“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
53
Bolalarning yozish qobiliyatlarini rivojlantirish bosichlarida
maslahatlar
Jizzax Davlat Pedagogika Universiteti
Sirtqi bo‘lim o‘qituvchisi
G.Eshbekova
.
Annotatsiya:
Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarning yozish
qobiliyatlarini rivojlantirish bosichlarida maslahatlar vayozishga o‘rgatishda
amaliy ishdan foydalanish usullari haqida mulohazalar bayon etilgan.Yozish
ko‘nikmalarini qobiliyatga aylantirish uchun ota-onalarga maslahatlar berilgan.
Kalit
so‘zlar:
yozuv,ko‘nikma,
savodxonlik,mashg‘ulot,
tovush,
yosh,ta’lim,yozish
faoliyati,
yozish
mashqlari,bola,usullar,
usullar,
o‘yin.malaka,maktabgacha yosh,ta’lim,yozish faoliyati, yozish mashqlari, bola.
KIRISH.
Bolani yozishga qanday tayyorlash kerakligini, nimaga e'tibor
qaratish kerakligini, nimaga shoshilmaslik kerakligini va nima uchun biror narsa
ishlamayotganini yoki juda yaxshi ishlamayotganini tushunish uchun siz yozish
jarayoni nima ekanligini tasavvur qilishingiz kerak. , yozish yozish malakasi qanday
shakllanadi, a buni amalga oshirish uchun bola qanday ko'nikmalarga ega bo'lishi
kerak.?
Farzandlarimiz nozik vosita mahoratini kun davomida ko‘p marta
ishlatadilar. Nonushta paytida erga tushgan mayda don bo‘laklarini terishdan tortib,
uy vazifasining tepasiga ularning nomini yozishgacha, gitara darsi paytida torlarni
chalishdan tortib, Pikasso durdonasini chizishgacha bo‘lgan har qanday narsa nozik
vosita mahoratini o‘z ichiga oladi. Farzandingiz o‘z mahoratini oshirishga ishonch
hosil qilish uchun quyida nozik motorli bosqichlar ro‘yxati keltirilgan:
Oldindan yozish qobiliyatlari
12-18 oylik
: Bolalar odatda qalin markerli qog‘oz varag‘idagi o‘z-o‘zidan
paydo bo‘ladigan chizmalarga taqlid qilishlari kerak.
19-24 oylik
: Bolalar odatda qog‘ozdagi vertikal zarbalar, gorizontal zarbalar
va doiralarni taqlid qilishlari kerak.
2 ½ - 3 yosh
: Bolalar odatda vertikal chiziqlar, gorizontal chiziqlar va doiralarni
aniq nusxalashlari kerak.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
54
4-5 yosh:
Bolalar odatda xoch, kvadrat, uchburchak va "x" ni ko‘chirish
imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Bu, shuningdek, farzandingiz nomidagi harflarni
shakllantirishni mashq qilishni boshlash yoshi.
5 yil:
Bolalar odatda nozik motorli faoliyat uchun qo‘llarining ustunligini
o‘rnatishlari kerak.
6 yil
: Odatda, bolalar o‘z ismlarini nusxalashlari yoki yozishlari kerak. 6
yoshga kelib ular alifboni ham harflarni qoldirmasdan yoza olishlari kerak. Bolalar
alifboni bosh va kichik harflarda shakllarni almashtirmasdan yozishlari kerak.
7 yil
: Bolalar endi yozish paytida alifbo harflarini teskari o‘zgartirmasliklari
kerak (masalan: "b" va "d"). Shuningdek, ular to‘liq jumlalarni yozish uchun tegishli
bosh harflar va tinish belgilaridan foydalanishlari kerak.
Bolalar nozik motorli ko‘nikmalarini turli sur'atlarda rivojlantiradilar.
Farzandingiz kechiksa, bu tashvishga sabab bo‘lishi shart emas, lekin kasbiy
terapiyani baholash kafolatlanishi mumkin. Yozish qobiliyatlari - ular nima?
Avvaliga ko‘plab ota-onalar "yozishni o‘rganish" birinchi navbatda
grammatika masalasidir, deb o‘ylashadi. Ular birinchi navbatda gaplarni to‘g‘ri
tuzish, zamon va tinish belgilaridan to‘g‘ri foydalanishni o‘rgatish haqida
o‘ylashadi. To‘g‘ri, grammatika yozuvni o‘rgatishning muhim tarkibiy qismidir.
Ammo biroz o‘ylab ko‘rsak, grammatika yozishning muhim qismi bo‘lsa-da,
samarali yozish ko‘proq narsani talab qiladi. Yozishni o‘rgatish uchun yozish
jarayoni qo‘llanilsa, bolalar yozishni muloqot shakli sifatida tushuna boshlaydilar.
