers College Press.
6.
Selwyn, N. (2016). Education and technology: Key issues and debates. Bloomsbury
Publishing.
7.
Mason, R. (2017). Cybersecurity in the digital age of education. Computers & Security, 67,
102–113.
https://doi.org/10.1016/j.cose.2016.11.002
8.
UNESCO. (2021). Global Education Monitoring Report 2021: Education in a post-COVID
world. UNESCO Publishing.
https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000373717
9.
Sahlberg, P. (2015). Finnish lessons 2.0: What can the world learn from educational change
in Finland? Teachers College Press.
10.
U.S. Department of Education. (2018). Reimagining the role of technology in education:
2017 National Education Technology Plan Update. Retrieved from
11.
Government of Canada. (2020). Digital learning in Canada: A framework for transformation.
Ottawa,
ON:
Government
of
Canada.
Retrieved
from
https://www.ic.gc.ca/eic/site/062.nsf/eng/h_02866.html
12.
Lee, H., & Yamamoto, K. (2017). Digital transformation in education: Case studies from
South
Korea
and
Japan.
Asia-Pacific
Education
Review,
18(2),
305–320.
https://doi.org/10.1007/s12564-017-9493-4
13.
Kim, J., & Park, S. (2019). Innovative practices in digital school administration: Lessons
from South Korea. Asian Education Review, 20(3), 456–470.
14.
Lloyd, C., & McConnell, D. (2020). Challenges and opportunities in digital education: A
systematic review. British Journal of Educational Technology, 51(3), 543–559.
https://doi.org/10.1111/bjet.12970
15.
Epps, J. (2019). Protecting educational data: Cybersecurity challenges and strategies.
Journal of Cyber Policy, 4(1), 84–101.
