Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Methodological principles for improving the types of
speech activity of students in financial and economic areas
Umida YULDOSHOVA
Tashkent Financial Institute
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received December 2023
Received in revised form
15 December 2023
Accepted 20 January 2024
Available online
25 February 2024
This article discusses opinions on the role and significance of
methodological principles in improving students’ speech
activity. Examples of scientists
’
opinions and methodological
principles are also given.
2181-
1415/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol5-iss1-pp122-126
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
student,
principle,
teaching,
didactic,
methodical.
Moliya-
iqtisod yo‘nalishi
talabalarining nutq faoliyati
turlarini takomillashtirishning metodik tamoyillari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
talaba,
tamoyil,
o‘qitish,
didaktik,
metodik.
Ushbu maqolada talabalarning nutq faoliyati turlarini
takomillashtirishda metodik tamoyillarning o‘rni va ahamiyati
haqida fikrlar berilgan. Shuningdek, olimlarning fikrlaridan va
metodik tamoyillardan namunalar keltirilgan.
1
PhD, Senior Lecturer, Foreign Languages Department, Tashkent Financial Institute.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
123
Методические принципы совершенствования видов
речевой
деятельности
студентов
финансово
-
экономического направления
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
студент,
принцип,
обучение,
дидактический,
методический.
В данной статье обсуждаются мнения о роли и значении
методических принципов в совершенствовании речевой
деятельности студентов. Также приведены примеры
мнений ученых и методических принципов.
KIRISH
Ta’lim tizimida modernizatsiya davlat va jamiyatning malakali kadrlarga, shaxslarning
esa sifatli ta’lim olishga bo‘lgan ehtiyojidan kelib chiqib, amalga oshiriladi. Ta’lim amaliyotida
pedagogik texnologiyalarning qo‘llanilishi ta’lim tizimi modernizatsiyasining tarkibiy elementi
hisoblanadi. Ta’lim
-
tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish o‘qitish sifatini yaxshilab,
samaradorligini oshiradi hamda kam kuch va vaqt sarflagan holda kutilgan natijani qo‘lga
kiritishga imkon beradi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, OTMlarda ta’lim olayotgan talabalarning
ingliz tilini o‘rganish jarayonidagi kommunikativ faoliyatga yo‘naltirilgan kompetensiyalarini
shakllantirish va rivojlantirish bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Talabalarga nutq
faoliyati turlarini til leksik, grammatik, fonetik materiallarini metodik tamoyillar orqali o‘rgatish
amalga oshiriladi. Chet tilini o‘qitish jarayonida metodik tamoyillar o‘z o‘rnida alohida va muhim
ahamiyat kasb etadi. Ta’limni tadqiq etadigan fanlarda (ta’limshunoslik va xususiy metodika)
“tamoyil” termini ham o‘ziga xos tushunchalarni ifodalaydi. Tabiatda tamoyillar yo‘qligi, faqat
qonunlar borligi haqida bilish nazariyasida ma’lumotlar keltiriladi. “tamoyil”
-
asos bo‘ladigan
yo‘l
-
yo‘riq, qonun
-
qoida ma’nosida ishlatiladi [1;187]. Ta’limda xilma
-xil tamoyillar ketma-
ketligi bayon etiladi. Chet tili o‘qitish metodist olimlari, ta’limshunoslarning tadqiqotlaridan
samarali foydalanadi, biroq ularning borligi o‘zgarishsiz, shunchaki tan olinmaydi, ya’ni o‘quv
predmetini hisobga olib, ularni tatbiq etishadi. Chet tilini o‘qitish metodikasida turli mualliflar
tomonidan bir necha ilg‘or tamoyillar olg‘a surilgan.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Prof. Y.I.
Passovning fikricha “tamoyil
–
o‘qitish jarayoni deb atalmish binoning
poydevoridir.
