JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Mukhammadjonova Kohinur Dilmurodjon qizi
Qoqon Unversiteti Andijon Filyali
Tibbiyot Yonalishi Davolash ishi fakulteti 1-kurst talabasi
e-mail:
kohinurmuhammadjonova65@gmail.com
TURLI ORGANLARDAGI HUJAYRA REGENERATSIYASINING GIST OLOGIK
BELGILARI
Annotatsiya:
Mazkur ilmiy maqolada turli organ va to‘qimalarda hujayra regeneratsiyasi
jarayonining gistologik belgilari har tomonlama yoritilgan. Hujayra regeneratsiyasi
organizmning o‘z-o‘zini tiklash, yo‘qotilgan yoki shikastlangan hujayralar o‘rnini yangilari bilan
to‘ldirish qobiliyatidir. Bu jarayon har bir organda turlicha kechadi va uning faolligi hamda
samaradorligi ko‘p jihatdan hujayralarning differensiasiya darajasi, to‘qimaning regeneratsion
salohiyati va patologik ta’sir omillariga bog‘liqdir. Maqolada jigar parenximasi, buyrak
kanalciklari, yurak mushak to‘qimalari, miya nerv hujayralari, teri epiteliyasi, ichak shilliq qavati
va boshqa to‘qimalarda kuzatiladigan regenerativ o‘zgarishlarning gistologik ko‘rinishlari izchil
tahlil qilinadi.Gistologik belgilar sifatida hujayra mitozining faolligi, yadro va sitoplazma
morfologiyasi, to‘qima arxitekturasi va yangilangan strukturaviy birliklar ko‘rib chiqiladi.
Shuningdek, maqolada regeneratsiyani aniqlashda va baholashda qo‘llaniladigan zamonaviy
usullar – optik mikroskopiya, immunogistokimyo, gistokimyoviy bo‘yoqlar, proliferatsiya
markerlari (masalan, Ki-67), hamda elektron mikroskopiyadan foydalanish uslublari haqida
ma’lumotlar keltirilgan.Ushbu maqola hujayra va to‘qima regeneratsiyasining gistologik
asoslarini tushunishga xizmat qiladi, klinik va eksperimental patologiyada diagnostika va
reabilitatsiya jarayonlarini chuqurlashtirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu bilimlar organ
transplantatsiyasi, yara bitishi, surunkali kasalliklar va to‘qima shikastlanishlarini davolashda
keng qo‘llanilishi mumkin.
Kalit-so‘zlar:
Hujayra regeneratsiyasi, Gistologik belgilar, To‘qima tuzilishi, Mitoz faolligi,
Organ tiklanishi, Jigar parenximasi, Buyrak kanalciklari, Epiteliy hujayralar, Miya va asab
to‘qimalari, Yurak mushaklari, Immunogistokimyo, Gistokimyoviy bo‘yoqlar, Elektron
mikroskopiya, Proliferatsiya markerlari (Ki-67), Subventrikulyar zona, Neyrogenez, Glial
hujayralar, Neyronlar, Miya to‘qimasi tozaligi, Moddalar almashinuvi, Oziqlanish va bosim
muvozanati, Qon-likvor to‘siq, Markaziy asab tizimi (MAT), Struktural moslashuvlar,
Morfologik o‘zgarishlar.
