ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
35
3.
Инновацион
ғоялар
,
технологиялар
ва
лойиҳалар
VII
Республика
ярмаркасининг
якунлари
тўғрисида
//
4.
Инновацион
ғоялар
,
технологиялар
ва
лойиҳалар
VII
Республика
ярмаркаси
ишланмалари
каталоги
//
5.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
маълумоти
.
6.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
хўжалик
суди
маълумоти
.
7.
Бланк
С
.,
Дорф
Б
.
Стартап
.
Настольная
книга
основателя
. –
Москва
:
Альпина
Паблишер
, 2014.
Н
.
Ашурова
Тошкент
давлат
юридик
университети
катта
илмий
ходим
-
изланувчиси
ХУСУСИЙ
МУЛК
ҲУҚУҚИНИНГ
ИШОНЧЛИ
ҲИМОЯСИ
ВА
КАФОЛАТИНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИ
Хусусий
мулк
доимо
жамият
ва
давлат
ҳаётида
алоҳида
ўрин
тутган
.
Айнан
кишиларнинг
мулкдорлик
мавқе
,
уларнинг
мулкдор
сифатидаги
фаолияти
давлатнинг
иқтисодий
ривожланиши
учун
асосий
ҳаракатлантирувчи
куч
ҳисобланган
.
Хусусий
мулк
эгаси
жамиятнинг
тўлақонли
аъзоси
сифатида
ҳам
мамлакатдаги
тинчлик
ва
барқарорлик
,
фаровонлик
ва
тотувликни
таъминлаш
тарафдори
бўлиб
келган
ва
мулкдор
сифатида
мамлакатнинг
иқтисодий
ривожланишидан
манфаатдор
ҳисобланган
.
Хусусий
мулк
,
бозор
муносабатлари
,
тадбиркорлик
бир
-
бири
билан
узвий
боғлиқ
ижтимоий
-
иқтисодий
ҳодисаларни
ифодаловчи
категориялардан
иборат
.
Хусусий
мулк
асосида
бозор
муносабатлари
ташкил
топади
,
бозор
муносабатлари
тадбиркорлик
воситасида
ҳаракатга
келади
1
.
Бозор
-
усул
,
мулк
-
дастак
.
Бозор
тадбиркорлик
туфайли
жонланади
,
ҳаракатга
келади
.
Хусусий
мулк
асосида
фаолият
кўрсатувчи
тадбиркорлар
ўз
манфаатларини
ўз
хоҳишларига
мувофиқ
ҳал
қиладилар
.
Улар
қонунда
махсус
назарда
тутилмаган
ва
қонун
билан
тақиқланмаган
барча
ҳаракатларни
эркин
амалга
оширадилар
.
Хусусий
мулк
тадбиркорлик
фаолиятининг
иқтисодий
манбаи
экан
,
тадбиркорлик
эса
ўз
йўлида
,
хусусий
мулкнинг
вужудга
келиши
,
нафақат
унинг
,
шунингдек
давлат
мулкини
мустаҳкамлаш
учун
хизмат
қилади
2
.
Ҳар
қандай
жамиятнинг
иқтисодий
асосини
мулкий
муносабатлар
ташкил
этади
.
Мулк
иқтисодий
катего
-
рия
бўлиб
,
жамиятнинг
базасини
ташкил
этади
.
Мулк
бирламчидир
.
Мулк
моддий
неъматларни
ўзлаштириб
олишнинг
юридик
шакли
сифатида
жамиятга
катта
таъсир
кўрсатади
.
Ҳуқуқ
эса
,
мулкни
иқтисодий
муносабатларда
юридик
мустаҳкамлайди
.
3
Тадбиркорни
мулк
ҳуқуқи
деганда
,
қонунда
белгиланган
мулкни
эгаллаш
,
ундан
фойдаланиш
ва
тасарруф
этиш
ҳуқуқларининг
мажмуи
тушунилади
.
Мулк
ҳуқуқи
нафақат
табиатдан
келиб
чиқадиган
ҳуқуқ
,
балки
ҳар
бир
кишига
тегишли
мутлақ
ҳуқуқ
ҳам
бўлиб
ҳисобланади
4
.
Таъкидлаш
лозимки
,
хусусий
мулк
ҳуқуқи
хусусий
мулкдорнинг
ашё
ёки
бошқа
моддий
ва
номоддий
неъматлар
устидан
давлат
томонидан
кафолатланган
ва
жамият
манфаатлари
йўлида
чегараланган
ҳукмронлигидир
5
.