Noto‘g‘ri tuzilgan, noaniq o‘qitish tamoyillari ko‘p holatda butun o‘quv jarayonini
xavf ostiga qo‘yadi”. E.I.Passov chet tilini o‘rgatish tamoyillari iyerarxiyasini tuzdi: birinchi
darajali umumiy didaktik tamoyillar; ikkinchi darajali umumiy metodik tamoyillar; uchinchi
darajali xususiy metodik tamoyillar; torroq ta’lim sohasiga taalluqli to‘rtinchi darajali tamoyillar
[2].
Chet tilini o‘qitishning barcha tamoyillarining asosiy maqsadi ulardan amalda foydalana
bilishdir. Taniqli mashhur nemis metodist pedagogi A. Disterveg mavzuning aniqligi bilan
cheklanmaydi.
U o‘rganuvchilarga rasmlar, analoglar, xotiralardan foydalanishni taklif qiladi.
A. Disterveg quyidagi tamoyillarga amal qilgan. Uning fikricha:
1.
Ko‘rinish
-
misollardan qoidalarga, aniq g‘oyalardan, so‘zlarga o‘tish kerak.
Ushbu
holatda: a) yaqindan uzoqqa; b) oddiydan murakkabgacha; v) osonroqdan qiyinroqqa;
g) ma’lumdan noma’lumga.
2.
Materialni ongli ravishda o‘zlashtirish tamoyillarini misol keltiradi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
124
3.
Yosh xususiyatlarini (o‘rganuvchi o‘rganishga qodir bo‘lmagan mavzuni hech qachon
o‘rgatish kerak emasligi) va individual xususiyatlarni hisobga olish.
4.
Tizimli o‘qitish –
Har bir materialni ma’lum bosqichlarga va kichik tayyor qismlarga
bo‘lish.
5. Takrorlash
–
talabalar o‘rganganlarini unutmasliklariga ishonch hosil qilish.
P.B.
Gurvichning aytishicha: “Agar maqsad so‘zlarni jumlalarda (nutqda) ishlatish bo‘lsa,
unda bu istisno hisoblanmaydi,
aksincha, alohida so‘z bilan ma’lum bir ishni nazarda tutadi; agar
maqsad til materialini retseptiv malaka darajasiga qadar o‘zlashtirish bo‘lsa, bu maqsadga
reproduktiv va mahsuldor mashqlar orqali erishish mumkin...”. P.B.
Gurvich tamoyillarni 4ta
turga ajratadi [3;32-37]; 1. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz; 2. Ongli va avtomatlashtirilgan harakatlar; 3.
Yodlangan
va
ijodiy;
4. Yo‘naltirilgan va erkin harakat.
Xorijiy metodistlar Larsen-Friman va S.L.
Makkey chet tilini o‘qitishda lingvistik, didaktik
va psixologik omillar muhim ahamiyatga ega, deb ta’kidlaydilar. Larsen
-Friman metodikaning
asosiy jihatlariga asoslanib, quyidagi tamoyillarni ajratib ko‘rsatadi:
–
lingvistik tamoyillar
–
chet tilini o‘zlashtirishda ona tilining kommunikativ
kompetensiyasini hamda o‘rganilayotgan tilni oraliq til tizimi sifatida o‘zlashtirilishining o‘ziga
xos xususiyatlarini hisobga olish;
–
kognitiv tamoyillar
–
ichki motivatsiyadan foydalanish, nutq birliklarini
avtomatlashtirish va talabaning shaxsiy hissasidan foydalanish prinsipi;
–
emotsional-
psixologik tamoyillar (affektiv): lingvistik “men” (language ego) tamoyili,
o‘rganilayotgan til davlat madaniyati va tilini o‘zaro bog‘liq holda o‘zlashtirish (til –
madaniyat
aloqasi) [4;55].
O‘rganish tamoyili atamasi o‘qituvchining chet tilini o‘qitish jarayonida ustun rol
o‘ynashini anglatadi, bu esa o‘qitishning gumanistik yo‘nalishiga biroz ziddir. Shu bilan birga,
o‘quv jarayoni o‘qituvchi faoliyati va talabaning faoliyatini o‘z ichiga olgan murakkab tizimdir.
