Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Some discussions on normative contracts
Olim KHUSANBAEV
Tashkent State University of Law
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received October 2023
Received in revised form
15 November 2023
Accepted 25 November 2023
Available online
25 January 2024
The article discusses the concept of normative contracts, its
signs and characteristics, expertise, as well as its importance in
regulating social relations, as well as opinions on interstate
normative contracts, intergovernmental normative contracts,
and interdepartmental normative contracts. In addition,
examples from the current legislation were given and issues
were analyzed.
2181-
1415/©
2023 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol4-iss6-pp89-94
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
International contracts,
normative contracts,
Republic of Uzbekistan,
ratification,
examination,
normative legal acts,
Constitution,
law.
Normativ shartnomalar xususida ayrim mulohazalar
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
xalqaro shartnoma,
normativ shartnoma,
Oʻzbekiston Respublikasi,
ratifikatsiya,
ekspertiza,
normativ-huquqiy hujjat,
konstitutsiya,
qonun.
Ushbu maqolada normativ shartnoma tushunchasi, uning
belgi va xususiyatlari, ekspertizasi, shuningdek, ijtimoiy
munosabatlarni
tartibga
solishdagi
ahamiyati
hamda
davlatlararo tartibga soluvchi shartnomalar, hukumatlararo
tartibga soluvchi shartnomalar va idoralararo normativ
shartnomalar haqida fikr-mulohazalar yuritilgan. Bundan
tashqari amaldagi qonunchilikdan ham misollar keltirilib
oʻtilgan va ayrim masalalar tahlil etilgan.
Некоторые мнения о нормативных договорах
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
международный договор,
нормативный договор,
нормативно
-
правовой акт,
В статье рассматривается понятие нормативного
договора, его основные признаки и характеристики,
проводится анализ экспертизы нормативных договоров.
1
Acting Professor, PhD, Theory of State and Law Department, Tashkent State University of Law.
E-mail: o.xusanbayev@tsul.uz
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
4 № 6
/ ISSN 2181-1415
90
Республика Узбекистан,
ратификация,
экспертиза,
Конституция,
закон.
Также освещается значение нормативных договоров
в
регулировании
общественных
отношений
и
рассматриваются
понятия
межгосударственных,
межправительственных и межведомственных нормативных
договоров. Статья содержит примеры из действующего
законодательства и анализирует существующие проблемы.
Normativ shartnoma yakka tartibdagi huquqiy shartnomadan ajralib turishi kerak.
Shartnomani tan olish uchun huquq manbai huquqiy normalarni, ya’ni umumiy,
nomutanosib xarakterdagi xatti-
harakatlar qoidalarini o‘z ichiga olishi va qonun
ijodkorligi sub’yektlari tomonidan tuzilishi talab qilinadi. Shu ma’noda, normativ
-
huquqiy shartnoma bu qonun ijodkorligi akti va maxsus turdagi shartnoma hisoblanadi.
O‘zbekiston
Respublikasining
“Normativ
-
huquqiy
hujjatlar
to‘g‘risida”gi
Qonunining 6-moddasi rasmiy ravishda 7 turdagi normativ-huquqiy hujjatlarni nazarda
tutadi. Shu bilan birga, qonunda ular orasida normativ va xalqaro shartnomalar
O‘zbekiston Respublikasida normativ (xalqaro bo‘lmagan) shartnomalarni qo‘llashning
murakkabligini ma’lum darajada belgilab berilishi rasmiy sanab o‘tilmagan.
O‘zbekiston Respublikasida xalqaro me’yoriy shartnomalar tuzishdan maqsad
jamiyat farovonligi va inson huquqlarini ta’minlashdan iborat.
Insoniyatning tarixiy tajribasi shuni ko‘rsatadiki, asrlar davomida shakllangan
asosiy ma’naviy
-axloqiy qadriyatlar va sivilizatsiya jarayonlari natijasida shaxsning
asosiy huquqlari konstitutsiya shakliga ega bo‘ldi. Jamiyatimizda inson huquq va
erkinliklariga hurmat madaniyatini rivojlantirish borasidagi ishlarni davom ettirishimiz
zarur.