Yozish qiyin ish. Farzandingiz fikrlarini so‘zlarga aylantirishda yoki bu
so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda qiynaladimi, yozish qiyinchiliklari bolalarni xafa
qilishi mumkin. Murakkab o‘rganish farqlari yoki oddiy qiziqishsizlik kabi
muammolar bolalarni yozishni yaxshi ko‘rishlariga xalaqit berishi mumkin. Biroq,
basketbol yoki qo‘shiq aytishni yomon ko‘radigan bolalardan farqli o‘laroq,
yozishni yoqtirmaydigan bolalar oqibatlarga olib kelishi mumkin, chunki yozish
juda muhim mahoratdir. Biz bolalarga ularning istaklarini engishga yordam
berishimiz kerak. Yozuv nutqning maxsus shakli bo‘lib, unda uning elementlari
qog‘ozga (yoki boshqa materiallarga) og‘zaki nutq elementlariga mos keladigan
grafik belgilar (grafema) chizish orqali mustahkamlanadi.Yozish o‘quv jarayonida
shakllanadigan eng murakkab ko‘nikmalardan biridir. Yozishni o‘rganishning eng
muhim elementi grafik yozish ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘lib, unga parallel
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
55
ravishda imlo ko‘nikmalarini shakllantirish amalga oshiriladi.Pertseptiv tartibga
solish va tilshunoslik majmuasi Grafik mahorat - bu yozma tovushlar va ularning
birikmalarini tasvirlash imkonini beradigan yozma qo‘lning ma'lum odatiy
pozitsiyalari va harakatlari. To‘g‘ri shakllangan grafik mahorat sizga harflarni aniq,
chiroyli, tushunarli va tez yozish imkonini beradi. Noto‘g‘ri shakllangan grafik
mahorat yozishda qiyinchiliklar majmuasini yaratadi: beparvo, o‘qib bo‘lmaydigan
qo‘l yozuvi, sekin sur'at. Shu bilan birga, noto‘g‘ri grafik mahoratni qayta ishlash
nafaqat qiyin, balki ba'zan imkonsizdir.
Yozishni o‘rganishning dastlabki bosqichida bolalar harflar tushunchasini
o‘rganishlari kerak - grafik belgilar (bosma, yozma, katta va kichik harflar), barcha
grafik elementlarni to‘g‘ri, aniq va etarlicha tez yozishni, to‘g‘ri holatni, to‘g‘ri
qo‘lni kuzatishni o‘rganishlari kerak. harakatlar, harakatlarning to‘g‘ri traektoriyasi
va boshqalar.Shu bilan birga, nutq tovushlarini to‘g‘ri farqlash, ularni harflar bilan
to‘g‘ri tanib olish va o‘zaro bog‘lash kerak, chunki grafik bilan parallel ravishda
imlo mahoratini shakllantirish davom etmoqda. Afsuski, hozirgacha na psixologiya,
na fiziologiya va na pedagogikada ushbu murakkab tuzilmadagi bo‘g‘inlardan qaysi
biri o‘rganishda hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligi haqida ma'lumot yo‘q, ammo
shunga qaramay, har qanday aloqaning "yo‘qolishi" uni shakllantirishni
qiyinlashtirishi aniq. mahorat. Yozish jarayonining sof "texnik" bajarilishi 5-7 yoshli
bolalarda qo‘lning mayda mushaklari yomon rivojlanganligi, bilak suyaklari va
barmoqlarning
falanjlari
qattiqlashishi
bilan
murakkablashadi.
tugallanmagan,harakatlarning nomukammal asab regulyatsiyasi, shuningdek, statik
yuklarga nisbatan past chidamlilik (yozuvning ajralmas qismi). Bundan tashqari,
ko‘plab bolalarda fazoviy idrok va vizual xotira mexanizmlari, vizual-motor
muvofiqlashtirish va tovush-harf tahlili mavjud emas, bu esa qo‘shimcha
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.Yozishni o‘rgatishda ob'ektiv qiyinchiliklarni
kamaytirish mumkin, agar bola to‘g‘ri tayyorlangan bo‘lsa va qo‘shimcha ravishda
o‘quv jarayonida uning yoshga bog‘liq imkoniyatlari hisobga olinsa. Yozuv
malakalarini shakllantirish bosqichlarini bilish zarur.