Ammo jarayonni aniq shakllantirilgan qoidalar, ya’ni talaba bilan o‘zaro munosabat jarayonida
tayanishi kerak bo‘lgan tamoyillar asosida shakllantirmay, tashkil qilib bo‘lmaydi.
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Keyingi yillarda faqat chet tili o‘qitishga xos bo‘lgan kommunikativlik, ta’limning og‘zaki
nutqqa asoslanishi, differensiyalashtirib o‘qitish, til materialini kompleks tashkil qilish kabi
tamoyillar yuzaga keldi. Ayni paytda didaktika tomonidan ilgari surilgan onglilik, aktivlilik,
ko‘rgazmalilik, ta’lim jarayonini motivlashtirish kabi tamoyillar chet tili o‘qitishda ham muhim
rol o‘ynaydi. Chunki har qanday aqliy harakatni amalga oshirish, fikrlashdan praktika
-
amaliyotga o‘tish orqali vujudga keladi. Shuning uchun hozirgi zamon chet tili o‘quv dasturlari
va o‘quv qo‘llanmalarida o‘quvchilarning aqliy faoliyatini shakllantirishga muhim ahamiyat
berilyapti.
Materialni ongli ravishda o‘zlashtirishga tillararo interferensiya hodisasi salbiy ta’sir
qiladi.
O‘qitish tamoyillari deganimizda, o‘qituvchi dars jarayonida qo‘llashi lozim bo‘lgan
qonun-
qoidalarni tushunamiz. Chet tili o‘qitish metodikasi eng avvalo didaktika tomonidan
ishlab chiqilgan quyidagi umumdidaktik tamoyillariga tayanadi: 1) ta’limning tarbiyaviyligi
tamoyillari;
2)
ilmiylik
va
tushunarlilik
tamoyillari;
3)
onglilik
tamoyili;
4) faollik tamoyili:
5) tizimlilik va izchillik tamoyili; 6) ko‘rsatmalilik tamoyili.
1)
Ta’limning tarbiyaviyligi tamoyili
–
yosh avlodni har tomonlama kamolotga
yеtkazishni nazarda tutadi. Til o‘rganish jarayonida talabalarga milliy g‘oya, ona Vatanga
sadoqat, tabiatga muhabbat, kishilarga hurmat, ehtirom, yaxshilik, odillik, yuksak insoniy
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
125
fazilatlar egasi bo‘lish kabi ijobiy xususiyatlar singdiriladi. Buning eng qulay va barqaror
shakllaridan biri didaktik materiallar tegishli mazmunga ega bo‘lgan matnlarning tanlanishi,
saralanishi hamda talabalarga yetkazilishini ko‘rsatish mumkin [5; 772].
Barcha fanlar o‘z imkoniyati doirasida o‘quv adabiyotlarida berilgan matnlardan ham
ta’limiy ham tarbiyaviy maqsadda foydalanib, ta’limning tarbiyaviyligi tamoyiliga to‘liq amal
qiladi. “Talaba topshiriqlarni bajarish jarayonida kuzatish, qiyoslash, ijodiy tafakkurni ishga
solish, muammolar yеchimini izlash, topish va xulosalash majburiyati bilan yuzma
-
yuz keladi”
[6;25]. Talaba topgan yеchimini (fikrni) ifodalash (so‘z, gap, ko‘chirma va o‘zlashtirma gap),
zaruriyatini, ifodalay bilishi mashaqqatini anglash va o‘zidan qoniqishni his qilish ta’limda
tarbiyaviylik tamoyilining amaliy samarasi hisoblanadi.
2) Ilmiylik va tushunarlilik tamoyillari. Metodikada ilmiylik tamoyili
–
o‘quv
predmetlarini hozirgi fan yutuqlari zaminida bayon qilishni talab etsa, tushunarlilik tamoyili
o‘quv predmetlarini o‘rganuvchining yoshi, shaxsiy xususiyatlari, hayotiy tajribalari,
tayyorgarlik darajasiga moslashtirishni, ya’ni oddiydan murakkabga, xususiydan umumiyga
borishni taqozo qiladi [6; 26].
