Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Influence of Durrani dynasties on the state administration
of Afghanistan
Obidjon ABDURAKHMANOV
Tashkent State University of Oriental Studies
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received May 2024
Received in revised form
15 June 2024
Accepted 25 June 2024
Available online
15 July 2024
This article discusses the impact of the Sadozoi and Barakzoi
dynasties of the Abdali (Durrani) tribe of Pashtuns on the state
administration of Afghanistan. In addition, factors hindering the
process of national unity in Afghanistan are analyzed.
2181-
1415/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol5-iss6/S-pp93-99
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
“Durranian Empire”,
“third group”,
“unified Afghan nation”,
“Pashtun Khanate”,
“Pathans”,
“Big Game”
Durroniy sulolalarining Afgʻoniston davlat boshqaruviga
ta’siri
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
“Durroniylar imperiyasi”,
“uchinchi guruh”,
“yagona Afgʻon millati”,
“Pushtun xonligi”,
“patanlar”,
“Katta oʻyin”
.
Ushbu maqolada pushtunlarning Abdali (Durroniy)
qabilasidan bo‘lgan Sadozoy va Barakzoy sulolalarining
Afgʻoniston davlat boshqaruviga ta’siri haqida so‘z boradi.
Bundan tashqari, Afg‘onistonda milliy birlik jarayoning
to‘sqinlik qiluvchi omillar tahlil qilingan.
1
Doctoral student, Tashkent State University of Oriental Studies.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
06 (2024) / ISSN 2181-1415
94
Влияние династии Дуррани на государственное
управление Афганистана
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
«Дурранская империя»,
«третья группа»,
«единая афганская нация»,
«Пуштунское ханство»,
«патаны»,
«Большая игра».
В данной статье рассматривается влияние династий
Садозой и Баракзой племени Абдали (Дуррани) пуштунов
на государственное управление Афганистана. Кроме того,
анализируются факторы, препятствующие процессу
национального единства в Афганистане.
KIRISH
Afgʻon davlatchiligining shakllanish tadrijida pushtun sulolalarining katta oʻringa
egaligi qariyb uch asrni oʻz ichiga qamrab oluvchi pushtunlar
tomonidan oliy hokimiyat
boshqarilib kelinganligi bilan chambarchas bogʻliq. Pushtun sulolalarining davlat
boshqaruviga ta’siri muqaddimasini Durroniy qabilasiga mansub sulolalar bilan bogʻlash
masalaning asl ildizlarini toʻliq tushunishga imkon bermaydi, deb aytish uchun yetarli
asoslar mavjud. Mazkur masalani chuqur tadqiq etish maqsadlariga erishishda tarixiylik
hamda qiyoslash metodlariga tayanish oʻrinli boʻladi. Chunki, zamonaviy Afgʻoniston
davlatchiligining bunyodkorlari aynan pushtun sulolalar boʻlib, ularning sa’y
-harakatlari
bilan mustaqillik qoʻlga kiritilgan. E’tibor qaratish lozim boʻlgan yana bir jihat shuki,
davlat boshqaruviga sulolalarning ta’siri deyilganda umumiy pushtunlarning
hokimiyatga ta’sirini tushunmaslik kerak. Zero, pushtun etnosini tuzilishi oʻta murakkab
va shu bilan birga qiziqarli jarayondir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA MЕTODLAR.
Maqolada afg‘onshunos olimlar va tadqiqotchilar xulosalariga, shuningdek, pushtu
tilidagi ma’lumotlar, davriy nashrlar va internet manbaalariga alohida e’tibor qaratildi.
Adabiyotlar tahlilida Durroniy sulolalarning mamlakat ichki siyosatiga, milliy birlikka
yerishish jarayoniga ta’siri o‘rganib chiqildi. Maqolada tarixiylik, event, kontent, qiyosiy
hamda SWOT tahlil usullaridan foydalanildi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR.
Afgʻonistondagi mavjud etnik birliklarning etnogenezi, tarixi, afgʻon davlatchiligida
tutgan oʻrni hamda bugungi kundagi ahvolini tadqiq etish davomida ularda boʻlinishga
moyillik nihoyatda kuchli ekanligi namoyon boʻldi. Xususan, pushtun millatini quyidagi
birliklarga ajratgan holda tasniflash mumkin:
1.