Bugun hayotimiz Konstitutsiyamizda belgilangan eng muhim maqsadga
–
inson
manfaatlarini har tomonlama ta’minlashga erishishni talab qiladi.
Shu bilan birga, davlatimiz Rahbari respublikada fuqarolarning huquq va
erkinliklarini himoya qilish borasida amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning asosi
sifatida “Inson manfaatlari hamma narsadan ustun” degan bosh tamoyilni belgilab berdi.
Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
“inson –
jamiyat
–
davlat”
degan
yangi tamoyilni rivojlantirishga zamin yaratadi. Yuqoridagi strategiyaning mohiyati
fuqarolik jamiyati institutlari rolini kuchaytirish, inson huquqlarini himoya qilish,
qashshoqlikni kamaytirish, har bir insonni kafolatlangan daromad manbai bilan
ta’minlash va barqaror ekologik rivojlanishga erishishdan iborat.
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini tuzish, e’lon qilish,
ro‘yxatga olish va saqlash tartibi “O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari
to‘g‘risida”gi Qonun bilan belgilanadi.
Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini ratifikatsiya qilish
to‘g‘risidagi qonun loyihasi (qonun) bir nechta xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya
qilishni o‘z ichiga olgan bo‘lsa, unda bunday qonun loyihasi (qonun) nomsiz moddalarni
o‘z ichiga olgan qonun loyihalari (qonunlar) uchun qo‘llaniladigan umumiy qoidalarga
muvofiq rasmiylashtiriladi.
Ratifikatsiya qilish to‘g‘risidagi qonun loyihasida (qonunda) O‘zbekiston
Respublikasi xalqaro shartnomasining nomi ushbu xalqaro shartnomaning imzolangan
asl nomi bilan mutlaqo bir xil bo‘lishi kerak.
Mamlakatda tartibga soluvchi shartnomalarning o‘ziga xosligi, ular tuziladigan
mavzu juda keng.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
4 № 6
/ ISSN 2181-1415
91
Quyida amal qilish darajasi bo‘yicha normativ shartnomalar misollari keltirilgan.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, tartibga soluvchi shartnomalar tuzilishi mumkin
bo‘lgan shartnomalarning maxsus turidir:
•
davlat nomidan
–
davlatlararo shartnomalar;
•
hukumatlar nomidan
–
hukumatlararo shartnomalar;
•
davlat organlari o‘z vakolatlari doirasida –
idoralararo shartnomalar.
Ushbu turdagi normativ shartnomalarning predmeti va xususiyatlari haqida
aniqroq ma’lumot olish uchun ularning turlarini ko‘rib chiqish lozim.
Davlatlararo tartibga soluvchi shartnomalar
maxsus huquqiy hujjatlar bo‘lib,
ularning sub’yektlari o‘z vakillari, odatda prezidentlar tomonidan taqdim etilgan
davlatlardir.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi bilan Bolgariya Respublikasi o‘rtasida
fuqarolik ishlari bo‘yicha huquqiy yordam to‘g‘risidagi shartnoma (2004
-y.)
Hukumatlararo tartibga solish shartnomalari
–
o‘z vakillari, qoida tariqasida, bosh
vazirlar yoki oliy davlat hokimiyati organlarining boshqa vakillari (hukumat shakliga
qarab) davlat hukumatlari tomonidan faoliyat yuritadigan maxsus huquqiy hujjatlar.