1
Раҳмонқулов
ва
бошқалар
.
Иқтисодиётни
эркинлаштиришни
ҳуқуқий
таъминлаш
муаммолари
/
О
.
Оқюлов
ва
Ш
.
Н
.
Рўзиназаровларнинг
умумий
таҳрири
остида
. –
Т
.:
ТДЮУ
,
-
Б
. 72.
2
Раҳмонқулов
Ҳ
.
Хусусий
мулк
ва
унинг
дахлсизлиги
. –
Т
.:
2000. –
Б
. 64.
3
Тадбиркорлик
ҳуқуқи
:
Умумий
қисм
.
Дарслик
/
Маъсул
муҳаррир
Ш
.
Н
.
Рўзиназаров
.-
Т
.:
Консаудитинформ
, 2002. - 238
б
.
4
Абдусаломов
М
.
Э
.
Тадбиркорлар
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилишнинг
фуқаролик
ҳуқуқий
усуллари
ва
муаммола
-
ри
:
Юрид
.
фан
.
номз
.
дисс
...
автореф
. –
Т
.: 2003. -
Б
. 9-10.
5
Эргашев
В
.
Фуқаролар
хусусий
мулк
ҳуқуқи
вужудга
келиш
ва
бекор
бўлишининг
илмий
-
назарий
жиҳатлари
:
Юрид
.
фан
.
номз
.
дисс
. ...
автореф
. –
Т
.: 2005 .-
Б
. 6.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
36
Шу
сабабли
ҳам
Ўзбекистон
мустақиллигининг
дастлабки
кунларидан
бошлаб
,
хусусий
мулк
ҳуқуқини
мустаҳкамлаш
,
хусусий
мулкдорлар
синфини
шакллантириш
,
хусусий
мулк
борасидаги
кишиларнинг
тасаввури
ва
онгини
ижобий
томонга
ўзгартириш
,
хусусий
мулкни
мулкнинг
бошқа
шакллари
билан
тенглигини
таъминлаш
борасида
қатор
ислоҳот
амалга
оширилди
ва
бу
ислоҳотлар
бугунги
кунга
келиб
,
хусусий
мулкнинг
мамлакат
иқтисодий
ривожланишидаги
ҳақиқий
етакчи
кучга
айланишини
таъминланади
.
Айниқса
,
бу
борада
қабул
қилинган
бир
қатор
қонун
ҳужжатлари
мустақиллигимизнинг
дастлабки
йилларида
хусусий
мулкни
тушуниш
,
эътироф
этиш
ва
кенг
жамоатчилик
томонидан
тан
олиниши
учун
ҳуқуқий
асос
вазифасини
бажаради
.
Жумладан
, 1990
йил
31
октябрда
қабул
қилинган
“
Ўзбекистон
Республикасида
мулкчилик
тўғрисида
”
ги
Қонуни
биринчи
маротаба
мулкнинг
алоҳида
шакли
сифатида
хусусий
мулкни
эътироф
этган
бўлса
, 1991
йил
19
ноябрда
қабул
қилинган
“
Давлат
тасарруфидан
чиқариш
ва
хусусийлаштириш
тўғрисида
”
ги
Қонун
билан
хусусий
мулкни
ҳажмини
амалда
кўпайтириш
ва
мулкдорлар
синфини
шакллантиришга
қаратилди
.
1992
йил
8
декабрда
қабул
қилинган
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
эса
,
ўзининг
36-
моддасида
“
ҳар
кимнинг
мулкдор
бўлиш
ҳуқуқини
”
белгилаган
бўлса
, 53-
моддаси
2-
қисмида
“
Хусусий
мулк
бошқа
мулк
шакллари
каби
дахлсиз
ва
давлат
ҳимоясида
”
эканлиги
белгиланган
.
Шу
билан
бирга
,
1993
йил
7
майда
қабул
қилинган
“
Давлат
уй
-
жой
фондини
хусусийлаштириш
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
қабул
қилиниши
мулкдорлар
синфини
янада
кенгайтириш
учун
замин
яратди
ва
фуқароларга
имтиёзли
асосларда
ўзлари
яшаётган
уй
-
жойларини
хусусийлаштиришлари
ва
хусусий
мулкдор
бўлишлари
учун
имконият
яратди
.