Ushbu tamoyillar bir vaqtning o‘zida amalga oshiriladi, o‘zaro bir
-
birini to‘ldiradi va
mashg‘ulot samaradorligini oshiradi: fandagi tushuncha va terminlar ma’nosini sharhlash,
tahlilga tortish va samarali o ‘zlashtirishni ta ’minlash;
til sathlarini o‘zaro aloqadorlikda
o‘rganish; til va nutqni farqlab o‘rganishning usul va vositalarini topish va amaliyotda qo‘llash;
talabalarning yosh va imkoniyatlarini hisobga olish, mustaqil ijodiy fikrlash, uning mahsulini
nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki va yozma tarzda to‘g‘ri, sodda, ravon ifodalash
ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga yo‘naltirilgan lingvopsixologik o‘yin –
topshiriqlardan foydalanish ko‘zda tutiladi.
3)
Onglilik tamoyili. Onglilik bilimlarni ongli o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan tamoyildir. U
ta’limning asosiy maqsadi, hayot uchun zaruriyligini anglash;
daliliy materiallarni ongli egallash
va o‘zaro farqlay olish; bilimlarni o‘rganish, mustahkamlash, takrorlash; egallangan va o‘zi
erishgan natijalarni baholay bilish xususiyatlarini tarbiyalaydi [6;26-27].
4)
Faollik tamoyili faollik orqali talaba ta’limning faol sub’yektiga aylanadi. Mustaqillik
faollik uchun sharoit yaratsa, faollik mustaqillikni tarbiyalashga asos bo‘ladi. Kishining mustaqil
aqliy faoliyat ko‘rsatishi mustaqil fikrlashi orqaligina amalga oshirilishi hech kimga sir emas [5].
A.
Disterveg “Ta’lim haqiqat, ezgulik va go‘zallikka xizmat qiladi, ushbu jihatlar xarakter
va ishonchni tarbiyalaydi”, deya ta’kidlaydi [7].
Mutaxassislar mashg‘ulotlarda mustaqil ishlarni tashkil etish, qo‘yilgan muammo, savol,
topshiriqlar mohiyatidan kelib chiqib, o‘quv jarayonini boshqarish, mustaqillik va faollikni
tarbiyalashini qayd etib, bunda quyidagi jihatlar alohida e’tirof etilgan:
–
o‘zlashtirilgan bilimlardan amaliyotda foydalanish ko‘nikmalarini shakllantiradi va
rivojlantiradi;
–
talabada o‘z kuchiga, o‘z bilim va imkoniyatlariga ishonchni mustahkamlaydi;
–
bilim, hissiy aniq tasavvur hosil qilish bilan birga ta’rif
-u tasniflarning mohiyatini
anglashga, tasavvurni tushuncha darajasida o‘zlashtirishga olib boradi.
5)
Izchillik va tizimlilik tamoyili. Bunda asosiy e’tibor talabalardagi ijodiy fikrini mustaqil,
tizimli bildirishga, so‘z boyligini oshirish hamda matnni shakllantirish ko‘nikmasini oshirishga
yo‘naltirishi lozim. Talaba til imkoniyatidan samarali foydalanib mashg‘ulotlarda mustaqil va
ijodiy yondashishi, so‘z boyligini yanada takomillashtirishi lozim.
Y.A.
Komenskiy ta’kidlaganidek “Dars mashg‘ulotini shunday tashkillashtirish lozimki,
unda hozir o‘rganiladigan manbaa keyingisini, keyin o‘rganiladigan manba oldingilarini
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
126
mustahkamlasin” [8]. Talabalarning nutqiy tayyorgarlik darajasini hisobga olib ularning
o‘rganilgan va o‘rganiladigan bilimlarining o‘zaro bog‘liqligining ta’minlanishiga izchillik
tamoyili asosidagina erishiladi.
6)
Ko‘rsatmalilik tamoyili. Ta’limda ko‘rsatmalilikdan foydalanish
–
o‘tiladigan mavzuni
zohiriy ifodalash, egallangan bilimlarni takrorlash va mustahkamlash yuzasidan belgilanadi.