Qabila;
2.
Qabila urugʻi;
3.
Urugʻ
-aymoq;
4.
Urugʻlar oʻrtasidagi kichik urugʻlar;
5.
Kichik urugʻ boʻgʻini;
6.
Boʻgʻinning boshqa kichik boʻlaklari
[1].
Shuningdek, pushtun qabilalarini ular yashaydigan joylariga koʻra ham farqlash
mumkin. Jumladan,
Pushtunlarning Durroniy qabilalari asosan Afgʻonistonning janubida
Eron Islom Respublikasi bilan chegara hududlarda hamda janubi-sharqda Pokiston Islom
Respublikalari bilan chegara hududlarda istiqomat qilishadi. Gilzoy qabilalari esa
mamlakatning shimoliy tomonida, Kobul, Jalolobod, Qandahor kabi viloyatlarida
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
06 (2024) / ISSN 2181-1415
95
yashashadi. Bu ikki qabilaga mansub boʻlmagan “uchinchi guruh” qabilalari asosan
Poksiton bilan chegara hududlarda hamda mamlakatning janubiy hududlarida balujlarga
yaqin joylarda istiqomat qilishadi. Ta’kidlash joizki, aksar hollarda, har bir qabila yoki
urugʻga uning asoschisini nomi beriladi. Uning avlodlari ham qabila asoschisining nomiga
یوز
(
zay
–
pushtu tilida farzand ma’nosini bildiradi) soʻzining qoʻshilishidan hosil boʻlgan
atama bilan nomlanadi. Misol uchun, Abdali qabilasining Ahmadzoy urugʻining asoschisi
Ahmad ismli shaxs boʻlib, uning avlodlari Ahmadzoy ya’ni Ahmadning farzandi yoki oʻgʻli
degan nomni olgan. Yana bir mashhur pushtun urugʻlaridan biri Muhammadzaylar boʻlib
ularning asoschisi sobiq Afgʻoniston amirlaridan biri Doʻst Muhammadxon boʻlgan.
Darhqaiqat, pushtun qabilalarining nomlanishi qabila boshi yoki urugʻning eng obroʻli
azozi nomi bilan ataladi.
Pushtun etnik guruhi 60 dan ortiq katta qabilalardan tashkil topagan. Mazkur
qabilalar oʻz navbatida mayda urugʻlarga boʻlinib ketadi.
Antropolog Tomas Barfield
pushtunlarni toʻrt qismga ajratadi:
durroniylar, gilzoylar, gurgushtlar va karlanrilar.
Uning ta’kidlashicha, durroniylar (Abdaliy nomi bilan tanilgan) Qaysning birinchi oʻgʻli
avlodlari boʻlib, tarkibiga
Achakzoy, Alizoy, Nurzoy, Alikozoy, Barakzoy, Muhammadzoy,
Popolzoy, Isoqzoylar kiradi.
Gilzoylar (Xalji yoki Gʻalji deb ham ataladi) Qaysning qiz
farzandi avlodlari boʻlib, tarkibiga Sulaymon Xel,
Ahmadzoy, Xarrutiy, Hotakiy, Tarakiylar
kiradi.
Gurgushtlar Qaysning uchinchi oʻgʻli avlodlari boʻlib, tarkibiga Musa Xel, Safi kabi
urugʻlar kiradi. Karlanrilar (inglizlar tomonidan “patanlar” deb nomlanadi) kelib chiqishi
noma’lum asrab olingan bolaning avlodlari boʻlib, takibiga
Tani, Mangal Vardak, Orakzoy,
Afridiy, Zadran, Maxsud va Xugianiylar kiradi [2]. Mazkur guruhlar orasida Abdali
(Durroniy) va Gilzoy qabilalari son jihatdan koʻpchilikni tashkil qiladi. Odatda
pushtunlarning aksari mazkur ikki yirik qabilaga mansub boʻladi.
Biroq, pushtun
etnogenezi kabi ularning etnik tarkibi toʻgʻrisida ham turlicha qarashlar mavjud.