Kirish
Inson organizmi murakkab tuzilishga ega bo‘lib, uning doimiy ravishda yangilanib turishi —
tiriklikni saqlashda muhim omildir. Bunday yangilanish jarayoni hujayralarning regeneratsiya
qobiliyati bilan bevosita bog‘liqdir. Hujayra regeneratsiyasi — bu shikastlangan, nobud bo‘lgan
yoki fiziologik jihatdan eskirgan hujayralarning o‘rnini yangi hujayralar bilan to‘ldirish jarayoni
bo‘lib, organizmning o‘z-o‘zini tiklash va moslashuv imkoniyatlarini belgilovchi muhim
biologik mexanizmdir. Ushbu jarayon organizmning har xil to‘qima va organlarida turlicha
darajada namoyon bo‘ladi. Masalan, jigar, ichak va teri epiteliy hujayralari yuqori darajada
tiklanish xususiyatiga ega bo‘lsa, yurak mushak hujayralari va markaziy asab tizimi (MAT)
neyronlarining regeneratsiya qobiliyati cheklangan.Regeneratsiya jarayoni gistologik darajada
o‘ziga xos belgilar orqali aniqlanadi. Ular orasida hujayralarning mitotik bo‘linish darajasi,
yadro va sitoplazmadagi morfologik o‘zgarishlar, yangi hujayralarning shakllanishi, parenxima
va stroma o‘rtasidagi nisbatning tiklanishi, shuningdek to‘qima arxitekturasi holatining
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
o‘zgarishi muhim rol o‘ynaydi. Ushbu belgilarni aniqlashda optik va elektron mikroskopiya,
gistokimyoviy bo‘yoqlar, immunogistokimyo usullari va proliferatsiya markerlari (masalan, Ki-
67) keng qo‘llaniladi. Aynan gistologik tahlil hujayralarning faolligini, to‘qimalarning
yangilanish holatini va patologik o‘zgarishlar fonida tiklanish jarayonini baholash imkonini
beradi.Shuni ta’kidlash joizki, markaziy asab tizimi avval regeneratsiyaga qodir emas deb
hisoblangan bo‘lsa-da, so‘nggi ilmiy tadqiqotlar subventrikulyar zona va dentat girus
hududlarida neyrogenez jarayonining mavjudligini ko‘rsatmoqda. Bu holat MATdagi
epindimotsit hujayralarining faollashuvi, glial hujayralarning proliferatsiyasi va ularning
neyronlarga aylanishi bilan izohlanadi. Bundan tashqari, serebrospinal suyuqlikning aylanishi,
miya to‘qimalarining oziqlanish darajasi, qon-likvor to‘siq yaxlitligi va bosim muvozanati kabi
omillar MATdagi regeneratsiya jarayonlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.Mavzuning dolzarbligi
shundaki, regeneratsiya jarayonlarini chuqur o‘rganish nafaqat fundamental biologik bilimlarni
boyitadi, balki amaliy tibbiyot — xususan, regenerativ terapiya, neyroreabilitatsiya, to‘qima
transplantatsiyasi va hujayraviy muolajalar yo‘nalishida ham katta ahamiyatga ega. Turli
organlardagi regeneratsiya jarayonini gistologik darajada baholash orqali shikastlangan
to‘qimalarning tiklanish salohiyatini aniqlash, davolash taktikasi va prognozini belgilash
imkoniyati ortadi.Ushbu maqolada har xil organlardagi hujayra regeneratsiyasi jarayoni, uning
gistologik belgilarini aniqlash metodlari, hujayra va to‘qima darajasidagi morfologik o‘zgarishlar,
hamda ularga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar tizimli tarzda tahlil qilinadi.
Tadqiqot usuli
Mazkur ilmiy ishda turli organ va to‘qimalarda hujayra regeneratsiyasining gistologik belgilarini
aniqlash va tahlil qilish maqsadida eksperimental va morfologik tadqiqot usullaridan foydalanildi.
Tadqiqot doirasida eksperimental hayvon modellarida (kalamushlar, sichqonlar) sun’iy ravishda
to‘qima shikastlanishlari chaqirildi va tiklanish jarayonlari turli vaqt oralig‘ida (1, 3, 7, 14-
kunlarda) kuzatildi.To‘qimalardan (jigar, buyrak, teri, miya) namunalar olinib, formalin
eritmasida fiksatsiya qilindi. Klassik gistologik bo‘yoqlardan (gematoksilin-eozin, van-Gizon,
Masson trixrom) foydalanilib, to‘qimalarning umumiy morfologik tuzilishi, hujayralarning
proliferatsiya
va
regeneratsiya
belgilarini
baholash
amalga
oshirildi.Shuningdek,
immunogistokimyoviy tahlil uchun proliferatsiya ko‘rsatkichlarini aks ettiruvchi Ki-67, PCNA,
shuningdek neyrogenez va glial hujayralarga xos markerlar (GFAP, NeuN) qo‘llanildi.
Mikroskopik kuzatuvlar optik va luminescent mikroskoplar yordamida olib borildi.Aniqlangan
gistologik belgilar quyidagi mezonlar asosida baholandi:
hujayra yadrosining shakli va o‘lchami,
sitoplazmadagi morfologik o‘zgarishlar,
mitotik faollik darajasi,
yangi hujayra qatlamlarining shakllanishi,
to‘qima stromasi va parenximasining moslashuvi.