Хусусий
мулк
ҳуқуқини
таъминлаш
ва
мулкдорларнинг
ҳуқуқлари
кафолатларини
янада
мустаҳкамлаш
борасида
Ўзбекистонда
амалга
оширилаётган
ислоҳотларнинг
мантиқий
давоми
ва
навбатдаги
босқичи
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримовнинг
Ўзб
e
кист
o
н
Р
e
спублик
a
си
O
лий
М
a
жлиси
Қ
o
нунчилик
п
a
л
a
т
a
си
в
a
С
e
н
a
тининг
қўшм
a
м
a
жлисид
a
ги
“
М
a
мл
a
к
a
тимизд
a
д
e
м
o
кр
a
тик
исл
o
ҳ
o
тл
a
рни
ян
a
д
a
чуқурл
a
штириш
в
a
фуқ
a
р
o
лик
ж
a
миятини
рив
o
жл
a
нтириш
к
o
нц
e
пцияси
”
да
белгилаб
берилган
вазифалар
ва
илгари
сурилган
ғоялар
билан
белгиланади
.
Мазкур
концепцияда
қайд
этилишича
,
биринчи
н
a
вб
a
тд
a, x
усусий
мулкнинг
ҳуқуқ
в
a
ҳимоясини
муст
a
ҳк
a
мл
a
шимиз
,
ҳ
a
р
қ
a
йси
x
усусий
мулкдор
қонуний
йўл
бил
a
н
қўлг
a
киритг
a
н
ёки
яр
a
тг
a
н
ўз
мулкининг
д
ax
лсизлигиг
a a
сло
шубҳ
a
қилм
a
слигини
т
a
ъминл
a
йдиг
a
н
ишончли
к
a
фол
a
тл
a
р
тизимини
яр
a
тишимиз
з
a
рур
.
Ҳ
a
р
бир
т
a
дбиркор
, a
вв
a
ло
,
шуни
a
ниқ
-
р
a
вш
a
н
билиб
олиши
к
e
р
a
кки
,
д
a
вл
a
т
x
усусий
мулкдор
ҳуқуқл
a
рининг
ҳимоячисидир
.
Шунинг
учун
ҳ
a
м
т
a
дбиркорл
a
р
ўз
бизн
e
сиг
a
б
exa
вотир
инв
e
стиция
киритиши
,
ишл
a
б
чиқ
a
риш
ф
a
олиятини
к
e
нг
a
йтириши
,
м
a
ҳсулот
ҳ
a
жми
в
a
ол
a
ётг
a
н
д
a
ром
a
дини
кўп
a
йтириши
,
ўз
мулкиг
a
ўзи
эг
a
лик
қилиши
,
фойд
a
л
a
ниши
,
т
a
с
a
рруф
этиши
лозим
. A
йни
шу
м
a
қс
a
дд
a
бозор
иқтисодиётининг
н
e
гизи
ҳисобл
a
нг
a
н
x
усусий
мулкк
a
нисб
a
т
a
н
д
a
вл
a
т
томонид
a
н
б
e
рил
a
ётг
a
н
a
сосий
к
a
фол
a
тл
a
рни
муст
a
ҳк
a
мл
a
шг
a
қ
a
р
a
тилг
a
н
“X
усусий
мулкни
ҳимоя
қилиш
в
a
мулкдорл
a
р
ҳуқуқл
a
рининг
к
a
фол
a
тл
a
ри
тўғрисид
a”
ги
Қонунни
ишл
a
б
чиқиш
в
a
қ
a
бул
қилиш
з
a
рур
1
.
Мазкур
ҳолатлар
келиб
чиқиб
, 2012
йил
24
сентябрда
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Хусусий
мулкни
ҳимоя
қилиш
ва
мулкдор
ҳуқуқларининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
Қонуни
қабул
қилинди
.
Мазкур
қонун
концепцияда
белгиланган
вазифалардан
келиб
чиқиб
,
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилиш
ва
мулкдорлар
ҳуқуқларининг
муҳим
ва
асосий
кафолатлари
белгиланди
.
Жумладан
,
қонунда
“
хусусий
мулк
бўлган
мол
-
мулкнинг
миқдори
ва
қиймати
чекланмаслиги
”, “
хусусий
мулк
дахлсиз
ва
давлат
ҳимоясидалиги
”, “
давлат
хусусий
мулкнинг
бут
сақланишини
таъминлаш
ва
унинг
кўпайтирилиши
учун
барча
зарур
шароитларни
яратиши
”, “
мулкдор
фақат
қонунда
назарда
тутилган
ҳолларда
ва
тартибдагина
ўз
мол
-
мулкидан
маҳрум
этилиши
”
каби
умумий
қоидалар
билан
бирга
,
ўта
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлган
кафолатлар
ҳам
назарда
тутилди
.