Jumladan, ayrim manbalarda pushtunlarni Durroniy, Gilzoy hamda mazkur ikki guruhga
kirmaydigan boshqa “uchinchi guruh”lardan tashkil topganligi keltiriladi
[3]. Darhaqiqat,
pushtun etnik guruhlari shu kabi turli qabila va urugʻlardan tashkil topganligi ma’lum
manoda ularning bir millat sifatida birlashishiga monelik qiladi hamda davlat
boshqaruvida sulolalarning hokimiyatga egalik qilish uchun kurashlarni keltirib
chiqaradi. E’tiborga molik jihat shuki, Abdali va Gilzoy qabilalari oʻrtasidagi
munosabatning davlat boshqaruviga bevosita ta’siri salmoqlidir.
Sadozoylar sulolasi.
Qayd etish kerakki, mustaqil Afgʻoniston davlati tashkil
topgandan beri oʻtgan davr mobaynida oliy hukumat abdali qabilasining Popolzoy va
Barakzoy sulolalari tomonidan boshqarib kelindi. Bu haqida Olaf Kero quyidagicha
yozadi: “Mustaqil Afgʻonistonni yangi hukmdorini tayinlash maqsadida Jamolxon
Barakzoy boshchiligida Qandahorda dastlabki Loʻya Jirga chaqiriladi. Katta kengashda
mustaqil davlat rahbari etib yigirma toʻrt yoshda boʻlgan Ahmadni saylashadi. Buning
asosiy sababi esa Ahmad mansub boʻlgan Popolzoy urugʻining sadozoy sulolasi juda zaif
boʻlib, ushbu urugʻdan saylangan podshoh maslahatga muvofiq ish qilmasa, taxtdan
osongina agʻdarilishi mumkinligi edi”
[4]. Bilaks, Ahmadshoh tomonidan tashkil etilgan
davlat “urroniylar imperiyasi” sifatida nom qozondi. Aytib oʻtish oʻrinliki, sadozoylar
sulolasi mustaqil Afgʻoniston davlatining poydevorini yaratib mamlakatning uzoq yillik
tarixi yaratilishiga zamin yaratdi. Xususan, ushbu sulola davrida mamlakat tarixidagi
dastlabki muntazam armiya tashkil etildi va u eng yirik pushtu qabilalari yashagan
hududlarni oʻz ichiga oldi. Keyinchalik, uzoq muddatli bosqinchilik urushlari paytida
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
06 (2024) / ISSN 2181-1415
96
afgʻon boʻlmagan xalqlar yashaydigan keng hududlar ham boʻysundirildi. Jumladan,
1748
–
1751-
yillarda Ahmadshoh qoʻshinlari Panjobni, 1750
-yilda Balujiston va Hirotni,
1752-yilda Kashmir va Balxni, 1754-yilda Seyiston va Xurosonni, 1757-yilda Sindni bosib
oldi. Ahmadshoh asos solgan imperiyaning poytaxti etib Qandahor tanlandi. Ahmadshoh
Durroniy hukmronligining oxiriga kelib, Afgʻoniston Oʻrta Sharqdagi eng yirik davlat,
Buyuk Karl imperiyasidan ikki barobar katta hududlarni qamrab oldi.
Afgʻoniston
hukmdorlari Hindiston, Eron va Turkiston viloyatlarining bir qismiga ham ta’sir
oʻtkazdi.[5] Ta’kidlash oʻrinliki, Ahmadshoh hukmronligi davrida Abdali qabilalari
oʻrtasida nizolar kelib chiqishini oldini olish maqsadida har bir qabila sulolalariga katta
lavozimlar berish orqali hukmron rahbarlar oʻrtasida diplomatik muvozanat ta’minlagan
edi. Bu esa muvozanatli tizim orqali barcha qabila urugʻlari teng boʻlishini ta’minlash
natijasida mamlakat birdamligini va siyosiy barqarorlik erishdi. Masalan, ular harbiy va
mehnat majburiyatlaridan, soliqlardan, bojxona toʻlovlaridan va boshqalardan ozod
qilindi. Bundan tashqari, ushbu urugʻga mansub oilalar katta yerlarga egalik qiladi
[6].