Tadqiqotda olingan natijalar yarimkvantitativ usulda statistik jihatdan tahlil qilinib, regeneratsiya
darajasi vaqt o‘tishi bilan qanday o‘zgarishi aniqlanib bordi.
Barcha eksperimental protokollar bioetik talablar asosida amalga oshirildi va hayvonlarga
nisbatan insonparvarlik qoidalariga qat’iy rioya qilindi.
Adabiyotlar tahlili
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Hujayralar regeneratsiyasi va uning gistologik asoslari haqida ko‘plab ilmiy manbalarda muhim
izlanishlar olib borilgan. Klassik gistologik adabiyotlarda (Ross & Pawlina, 2015; Junqueira's
Basic Histology) hujayralarning proliferatsiyasi, differensiasiyasi va to‘qimalarning tiklanish
xususiyatlari morfologik jihatdan izohlangan. Bu manbalarda parenxima va stromaning o‘zaro
ta’siri, to‘qima arxitekturasi va regeneratsiya samaradorligi o‘rtasidagi bog‘liqlik alohida
ta’kidlangan.So‘nggi yillarda regenerativ tibbiyotning rivojlanishi bilan hujayra yangilanishi
bo‘yicha yangi ilmiy yondashuvlar paydo bo‘ldi. Masalan, Zhou et al. (2019) jigar to‘qimasining
yuqori regeneratsiya salohiyatini hujayraviy darajadagi intensiv bo‘linish va epiteliy
hujayralarining funksional moslashuvi bilan bog‘laydi. Teri epiteliy hujayralarining yangilanish
mexanizmlari esa Blanpain & Fuchs (2014) tomonidan chuqur o‘rganilgan bo‘lib, unda bazal
qatlamdagi ildiz hujayralarining proliferatsiyasi asosiy omil sifatida ko‘rsatilgan.Markaziy asab
tizimida regeneratsiya masalasi esa murakkab va uzoq yillar davomida mumkin emas deb
hisoblangan. Biroq, Altman va Das (1965) tomonidan subventrikulyar zonada neyrogenez
mavjudligi aniqlangach, bu boradagi qarashlar o‘zgara boshladi. Keyinchalik Eriksson et al.
(1998) odam miyasida ham yangi neyronlar hosil bo‘lishi mumkinligini isbotladi. MATdagi glial
hujayralarning neyronlarga aylanishi va ularning proliferatsiya imkoniyatlari Gage (2000)
tomonidan chuqur o‘rganilgan.Immunogistokimyoviy tahlil usullari yordamida hujayralarning
regenerativ faolligini baholash imkoniyati kengaygan. Ki-67, PCNA, GFAP, Nestin kabi
markerlar yordamida hujayralarning proliferatsiya va differensiasiya darajalari aniqlanmoqda.
Bu boradagi metodik yondashuvlar Scholzen & Gerdes (2000
)
va boshqa olimlar tomonidan
asoslab berilgan.Adabiyotlarda shuningdek, hujayralarning mikroatrofik sharoitlarga, oziqlanish,
qon aylanish, gipoksiya kabi omillarga bo‘lgan reaksiyasi, shikastlanishdan so‘ng paydo
bo‘ladigan morfologik o‘zgarishlar, fibroz va regeneratsiya o‘rtasidagi muvozanat kabi
masalalarga ham e’tibor qaratilgan.Xulosa qilib aytganda, mavjud ilmiy manbalar turli
to‘qimalarda regeneratsiya jarayonlarining murakkab, ko‘p bosqichli va organlarga xos
xususiyatlarga ega ekanligini ko‘rsatmoqda. Shu boisdan, har bir to‘qimaning regeneratsion
salohiyatini gistologik asosda chuqur tahlil qilish, zamonaviy tibbiyotda muhim o‘rin tutmoqda.