Narsa-buyumlar, hodisalarni bevosita kuzatish, ushlash ularning mantiq-mohiyatini chuqurroq
anglashga xizmat qilsa, ko‘rilganlarni og‘zaki ifodalash ehtiyoji esa talabalarda botiniy, mustaqil
mushohada ko‘nikmasini rivojlantirishga, birlamchi nutqiy malakalarining hosil bo‘lishiga
yordam beradi [6;28].
Yuqorida keltirib o‘tilgan tamoyillar va ularning ahamiyati haqida aytar ekanmiz, bizning
fikrimizcha, ayni vaqtda talabalarga xorijiy tillarni o‘qitishda 4 ta prinsiplar asosiy o‘rinni
egallaydi; lingvistik, kognitiv, onglilik va ko‘rsatmalilik prinsiplari, ma’lumki, ona tilida
o‘rgatilgan, orttirilgan ko‘nikma va malakalarimiz bizga so‘zlarni o‘zaro bog‘lashni, gaplar
tuzishni, zamonlardan foydalanishni hech qachon o‘ylanmasdan, avtomatik amalga oshirishga
yordam beradi. Kognitiv tamoyillar orqali talabani o‘ziga bo‘lgan ishonchi va mavzuni
o‘zlashtirishda unga yordam beruvchi ichki va tashqi motivatsiya hisobga olinadi.
XULOSA
O‘qitish jarayonini tashkillashtirishda, o‘rganishning boshlang‘ich bosqichida darsda
muloqot o‘qituvchi va talaba, talaba bilan talaba o‘rtasidagi dialog shaklida quriladi, yangi
o‘rganilgan ibora va yangi so‘zlar orqali muloqot kuchayadi va asta
-sekin murakkablashadi. Bu
jarayonda ko‘proq “pastdan” “yuqoriga” ko‘tarilish samaralidir.
Bizning fikrimizcha, chet tilini o‘rganish ona tilidagi muloqot madaniyatiga ham foydali
ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, chet tilida nutq malakalarini shakllantirish talabalarning barcha
darajadagi nutq faoliyati turlarini rivojlantirishga yordam beradi: talabalar har bir harakatning
maqsadlarini ifodalangan mazmun va mavjud til vositalari bilan bog‘lab, nutq xatti
-harakatlarini
rejalashtirishni o‘rganadilar. Bu esa talaba ega bo‘lgan bilim miqdorini emas, balki uning
shaxsiyatini tarbiyalash va madaniyatlararo o‘zaro munosabatlar uchun ko‘nikma va malakalari,
qobiliyatlarni rivojlantirishga va takomillashtirishga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
T.O.Sobirova Oliy ta’limda chet tili o‘qitish metodikasi. chet til o‘qitish metodikasining
umumdidaktik prinsiplari //ta’lim va rivojlanish tahlili onlayn ilmiy jurnali. –
2022.
–
S. 187
2.
Пассов Э.И. Основы коммуникативной методики обучения иноязычному
общению. –
М.: «Русский язык», 1989, 277 с.
3.
Гурвич П.Б. О четырех общеметодических принципах обучения иностранным
языкам // Иностранные языки в школе. –2003. №6. С.32 –
37.
4.
Larsen
–
Freeman, D. Techniques and Principles in Language Teaching.
–
2nd ed
Oxford: Oxford University Press, 2000.
–
P. 55.
5.
U.Bobojonova , N.B.Hasanova Ona tilini o‘qitishning umumdidaktik va o‘ziga xos
prinsiplari //Scientific progress.
–
2021.
–
T. 2.
–
№. 8. –
S. 772-782.
6.
B.To‘xliyev, M.Shamsiyeva, T.Ziyodova О‘zbek tili о‘qitish metodikasi. –
2006. B.25.
7.
Дистервег А. Избранные педагогические сочинения. –
М.: Учпедгиз, 1956. –
С.
175.
8.
Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения. М.: 1982. 267 с.