Uzoq yillar davomida mazkur sulolaning oliy hokimiyatni oʻz qoʻlida saqlab kelishining
asosiy sababi sifatida mazkur urugʻdan boʻlgan Ahmadshoh Durroniyning mustaqil davlat
asoschisi ekanligi borasidagi qarashlar edi. Biroq, qabilalarga berilgan bunday imtiyozlar
ularning mamlakatdagi mavqeyini oshib ketishiga hamda rahbarlarning siyosiy qarorlar
qabul qilishiga ta’sirni sezirarli darajada kuchayishiga sabab boʻldi. Natijada, mamlakatni
boshqarishda qiyinchiliklar vujudga keladi. Shu sababli Zamonshoh davrida
sadozoylardan boshqa qabila va sulolalardan boʻlgan amaldorlarning oʻrniga oʻz
urugʻidan boʻlganlarni tayinlandi. Bu harakat boshqa qabilalarning keskin noroziligiga
sabab boʻldi.
Taassufki, tashqi va ichki mojarolar sabab 76 yil hokimiyat boshqaruvidan
soʻng sadozoylar sulolasining soʻnggi hukmdori Mahmudshohning 1818
-yil taxtdan
agʻdarilishi bilan ushbu sulolaning hukmronligi tugatildi. Garchi,
Sulton Ali (1818)
va
Ayubxon (1819
–1823) ham sadozoy suloalsiga mansub boʻlsa
-
da, ammo, ular qoʻgʻirchoq
hukmdor boʻlib, amalda hokimiyat barakzoylar qoʻliga oʻtib boʻlgan edi.
Sadozoylar sulolasining bu tarzda hokimiyatni qoʻldan boy berishiga sulola
hukmdorlari tomonidan mamlakatdagi tinchlik va barqarorlikni ta’minlovchi quyidagi
asosiy omillarga e’tibor qaratilmaganligi sabab boʻldi.
Birinchidan,
sulola davrida boʻlgan toʻqnashuvlar zamirida doimo etnik raqobat va
qavmlar oʻrtasidagi kuchlar nisbati asosiy rol oʻynab kelgan. Buning asosiy sababi,
pushtunlarda millatchilik ruhiyatining nisbatan kuchliligi, boshqa millat vakillarini
mensimasligi natijasida etnik ozchilik guruhlarning oʻz manfaatlarini siyosiy hokimiyatda
amalga oshirishga intilishi deb aytish mumkin. Shu sababli sulola hukmdorlar tomonidan
mustaqil davlatda istiqomat qiluvchi etnik guruh vakillarining manfaatlarini hisobga
olish, ularning bir-
biriga boʻlgan munosabatlarida oʻzaro tenglik, hurmat va ishonchni
mustahkamlash, ular oʻrtasida millatchilik tuygʻusini shakllantirishga undovchi har
qanday tashqi ta’sirlarga qarshi kurash va eng asosiysi mamlakat yaxlitligiga tahdid
soladigan etnoslararo mojarolarni oldini olish oʻrniga kelajakda davlatning hududiy
yaxlitligiga jiddiy tahdidni keltirib chiqarishga sabab boʻladigan notoʻgʻri siyosat olib
bordi. Jumladan, gilzoylarning yerlari tortib olinib, barakzoylarning ham huquqlari
cheklandi.
Ikkinchidan,
faqat oʻz sulolasi manfaatlarini emas, balki etnik masalaning
siyosiylashuviga yoʻl qoʻymaslik maqsadida barcha etnoslarnining haq
-huquqlarini ham
hisobga olgan holda ichki siyosatda etnoslararo hamjihatlikni ta’minlash zaruriyati
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
06 (2024) / ISSN 2181-1415
97
inobatga olinmadi. Zero, koʻp millatli davlat sharoitida etnoslararo munosabatlarni
takomillashtirmay, turli millat va elat vakillarining ijtimoiy jarayonlardagi toʻlaqonli
ishtirokini ta’minlamay turib, jamiyat hayotining har tomonlama yangilanishiga,
modernizatsiya va demokratlashtirish jarayonlarining ildamlashishiga erishish mumkin
emas edi.
Uchinchidan,
ta’kidlash lozimki, global va mintaqaviy kuchlarning ta’sir doirasiga
tushib qolishga qarshi zaruriy choralar koʻrilmadi. Aksinchi, ichki nizolar avj olgan
vaziyatda hokimiyatni saqlab qolish yoki qoʻlga kiritish maqsadida sulolalar tashqi
kuchlardan yordam olish payiga tushishdi. Bu esa sadozoylar sulolasining ham ichki, ham
tashqi dushmanlari ta’siriga tushib qolishiga olib keldi.