Ushbu normativ shartnomalarning namunalari:
–
Rossiya Federatsiyasi hukumati bilan O‘zbekiston Respublikasi hukumati
o‘rtasida mintaqalararo hamkorlikka ko‘maklashish to‘g‘risidagi bitim;
–
O‘zbekiston Respublikasi hukumati va Rossiya Federatsiyasi hukumati o‘rtasida
sanoat mulkini muhofaza qilish sohasida hamkorlik to‘g‘risidagi bitim;
–
O‘zbekiston Respublikasi hukumati va Qirg‘iziston Respublikasi hukumati
o‘rtasida sanoat mulkini muhofaza qilish sohasida hamkorlik to‘g‘risidagi bitim;
–
O‘zbekiston Respublikasi hukumati bilan Ozarbayjon Respublikasi hukumati
o‘rtasida mualliflik huquqi va turdosh huquqlarni himoya qilish sohasida hamkorlik
to‘g‘risidagi bitim;
–
O‘zbekiston Respublikasi hukumati va Gruziya hukumati o‘rtasida sanoat mulkini
muhofaza qilish sohasidagi hamkorlik to‘g‘risidagi bitim;
–
Intellektual mulkni huquqiy muhofaza qilish va himoya qilish sohasida hamkorlik
qilish hamda intellektual mulkni huquqiy muhofaza qilish va himoya qilish masalalari
bo‘yicha davlatlararo kengashni tashkil etish to‘g‘risidagi bitim;
–
O‘zbekiston Respublikasi hukumati bilan Turkiya Respublikasi hukumati
o‘rtasida mualliflik va turdosh huquqlarni himoya qilish to‘g‘risidagi bitim va boshqalar.
Umuman olganda, davlatning tashqi siyosati har qanday zamonaviy davlatning
ustuvor vazifalaridan biri ekanini ta’kidlash lozim. Davlatchilikni rivojlantirishning
zamonaviy haqiqatlari shuni ko‘rsatadiki, har qanday davlat boshqa davlatlar bilan ikki
tomonlama va o‘zaro manfaatli munosabatlarni o‘rnatmasdan o‘zining to‘liq
rivojlanishini taqdim eta olmaydi. Shu bilan birga, barcha turdagi munosabatlar ko‘lami
hamkorlikning eng ustuvor yo‘nalishlarini
–
iqtisodiyot, xavfsizlik, fan va madaniyat va
boshqalarni ajratib ko‘rsatishning ob’yektiv ehtiyojini keltirib chiqaradi.
*
Договор между Республикой Узбекистан и Республикой Болгария о правовой помощи по гражданским делам,
ратифицированный постановлением Олий Мажлиса Республики Узбекистан от 30 апреля 2004 года
№ 624
-
II «О ратификации Договора между Республикой Узбекистан и Республикой Болгария о правовой
помощи по гражданским делам» (https://lex.uz/ru/docs/1327328).
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
4 № 6
/ ISSN 2181-1415
92
Natijada, investitsiyalar va ularning rivojlanishini o‘zaro rag‘batlantirish kabi
davlat munosabatlari sohasidagi normativ bitimlarning umumiy ro‘yxatini taqdim etish
zarurati tug‘iladi.
Idoralararo normativ shartnomalar
–
davlat organlari, vazirliklar, qo‘mitalar,
davlat idoralari o‘z vakillari, qoida tariqasida, vazirlar, davlat hokimiyati organlarining
raislari yoki boshqa vakillari tomonidan faoliyat yuritadigan maxsus huquqiy hujjatlar.
Davlat organlari o‘z vakolatiga kiradigan masalalar bo‘yicha O‘zbekiston
Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi bilan kelishilgan holda xalqaro shartnoma loyihasini
yoki O‘zbekiston Respublikasining ko‘p tomonlama xalqaro shartnomada ishtirok etish
maqsadga muvofiqligi to‘g‘risidagi masalani ekspertizadan o‘tkazishni boshlash
to‘g‘risida taklif kiritishlari mumkin.
Agar xalqaro shartnoma bilan tartibga solinadigan masalalar ikki yoki undan ortiq
davlat organlarining vakolatiga kiritilgan bo‘lsa, barcha takliflarni umumlashtirish,
xalqaro shartnoma loyihasini yakunlash va uning matnini davlat tilida tayyorlash yoki
zarur hollarda boshqa tilda tayyorlash, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining ko‘p
tomonlama xalqaro shartnomada ishtirok etishi maqsadga muvofiqligi to‘g‘risidagi
masalani ekspertizadan o‘tkazish TIVning taklifiga binoan, Prezident yoki Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilanadigan davlat organiga yuklatiladi.