Масалан
,
Қонуннинг
5-
моддасига
биноан
,
хусусий
мулк
ҳуқуқи
муддатсиздир
.
Мулкдорга
мол
-
мулкка
эгалик
қилиш
,
ундан
фойдаланиш
ва
уни
тасарруф
этиш
муддати
белгиланишига
йўл
қўйилмайди
.
Қолаверса
,
Қонуннинг
7-
моддасида
миллий
ҳуқуқшунослик
учун
ўзига
хос
янги
қоида
“
мулкдор
ҳуқуқларининг
устуворлиги
”
мустаҳкамландики
,
бу
қоиданинг
моҳиятга
кўра
,
мулкдорнинг
давлат
органлари
билан
ўзаро
муносабатларида
мулкдор
ҳуқуқларининг
устуворлиги
принципи
амал
қилади
,
унга
мувофиқ
қонун
ҳужжатларидаги
хусусий
мулк
ҳуқуқини
амалга
ошириш
билан
боғлиқ
ҳолда
юзага
келадиган
барча
бартараф
этиб
бўлмайдиган
зиддиятлар
ва
ноаниқликлар
мулкдорнинг
фойдасига
талқин
этилади
.
Янги
Қонунинг
2-
боби
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилиш
усулларига
бағишланган
ва
бунда
хусусий
мулк
ҳуқуқининг
бузилиши
ва
хусусий
мулк
ҳуқуқига
етказилган
зарарларни
қоплаш
назарда
тутилган
бўлса
,
Қонуннинг
3-
боби
мулкдор
ҳуқуқларининг
кафолатларини
назарда
тутгани
ҳолда
ҳар
бир
аниқ
ҳолат
учун
алоҳида
кафолатларни
белгилайди
.
Ана
шундай
муҳим
кафолатлардан
бири
Қонуннинг
17-
моддаси
2-
қисмида
белгиланган
бўлиб
,
унга
кўра
,
хусусий
мулк
бўлган
мол
-
мулкни
,
шу
жумладан
ер
участкасини
национализация
ва
реквизиция
қилинган
ҳолларда
олиб
қўйиш
,
агар
қонунда
бошқача
қоида
назарда
тутилмаган
бўлса
,
мулкдорга
унинг
бозор
қиймати
,
шунингдек
бундай
олиб
қўйиш
муносабати
билан
мулкдорга
етказилган
зарарнинг
ўрни
тўла
қопланиши
шарти
билангина
амалга
оширилади
.
Қонунда
мулкдорлар
ҳуқуқлари
учун
белгиланган
энг
муҳим
кафолатлардан
яна
бири
бу
унинг
19-
моддасида
назарда
тутилган
қоидалардир
.
Айнан
мазкур
қоидалар
мулк
ҳуқуқи
мулкдорнинг
мол
-
мулкини
бевосита
олиб
қўйишга
қаратилмаган
ҳолда
бекор
қилинганда
унинг
ҳуқуқлари
кафолатлари
сифатида
“
мулк
ҳуқуқининг
бекор
қилинишига
фақатгина
қонунларда
белгиланган
ҳолларда
ва
тартибда
йўл
қўйилиб
,
бунда
мулкдорга
олиб
қўйилган
мол
-
мулкка
тенг
мол
-
мулк
берилади
ва
у
кўрган
бошқа
зарарларнинг
ўрни
қопланади
ёки
мулк
ҳуқуқи
бекор
қилиниши
туфайли
етказилган
зарарнинг
ўрни
тўла
ҳажмда
қопланиши
”
мустаҳкамланди
.
Қонуннинг
19-
1
Каримов
И
.
А
.
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2010. –
Б
. 53.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
37
моддаси
3-
қисмида
эса
, “
олиб
қўйилаётган
ер
участкасидаги
уйни
,
бошқа
иморатларни
,
иншоотларни
бузиб
ташлаш
ёки
дов
-
дарахтларни
қўпориб
ташлашга
зарарнинг
ўрни
бозор
қиймати
бўйича
олдиндан
ва
тўла
қопланмагунга
қадар
йўл
қўйилмаслиги
”
белгиланган
бўлиб
,
унинг
муҳим
жиҳати
сифатида
мол
-
мулкнинг
бозор
қиймати
олдиндан
мулкдор
тўланганидан
сўнг
мулк
ҳуқуқини
бекор
қилиниши
ҳисобланади
.