Toʻrtinchidan,
sulolaning ichida hokimiyat uchun kurash uzuluksiz davom etishi
natijasida siyosiy vazaiyat izdan chiqdi.
Lekin,
Popolzoy qabilasidan boʻlgan sulolalar Afgʻoniston davlat boshqaruvida oʻz
oʻrnini saqlab qoladi. Buni yorqin misoli mazkur sulolaning vakillari uzoq davr
mobaynida Afgʻonistonni boshqarib kelganidir. Xususan, Afgʻoniston Islom
Respublikasining sobiq Prezidentlari Hamid Karzay va Ashraf Gʻani ham ushbu
sulolaning vakillari boʻlgan.
Barakzoylar sulolasi.
Afgʻoniston davlatchilik tarixida katta mavqega ega boʻlgan
durroniylar qabilasidan yana biri barakzoylar sulolasi 1826-yilda davlat boshqaruvini
sadozoylardan oʻz qoʻliga oladi. Qariyb ikki asr oliy hokimiyatni boshqargan sulolaning
yorqin namoyandasi Doʻst Muhammadxon boʻlib, manbalarda Muhammadzoylar
sulolasining asoschisi sifatida qayd etiladi.
Barakzoylar sulolasining davlat boshqaruviga ta’siri juda keng va koʻp qirrali
boʻlib, masalaning u yoki bu jihatlarini oʻzida namoyon etadi. Biroq, sulolaning
hokimiyatga ta’sirini tahlil qilishda ikkita eng muhim birlamchi omil mavjudki, bu omillar
masalaning mohiyati haqida yaxlit tasavvur va yaqindan tanishish imkonini beradi:
Ichki omil:
Qayd etish joizki, ushbu sulola davrida etnoslar va sulolalar oʻrtasidagi
raqobatda yutib chiqish, hokimiyatni saqlab qolish maqsadida sulola vakillariga davlat
boshqaruvida muhim lavozimlar berildi. Misol uchun, Muhammad Nodirxon davrida
konstitutsiyaning boshqaruvga tegishli ikkinchi moddasi quyidagicha bayon qilinadi.
“Afgʻoniston hukumatining ichki va tashqi ishlarini boshqarish amir hukumati tasarrufida
boʻladi. Amirga barcha boshqaruv vakolatlariga ega boʻlib, mamlakatning barcha
viloyatlari va qismlarini amir qoʻl ostiga oladi.
Bu davrda markaziy boshqaruv butun
hokimiyat amir hokimiyati ostida edi. Shuningdek, konstitutsiyaning yettinchi moddasida
amirning vakolatlari quyidagilardan iborat etib belgilangan: mansablarga tayinlash,
unvonlar berish, bosh vazirni tayinlash, vazirlarni tasdiqlash, ularning vazifasini bajarish
va oʻzgartirish, kengash tomonidan tasdiqlangan shartnomalarni tasdiqlash; milliy
deklaratsiya, shariat qonunlariga rioya qilish, himoya qilish va amalga oshirish hamda
Afgʻoniston harbiy kuchlarining umumiy qoʻmondonligi, urush e’lon qilish, tinchlik bitimi
va umumiy kelishuvlar Shariat qonunlariga muvofiq avf etish va jazoni kamaytirish”
[7]
kabi juda katta vakolatlar berildi. Shu bois, ushbu sulola vakillariga an’anaviy imtiyozlar
bilan bir qatorda, jinoiy javobgarlikdan ozod qilinib, ular faqat qabila sudi tomonidan
jazolanishi mumkin edi. Shuningdek, soliq imtiyozlaridan tashqari, erkak aholiga yillik
nafaqa berilar, ayollar esa turmush qurganlarida gʻaznadan katta miqdorda mahr puli
olar edilar. Mamlakatning eng muhim hududlaridagi oliy harbiy yoki fuqarolik
lavozimlari amir nomidan feodal ierarxiyasining eng yuqori pogʻonasida turgan uning
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
06 (2024) / ISSN 2181-1415
98
oilasi vakillaridan boʻlgan sardorlarga berildi.[8] Bu esa, jamiyatda pushtunlarning
mavqeyini yanada oshirishga sabab boʻldi. Bundan tashqari, ularning davlat
boshqaruviga ham sezirarli darajada ta’sir oʻtkaza boshlaydi. Darhaqiqat, pushtunlarning
asosiy qabila guruhlari va ittifoqlari Afgʻoniston davlatining shakllanishi va
rivojlanishining asosiy tayanchi boʻlgan. Qabilalarning jangovar kuchi va ularning harbiy
mahorati amir hokimiyatini va davlat qurolli kuchlarining asosiy elementlarini
mustahkamlashning asosiy omillariga aylandi.