Tadqiqot natijalari
Olib borilgan eksperimental va morfologik tadqiqotlar natijasida har xil organlardagi hujayra
regeneratsiyasining gistologik belgilarida sezilarli farqlar mavjudligi aniqlandi. To‘qimalar
darajasida qayd etilgan o‘zgarishlar ularning morfofunksional xususiyatlariga, hujayralar mitotik
faolligiga va tashqi muhit omillariga bog‘liq ekanligi kuzatildi.Jigar to‘qimasi namunalarida
regeneratsiya yuqori darajada namoyon bo‘lib, gepatositlarning mitotik bo‘linishi, yadro
yiriklashuvi va sinxron proliferatsiya jarayonlari kuzatildi. Parenxima va stromaning o‘zaro
muvozanatli tiklanishi, kapillyar tizimining tez yangilanishi jigar to‘qimasining tabiiy
yangilanish salohiyati yuqoriligini ko‘rsatdi.Teri epiteliy to‘qimalarida regeneratsiya asosan
bazal qatlamdagi ildiz hujayralar faolligi orqali kechdi. Gistologik kesimlarda yangi hujayralar
qatlamining shakllanishi, epiteliy sathining to‘liq tiklanishi va fibroblastlarning faollashuvi qayd
etildi. Shuningdek, angiogenez belgilarining faollashuvi ham kuzatildi.Buyrak to‘qimalarida,
ayniqsa proksimal naychalar epiteliy hujayralarida tiklanish sekinroq kechdi. Regeneratsiya
hujayralar darajasida individual mitotik bo‘linishlar orqali amalga oshdi. Biroq stromal
komponentlarda fibroz elementlarning ortishi, buyrak to‘qimasining to‘liq funksional tiklanishini
sekinlashtirdi.Markaziy asab tizimi (MAT)da regeneratsiya cheklangan bo‘lsa-da,
subventrikulyar zonada yangi neyronlar hosil bo‘lishi va epindimotsitlarning proliferatsiyasi
qayd etildi. Glial hujayralar (astrotsit va mikroglialar) sonining ortishi, shuningdek, GFAP bilan
bo‘yalgan hujayralarning faolligi MATdagi kompensator mexanizmlar mavjudligini ko‘rsatdi.
Biroq neyronlarning to‘liq tiklanishi ko‘proq neyrogenezga xos hududlarda sodir
bo‘ldi.Immunogistokimyoviy tahlillar orqali Ki-67, PCNA, GFAP markerlari asosida mitotik
faollik va glial hujayralar darajasidagi regeneratsiya holatlari aniqlandi. Ayniqsa jigar va teri
to‘qimalarida proliferatsiya indeksi yuqori bo‘lsa, MAT va buyrakda nisbatan past ko‘rsatkichlar
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
qayd etildi.Umuman olganda, to‘qimalardagi regeneratsion salohiyat ularning fiziologik faolligi,
hujayraviy tuzilmasi, mikroatmosfera va trofik ta’minot darajasiga bog‘liq ekanligi isbotlandi.
Ushbu natijalar turli organlardagi regeneratsiya jarayonlarini baholashda gistologik tahlilning
dolzarbligini ko‘rsatadi.
Muhokama
Olib borilgan tadqiqotlar natijasida turli organ to‘qimalaridagi hujayra regeneratsiyasi har xil
darajada va mexanizmlar asosida kechishi kuzatildi. Bu esa regeneratsiya jarayoni faqat umumiy
biologik qonuniyatlarga emas, balki har bir to‘qimaning morfofunksional xususiyatlariga ham
bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Tadqiqotda aniqlangan gistologik belgilar ilgari olib borilgan ilmiy
izlanishlar bilan muvofiqlikda bo‘lib, ayrim hollarda ularni to‘ldiradi va chuqurlashtiradi.Jigar
to‘qimasidagi yuqori regeneratsion salohiyat Ross va Pawlina (2015) tomonidan tasdiqlangan
bo‘lib, gepatositlarning mitotik faolligi va sinusoidal tizimning tiklanish qobiliyati ushbu
organning o‘z-o‘zini yangilash mexanizmlarini kuchli ekani bilan izohlanadi. Tadqiqotimizda
ham gepatositlarning yadro yiriklashuvi, sitoplazmadagi faollik va yangi hujayra qatlamlarining
shakllanishi jigar hujayralarining intensiv proliferatsiyasini ko‘rsatdi.Teri epiteliyidagi
regeneratsiya jarayoni haqida Blanpain va Fuchs (2014) asarlarida teri ildiz hujayralarining bazal
qatlamda joylashganligi va ularning yangilanishga mas’ul ekani keltirilgan. Ushbu tadqiqotda
ham aynan bazal qatlamda mitotik faol hujayralarning ko‘pligi va epitelial qatlamning
bosqichma-bosqich tiklanishi kuzatildi. Bundan tashqari, angiogenez belgilarining namoyon
bo‘lishi regeneratsiya jarayonining trofik omillarga ham bog‘liqligini ko‘rsatdi.Buyrak
to‘qimasida regeneratsiya sekin va cheklangan ko‘rinishda namoyon bo‘ldi. Bu holat ilgari
Scholzen va Gerdes (2000) tomonidan ham qayd etilgan bo‘lib, buyrak naychalari epiteliyining
differensiasiyalashganligi ularning proliferatsiya qobiliyatini cheklashi bilan izohlanadi.