Бинобарин
бу
қоида
мулкдор
ўз
мол
-
мулкига
нисбатан
ҳуқуқларига
бўлган
ишончи
ошишига
хизмат
қилиши
билан
бирга
,
хусусий
мулк
ҳуқуқининг
дахлсизлигини
таъминлайди
.
“
Хусусий
мулкни
ҳимоя
қилиш
ва
мулкдор
ҳуқуқларининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
Қонунда
белгиланган
,
фуқаролик
қонунчилиги
учун
янги
қоидалардан
навбатдагиси
бу
–
унинг
24-
моддасида
белгиланган
хусусийлаштириш
натижаларининг
қайта
кўриб
чиқилмаслиги
ва
бекор
қилинмаслиги
қоидасидир
.
Мазкур
қоида
мулкдорларнинг
хусусийлаштириш
натижасида
қўлга
киритган
мол
-
мулкига
нисбатан
кафолатлар
бўлиб
,
бу
давлат
органлари
томонидан
суиистеъмоллик
ҳолатларига
йўл
қўйилмаслигини
таъминлайди
.
Таъкидлаш
ўринлики
,
янги
қонуннинг
ижобий
жиҳатлари
билан
бирга
,
уни
янада
такомиллаштириш
борасидаги
фикрларни
ҳам
билдириб
ўтиш
мумкин
.
Жумладан
,
мазкур
қонунда
энг
аввало
хусусий
мулк
ҳуқуқининг
субъектлари
ва
объектлари
ҳақидаги
моддаларни
киритиш
ва
уларда
хусусий
мулкдорлар
сифатида
фуқаролар
ва
нодавлат
ташкилотлари
белгиланиши
,
хусусий
мулк
объектлари
бўлиб
,
эса
қонун
ҳужжатлари
билан
тақиқланмаган
ҳар
қандай
мол
-
мулк
ҳисобланиши
белгиланиши
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Бундан
ташқари
,
Қонунда
хусусий
мулкнинг
вужудга
келиш
асослари
ҳам
санаб
ўтилиши
лозим
бўлади
.
Зеро
,
қонун
хусусий
мулкни
ҳимоя
қилиш
ва
мулкдорлар
ҳуқуқларининг
кафолатларини
белгилар
экан
,
унда
ҳимоя
қилиниши
лозим
бўлган
объектлар
қандай
асосларга
кўра
вужудга
келиши
ҳам
белгиланиши
зарур
.
Қонунга
бундай
қоиданинг
киритилиши
,
аввало
бозор
муносабатлари
шароитида
хусусий
мулкни
ҳуқуқини
қўлга
киритиш
учун
кенг
имкониятлар
ва
имтиёзлар
берилганлигини
кўрсатади
ва
демократик
бозор
тамойиллари
шароитида
хусусий
сектор
вакиллари
учун
қулай
муҳим
яратилганлигидан
далолат
беради
.
Мазкур
қонуннининг
8-
моддасида
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишнинг
бир
қатор
усуллари
белгилангани
ҳолда
фақат
улардан
айримлар
маъно
-
мазмуни
ва
моҳияти
очиб
берилган
,
холос
.
Масалан
,
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилиш
усули
сифатида
давлат
органининг
ва
бошқа
органнинг
ёки
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органининг
ҳужжатини
ҳақиқий
эмас
деб
топиш
(
Қонунининг
9-
моддаси
),
Хусусий
мулк
ҳуқуқини
мулкдорнинг
ўзи
ҳимоя
қилиши
(
Қонунининг
10-
моддаси
),
Давлат
органлари
ва
бошқа
органлар
ёки
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
томонидан
етказилган
зарарнинг
ўрнини
қоплаш
(
Қонунининг
14-
моддаси
)
алоҳида
моддаларда
изоҳлаб
берилган
бўлса
,
Қонуннинг
8-
моддасида
санаб
ўтилган
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишнинг
бошқа
усуллари
:
хусусий
мулк
ҳуқуқини
тан
олиш
;
хусусий
мулк
ҳуқуқи
бузилишидан
олдинги
ҳолатни
тиклаш
ва
хусусий
мулк
ҳуқуқини
бузадиган
ёки
унинг
бузилиши
хавфини
туғдирадиган
ҳаракатларнинг
олдини
олиш
;
битимни
ҳақиқий
эмас
деб
топиш
ва
унинг
ҳақиқий
эмаслиги
оқибатларини
қўллаш
;
хусусий
мулк
ҳуқуқини
мулкдорнинг
ўзи
ҳимоя
қилиши
;
бурчни
аслича
(
натура
)
бажаришга
мажбур
қилиш
;
зарарнинг
ўрнини
қоплаш
;
неустойка
ундириш
;
маънавий
зиённи
қоплаш
;
хусусий
мулк
ҳуқуқи
муносабатларини
тартибга
солишда
қонун
ҳужжатлари
барқарорлигини
таъминлаш
;
давлат
органининг
ва
бошқа
органнинг
ёки
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органининг
қонунга
зид
бўлган
ҳужжатининг
суд
томонидан
қўлланилмаслиги
;
мол
-
мулкнинг
айрим
турларига
бўлган
хусусий
мулк
ҳуқуқининг
вужудга
келганлигини
,
ўзгарганлигини
ва
бекор
қилинганлигини
давлат
рўйхатидан
ўтказиш
алоҳида
моддаларда
очиб
берилмаган
ва
уларнинг
мазмун
моҳияти
тушунарсиз
ва
ноаниқлигича
қолган
.