Muhammad Dovudxonning soʻlchilik
muhitidan ozod boʻlganidan soʻng, harakatlari uning pushtun kelib chiqishi va pushtun
kimligini koʻrsata boshladi. 1975
-yil mart oyida Qandahor aholisiga murojaat qilib,
“Afgʻonistonning mavjud tuzumi milliy negiz va millatchilikka asoslangan edi va shunday
boʻladi” deb taʼkidladi. Shu bilan birga, “millatchilik” davrida avvalgidek, yaʼni qirol
davrida ular pushtunlarning eksklyuzivligi gʻoyalari va Afgʻoniston ruhini haqiqiy va oliy
milliy
qadriyatlar
deb
tushundilar.
Keyinchalik
Afgʻoniston
Respublikasi
Konstitutsiyasida yagona “Afgʻon millati”ni taʼminlash qonun bilan mustahkamlab
qoʻyildi. U 1964
-
yilgi monarxiya konstitutsiyasi singari Afgʻoniston davlatining koʻp
millatliligi haqida birir jumla gapirmadi, bu esa tabiiyki, boshqa millatlar orasida
pushtunlarga qarshi kayfiyatni qoʻzgʻatish sabab boʻdi
[9].
Tashqi omil:
Ushbu sulola davrida pushtunlarning davlat boshqaruvidagi oʻrni
bunday yuqori boʻlishiga tashqi kuchlarning Afgʻonistonga ta’siri bilan bogʻliq edi.
Chunki, Afgʻoniston davlatchilik tarixida tashqi kuchlarning mamlakat mustaqilligiga
ta’siri shu davrga kelib keskin oshdi. Dastlab, Buyuk Britaniya imperiyasi, soʻngra SSSR,
keyichalik Amerika Qoʻshma Shtatlari bevosita Afgʻonistondagi ijtimoiy
-siyosiy
jarayonlarga ta’sir koʻrsatdi. Misol uchun, sadozoy sulolasi vakillari oʻrtasida taxt uchun
kurashlarda inglizlar katta ta’sir koʻrsatdi. Ma’lumki, XIX va XX asrga kelib mamlakat
Rossiya va Britaniya Imperiyasi oʻrtasida manfaatlar toʻqnashgan hududga aylanib
qoladi. “Katta oʻyin” nomi bilan ataladigan ushbu raqobat natijasida sulolalar oʻrtasida
hokimiyatni qoʻlda saqlab qolish uchun raqobat ham keskinlashadi. Afgʻonshunos olim
Suhrob Boʻronov oʻz asarida ushbu nazariya qudratli salohiyatga ega davlatlarning
Afgʻoniston, Markaziy va Janubiy Osiyo hududlarini nazorat qilishga qaratilgan geosiyosiy
oʻyinlarni anglatuvchi tushuncha ekanligini keltirib oʻtadi
[10].
Ta’kidlash joizki, afgʻon davlatchiligida barakzoylar sulolasi mamlakat sarhadlarini
kengaytirish bilan bir qatorda amalga oshirgan islohotlari bilan shuhrat qozonadi.
Boshqacha aytganda, ushbu sulola akillaridan Amir Abdurahmon, Amir Omonullaxon,
Amir Muhammad Nodirxon va Zohishoh davrida mamlakat tashqi siyosatida ochiqlik,
dunyoviy davlat barpo etish borasida bir qator e’tiborga molik ishlar amalga oshriladi.