Aytgancha, eslaylikki, "mahorat - bu takrorlash natijasida hosil bo‘lgan,
yuqori darajada o‘zlashtirish va elementlarni ongli ravishda tartibga solish va
boshqarishning yo‘qligi bilan tavsiflangan harakatdir" (Qisqacha psixologik lug‘at /
A. V. Petrovskiyning umumiy tahriri ostida. va M. G. Yaroshevskiy. M ., 1985,
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
56
Ko‘nikmani shakllantirishda uchta asosiy bosqich mavjud
: 1-bosqich
-
analitik, uning asosiy tarkibiy qismi harakatning alohida elementlarini ajratib olish
va o‘zlashtirish, mazmunni tushunishdir. Shu bilan birga, bolaning nafaqat
rivojlanish darajasi, ma'lum bilim va ko‘nikmalarning mavjudligi, balki bolaning
nima va qanday qilish kerakligini tushuntirish usuli, bajarilgan harakatdan
xabardorlik darajasi ham katta ahamiyatga ega.Afsuski, mavjud metodologiya
"mexanik nusxa ko‘chirish" tamoyiliga asoslangan bo‘lib, unda etakchi ko‘rsatma
"men kabi qarang va qiling". Afsuski, bolalar hamma narsani boshqacha "ko‘radilar"
va ko‘pincha o‘quv jarayonida o‘z xatolarini kuchaytiradilar. Vaziyat kattalar har
doim nima va qanday qilish kerakligini tushuntira olmasligi bilan murakkablashadi.
Ikkinchi bosqich
shartli ravishda sintetik deb ataladi. Bu alohida elementlarni
yaxlit harakatga ulash bosqichidir.
Uchinchi bosqich
- avtomatlashtirish - ko‘nikmaning harakat sifatida
shakllanish bosqichi bo‘lib, u yuqori darajada o‘zlashtirilganligi va elementma-
element ongli tartibga solish va boshqarishning yo‘qligi bilan tavsiflanadi.
Ko‘nikmalarni avtomatlashtirishning o‘ziga xos xususiyati tezlik, silliqlik,
qulaylikdir. Tezlikni qo‘ymaslik kerakligini bilish juda muhim, u harakatni
yaxshilashning tabiiy natijasi bo‘lishi kerak va oqim (bog‘lanish) ham mahorat
shakllanishining tabiiy natijasi sifatida paydo bo‘lishi kerak.Ko‘nikmani
shakllantirish yo‘llari haqida gapirganda, ular ko‘pincha asosiy narsa mashqlar va
mashg‘ulotlar, mashg‘ulotlar va mashqlar deb o‘ylashadi. Darhaqiqat, mashqlar va
takrorlashlarsiz mahoratni shakllantirish mumkin emas, lekin takroriy mashqlar
ko‘nikma shakllanishining uchinchi bosqichida eng mos va samarali bo‘ladi.
va
dastlabki ikki bosqich - ongli faoliyat (va faqat mexanik mashqlar emas). Bola
"qanday qilish kerakligini" tushunmaguncha, tushunmaguncha (ya'ni, u harakat
algoritmini tushunmagan va, masalan, har bir alohida harfni bajarayotganda - sxema,
harakat traektoriyasi - "qayerdan boshlash kerak, qaerdan boshlash kerak.
qo‘rg‘oshin, qaerda tugashi kerak "), harakat vazifasi shakllanmaguncha, bolani
"mashq qilish" nafaqat ma'nosiz, balki zararli hamdir. Ikki bosqichdan (analitik va
sintetik) "sakrash" nafaqat mahoratni shakllantirishga hissa qo‘shmaydi, balki uni
sekinlashtiradi.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
57
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
:
1 Asqarova M., Matchonov S. va boshqalar. Kichik yoshdagi bolalar nutqini
o‘stirish. Toshkent. “O‘zbekiston”, 2001 y.
2.Eshbekova G. Maktabgacha yoshdagi bolalarga yozishni o‘rgatish
bosqichlari.Innovation of science Technologies 2024 ilmiy elektron jurnal
3.Fayzullayeva M., Rustamova M. Maktabgacha yoshdagi bolalarning
og‘zaki
nutqini o‘stirish. (Tayyorlov guruhi uchun mashg‘ulotlar ishlanmasi)
Toshkent.
2009 yil.
4. Anna Golubeva, D.Shankar, V.Nazarova, Y.Narolskaya, M.Ismoilova, Li
Dong Vuk. “Ilk qadam” Maktabgacha ta’lim muassasalarining davlat o‘quv
Dasturi.Toshkent-2018.-107 b.
5. Grosheva I.V., Say E.F.,Mirjalilova S.S., Medvedeva N.I.“Ilm yo‘li“
variativ
o‘quv dasturi. Toshkent-2019.3.
6.N.Q.Azizova, N.М. Sultonova.“Savodxonlikka o‘rgatish“ Tarbiyachi kitobi.
M.R.Is’hoqova, M.Z. Fayzullaeva,J.R.Kucharov, N.Q.Azizova, N.М.
Sultonova
“Maktabgacha yoshdagi bolalarni savodxonlikka o‘rgatish