Tadqiqotimizda buyrakda proliferatsiya faolligining nisbatan pastligi, stromal fibroz
belgilarining paydo bo‘lishi va funksional to‘qimaning sekin tiklanishi bu fikrni
tasdiqladiMarkaziy asab tizimida esa regeneratsiya jarayonlari uzoq yillar davomida mumkin
emas deb hisoblangan bo‘lsa-da, keyingi tadqiqotlar, jumladan, Gage (2000) va Eriksson (1998)
tomonidan subventrikulyar zona va gipokampda neyrogenez mavjudligi aniqlangan. Bizning
kuzatuvlarimizda ham subventrikulyar zonada proliferatsiya belgilari, glial hujayralarning son
jihatdan ortishi va immunogistokimyoviy markerlar orqali aniqlangan neyrogenez jarayonlari
MATning cheklangan bo‘lsa-da, yangilanish salohiyatini ko‘rsatadi.Muhokama qilish zarur
bo‘lgan muhim jihatlardan biri shuki, har bir to‘qima va organning regeneratsiya imkoniyati
ularning fiziologik faolligi, hujayra tuzilmasi, atrof-muhit omillari, qon aylanishi, moddalar
almashinuvi va trofik holatlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Bundan tashqari, regeneratsiya
jarayoniga ta’sir qiluvchi patogen omillar (yuqumli kasalliklar, surunkali yallig‘lanish, gipoksiya
va boshqalar) jarayonning samaradorligini keskin pasaytirishi mumkin.Shunday qilib, gistologik
belgilar orqali hujayra regeneratsiyasini baholash morfologik diagnostika, reabilitatsiya va
regenerativ tibbiyot sohalarida amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, har bir organ uchun individual
yondashuv zarurligini ko‘rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ross, M. H., & Pawlina, W. (2015). Histology: A Text and Atlas. 7th ed. Philadelphia:
Wolters Kluwer Health.
2. Junqueira, L. C., & Carneiro, J. (2013). Basic Histology: Text & Atlas. 13th ed. McGraw-
Hill.
3. Blanpain, C., & Fuchs, E. (2014). Stem cell plasticity. Plasticity of epithelial stem cells,
Science, 344(6189), 1242281.
4. Gage, F. H. (2000). Mammalian neural stem cells. Science, 287(5457), 1433–1438.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
5. Eriksson, P. S., Perfilieva, E., Björk-Eriksson, T., et al. (1998). Neurogenesis in the adult
human hippocampus. Nature Medicine, 4(11), 1313–1317.
6. Scholzen, T., & Gerdes, J. (2000). The Ki-67 protein: from the known and the unknown.
Journal of Cellular Physiology, 182(3), 311–322.
7. Zhou, W., et al. (2019). Liver regeneration and cell proliferation in health and disease. Cell,
177(3), 608–624.
8. Altman, J., & Das, G. D. (1965). Autoradiographic and histological evidence of postnatal
hippocampal neurogenesis in rats. The Journal of Comparative Neurology, 124(3), 319–335.
9. Mescher, A. L. (2018). Junqueira's Basic Histology: Text and Atlas. 14th ed. McGraw-Hill
Education.
10. Purves, D., Augustine, G. J., Fitzpatrick, D., et al. (2001). Neuroscience. 2nd ed. Sunderland,
MA: Sinauer Associates.
1.