Tadiqotchi Alfred Jasinsning pushtun sulolalarining davlat boshqaruvidagi roli xususida
quyidagi fikrlari e’tiborga molikdir: “Zamonaviy Afgʻoniston tarixidagi markaziy
hukumatlar doimiy ravishda ijtimoiy va iqtisodiy modernizatsiya islohotlarini amalga
oshirishga urinib koʻrdilar, ammo ma’lum darajada qabilalarning yordami bilan
muvaffaqiyatga erishdilar. Hukumatlar qabila madaniyatiga (masalan, Sovet istilosiga
olib kelgan kommunistik mafkura) mafkura yoki islohotlarni amalga oshirganda, pushtun
qabilaviy va diniy jamoalari qoʻzgʻolon koʻtaradilar, natijada hukumatlar agʻdariladi yoki
ochiq tartibsizlik paydo boʻladi. Bu mamlakatni boshqarayotgan pushtunlar bilan qabila
jamoalaridagi pushtunlar oʻrtasida farq borligini koʻrsatadi [11]. Qayd etish oʻrinliki,
qariyb uch asrdan buyon pushtun sulolalarining boshqaruvi davrida tashqi va ichki
muammolarga qaramasdan mamlakat mustaqilligini saqlab qolindi. Biroq, shuni ham
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
06 (2024) / ISSN 2181-1415
99
qayd etish lozimki, etnoslar va sulolalar oʻrtasida davom etib kelayotgan hokimiyat
uchun kurash, etnik ozchiliklarning huquq va erkiliklari yoʻlidagi qarshilik harakatlari
natijasida Afgʻoniston ulkan muammolar girdobida qoldi.
XULOSA.
Yuqorida keltirilgan tahlillar shundan dalolat bermoqdaki, uzoq yillardan beri
Afg‘onistonda Sadozoy va Barakzoylar sulolalasi oliy hokimiyatga egalik qilib keldi.
Mazkur sulolalar o‘rtasida kelib chiqish tarixi hamda oliy hokimiyatga egalik qilish
istagiga ko‘ra doimiy raqobat mavjud. Sulolalar o‘rtasidagi hokimiyat uchun keskin
raqobat ma’lum manoda ularning bir millat sifatida birlashishiga monelik qiladi.
Shuningdek, Afgʻonistonni tanazzulga yuz tutishida va siyosiy rivojiga salbiy taʼsir
koʻrsatgan asosiy omil tashqi kuchlar ta’siri bilan bir qatorda bir xil etnik guruhlar
oʻrtasidagi sulolalararo qarama
-qarshiliklar ekanligiga tarix guvoh.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
:
1.
A Dictionary of the Patlian Tribes on the North-West Frontier of India / General Staff
Army Headquarters, India -Calcutta: Superintendent Government Printing, 1910.
–
P. 1-2.
2.
Alfred Jasins. The Afghan Government’s Relationship with the Pashtun
Community and its effect on Stability; a Comparative Approach. 2012.
–
P. 7.
3.
Cultural Intelligence for Military Operations. Pashtuns in Afghanistan.
–
P. 4.
4.
Meredith L. Runion The History of Afghanistan. “Greenwood Press”. London.
2007.
–
P. 73.
5.
Olaf Caroe. The Pathans 550 B.C.
–
A.D. 1957. Macmillan. London. 1958.
–
P. 255.
6.
Thomas Barfield. Afghanistan a cultural and political history. Oxford. United
Kingdom. 2010.
–
P. 25.
7.
Абдуллоев Р. Пуштуны в политической жизни Афганистана. Центральная
Азия и Кавказ. Том 16.
Выпуск 3.
2013
–
C. 88.
8.
Бўронов С.М. Афғонистонда тинчлик ва барқарорлик ўрнатиш
жараёнларида Ўзбекистон геосиёсати. –
Т.: “EFFECT
-
D”. 2021. –
C. 11.
9.
Мирзоев С.T. Афганский кризис и его влияние на региональную
безопасность в Центральной Азии: Геополитический аспект. Душанбе. 2019. –
C. 86.
10.
Шумов С., Андреев А. История Афганистана. «Крафт». Москва. 2002. –
С. 46.
11.
دادح الله ظیفح لاونربخ
.
هنومتسیس وغه د وا ټنمجنم هرادا ېک هرود هرصاعم هپ داوېه د
.
ناتسناغفا د
تیروهمج یملاسا
یمداکا ومولع د
.
:لاک
۱۳۹۷
.
۱۲۱
هنوخم
.
12.
(Hafizulloh Haddod. Mamlakatning hozirgi davrdagi boshqaruv va uning
tizimlari. Afg'oniston Islom Respublikasi Fanlar akademiyasi. Yili: 1397. 121 bet.)