Ekspert o‘rganish natijalariga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi ishtirok etmoqchi
bo‘lgan xalqaro shartnoma loyihasi yoki ko‘p tomonlama xalqaro shartnoma matni
huquqiy ekspertizadan o‘tkazish uchun Tashqi ishlar vazirligiga kiritiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan huquqiy ekspertiza
o‘tkazilgandan so‘ng, xalqaro shartnoma loyihasi yoki O‘zbekiston Respublikasining ko‘p
tomonlama xalqaro shartnomada ishtirok etishi maqsadga muvofiqligi masalasi
Prezident yoki Vazirlar Mahkamasiga kiritiladi.
Xalqaro shartnoma loyihasi yoki O‘zbekiston Respublikasining ko‘p tomonlama
xalqaro shartnomada ishtirok etishi to‘g‘risidagi masalani xorijiy tomon bilan yanada
rivojlantirish O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining ijobiy qarori olinganidan keyin amalga oshiriladi.
Xalqaro shartnoma bilan tartibga solinadigan masalalarni o‘z ichiga olgan davlat
organi rahbari xalqaro shartnoma loyihasini tayyorlash yoki O‘zbekiston
Respublikasining ko‘p tomonlama xalqaro shartnomada ishtirok etish masalasini ekspert
sifatida ishlab chiqish jarayoni uchun mas’uldir.
Xalqaro shartnoma loyihasi yoki O‘zbekiston Respublikasi ishtirokchi bo‘lishni
mo‘ljallagan ko‘p tomonlama xalqaro shartnoma matni ekspertdan so‘ng O‘zbekiston
Respublikasi tashqi ishlar vazirligida majburiy huquqiy ekspertizadan o‘tkazilishi lozim.
O‘zbekiston Respublikasi hukumati nomidan O‘zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomasini tuzish to‘g‘risidagi taklif O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi
tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritiladi. Boshqa davlat
organlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga o‘z vakolatiga kiradigan
masalalar bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi hukumati nomidan Tashqi ishlar vazirligi
bilan birgalikda yoki u bilan kelishilgan holda O‘zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomasini tuzish to‘g‘risida taklif kiritadilar.
O‘zbekiston Respublikasining idoralararo shartnomasini tuzish to‘g‘risidagi taklif
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga
ushbu shartnoma bilan tartibga solinadigan masalalarni o‘z ichiga olgan davlat organi
tomonidan kiritiladi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
4 № 6
/ ISSN 2181-1415
93
O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda
tutilmagan bo‘lsa, muzokaralar o‘tkazish va xalqaro shartnomalarni imzolash to‘g‘risidagi
qarorlar qabul qilinadi:
–
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti –
O‘zbekiston Respublikasi nomidan
tuziladigan shartnomalarga nisbatan;
–
hukumat nomidan tuzilgan shartnomalarga nisbatan
–
Vazirlar Mahkamasi;
–
O‘zbekiston Respublikasining idoralararo shartnomalariga nisbatan –
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki Vazirlar Mahkamasi bilan kelishilgan holda
ushbu shartnomalar bilan tartibga solinadigan masalalar vakolatiga kiruvchi davlat
organlarining rahbarlari tomonidan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat rahbari sifatida O‘zbekiston
Respublikasini xalqaro munosabatlarda ifodalaydi va xalqaro huquq hamda O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq muzokaralar olib boradi va vakolatlarni taqdim
etish zaruratisiz O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini imzolaydi.
O‘zbekiston Respublikasi bosh vaziri O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasini xalqaro munosabatlarda taqdim etadi, vakolatlarni taqdim etmasdan
muzokaralar olib boradi va O‘zbekiston Respublikasi hukumati nomidan xalqaro
shartnomalar imzolaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vaziri o‘z vazifalari va xalqaro huquqqa
muvofiq O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini muzokara qilish va
imzolash huquqiga ega.
O‘zbekiston Respublikasining xorijiy davlatdagi diplomatik vakolatxonasi rahbari
yoki xalqaro tashkilot yoki konferensiya huzuridagi O‘zbekiston Respublikasining
vakolatxonasi rahbari xalqaro shartnoma matnini davlat bilan yoki ushbu xalqaro
tashkilot doirasida, vakolatlarni taqdim etishga hojat qoldirmasdan turib, muzokaralar
olib borish huquqiga ega.
Davlat organi rahbari o‘z vakolatlari doirasida vakolatlarni taqdim etmasdan
muzokaralar olib borish va idoralararo shartnomalarni imzolash huquqiga ega.
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomaga bo‘lgan majburiyatiga roziligi
xalqaro shartnomani imzolash orqali, xalqaro shartnomani tashkil etuvchi notalar, xatlar
yoki boshqa hujjatlarni almashish, xalqaro shartnomani ratifikatsiya qilish, tasdiqlash,
qabul qilish, unga qo‘shilish yoki shartnoma taraflari kelishib olgan boshqa vositalar
bilan ifodalanishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, xalqaro shartnomani
ratifikatsiya qilish Xalqaro shartnomani ratifikatsiya qilish to‘g‘risidagi qonunni qabul
qilish yo‘li bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari tomonidan amalga
oshiriladi.
Xalqaro shartnomalar teng ravishda ratifikatsiya qilinishi kerak, natijada
muzokaralarda ishtirok etadigan tomonlar keyingi ratifikatsiya to‘g‘risida kelishib
oladilar.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari boshqa xalqaro shartnomalarni
ham ratifikatsiya qilishga haqli.
Davlat tashqi qarz olishni amalga oshirish to‘g‘risidagi xalqaro shartnomalar,
shuningdek, xalqaro kafolat shartnomalari ratifikatsiya qilinmaydi va shartnoma taraflari
tomonidan belgilanadigan tartibda O‘zbekiston Respublikasi uchun kuchga kiradi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
4 № 6
/ ISSN 2181-1415
94
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
tomonidan
imzolangan
xalqaro
shartnomalarni ratifikatsiya qilish to‘g‘risidagi takliflar O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Qonunchilik palatasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
kiritilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan imzolangan xalqaro
shartnomalarni ratifikatsiya qilish to‘g‘risidagi takliflar O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Qonunchilik Palatasiga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
kiritiladi.
Xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya qilish to‘g‘risidagi takliflar tegishli ravishda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan mustaqil ravishda yoki
boshqa davlat organlari bilan kelishilgan holda, agar shartnoma o‘z vakolatiga kiradigan
masalalar bilan bog‘liq bo‘lsa, kiritiladi.
Xalqaro shartnomani ratifikatsiya qilish to‘g‘risidagi qonun asosida O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan ratifikatsiya yorlig‘i imzolanib, uning muhri va
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirining imzosi bilan muhrlanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Sh.M.Mirziyoyev
–
Konstitutsiya va qonun ustuvorligi
–
huquqiy demokratik
davlat va fuqarolik jamiyatining eng muhim mezonidir. Sana: 07.12.2019-y. // https://
nrm.uz.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022
-2026-
yillarga mo‘ljallangan
Yangi
O‘zbekistonning
taraqqiyot
strategiyasi
to‘g‘risida”gi
Farmoni.
//
https://lex.uz/uz/docs/-5841063
3.
Договор между Республикой Узбекистан и Республикой Болгария о
правовой помощи по гражданским делам, ратифицированный постановлением
Олий Мажлиса Республики Узбекистан от 30 апреля 2004 года № 624
-
II «О
ратификации Договора между Республикой Узбекистан и Республикой Болгария о
правовой помощи по гражданским делам» (https://lex.uz/ru/docs/1327328).
4.
Кудрявцев
И.В.
Теоретико
-
правовые
вопросы
стратегического
партнерства и союзнических отношений Республики Узбекистан на современном
этапе. Монография. –
Т.: ТГЮУ, 2021 –
130 с.
5.
О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyаsi. –
T.: Yuridik adabiyotlar publish,
2023.
–
112 b.
6.
О‘zbеkistоn Rеspublikаsining “Nоrmаtiv
-
huquqiy hujjаtlаr tо‘g‘risidа”gi Qоnuni.
https://lеx.uz/dоcs/
-5378966
7.
O‘zbekiston
Respublikasining
“O‘zbekiston
Respublikasining
xalqaro
shartnomalari to‘g‘risida”gi Qonuni. https://lex.uz/docs/
-4193761