Фикримизча
,
бу
ҳолат
қонунни
қўллаш
самарадорлигини
пасайтиради
ва
уни
амалиётга
татбиқ
этиш
механизмлари
етарли
даражада
шакллантирилмаганлигини
кўрсатади
.
Шу
боис
Қонуннинг
8-
моддасида
санаб
ўтилган
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишнинг
бошқа
усуллари
ҳам
алоҳида
моддаларда
ёритилиши
ва
уларнинг
тушунчаси
,
мазмуни
,
қўлланилишига
доир
кўрсатмалар
ишлаб
чиқилиши
лозим
.
Шу
маънода
қонуннинг
8-
моддасида
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилиш
усули
сифатида
кўрсатиб
ўтилган
“
хусусий
мулк
ҳуқуқини
тан
олиш
”
усулини
алоҳида
моддада
ифодалаш
ва
унинг
мазмунини
қуйидаги
изоҳлаш
мақсадга
мувофиқ
:
хусусий
мулк
ҳуқуқини
тан
олиш
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилган
ҳолларда
ва
тартибда
ваколатли
давлат
органи
,
суд
ёки
мазкур
ҳуқуқ
бўйича
низолашаётган
субъект
томонидан
амалга
оширилади
.
Қонунга
бундай
қоиданинг
киритилиши
аввало
ҳуқуқ
қўлловчи
учун
хусусий
мулкни
тан
олиш
усули
бевосита
муайян
субъект
томонидан
амалга
оширилишини
ҳамда
бунинг
учун
қонуний
асослар
мавжуд
бўлиши
лозимлигини
англатишга
хизмат
қилади
.
Бундан
ташқари
, “
хусусий
мулк
ҳуқуқи
бузилишидан
олдинги
ҳолатни
тиклаш
ва
хусусий
мулк
ҳуқуқини
бузадиган
ёки
унинг
бузилиши
хавфини
туғдирадиган
ҳаракатларнинг
олдини
олиш
”
усули
қуйидаги
таҳрирда
қонунда
белгиланиши
зарур
эди
:
хусусий
мулк
ҳуқуқининг
бузилиш
ҳолатлари
юзага
келганда
мулкдор
тегишли
шахслар
ёхуд
суддан
ўзининг
хусусий
мулк
ҳуқуқи
бузилишидан
олдинги
ҳолатни
тиклашни
талаб
қилишга
ҳақлидир
.
Хусусий
мулк
ҳуқуқининг
бузилиши
хавфи
юзага
келганда
ёки
келгусида
унинг
бузилиш
хавфи
бор
бўлганда
мулкдор
бундай
фаолиятни
тўхтатишни
ва
тақиқлашни
талаб
қилишга
ҳақли
.
Хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишнинг
навбатдаги
усули
бўлган
“
битимни
ҳақиқий
эмас
деб
топиш
ва
унинг
ҳақиқий
эмаслиги
оқибатларини
қўллаш
”
ни
эса
“
битимни
тузиш
йўли
билан
хусусий
мулк
ҳуқуқи
бузилган
ҳолларда
мулкдор
қонунчиликка
мувофиқ
,
суд
тартибида
битимини
ҳақиқий
эмас
деб
топишни
ва
унинг
ҳақиқий
эмаслик
оқибатларини
қўллашни
талаб
қилишга
ҳақли
”
лиги
қоидаси
билан
белгилаш
зарур
.
Бурчни
аслича
(
натура
)
бажаришга
мажбур
қилиш
–
усулини
эса
қонунда
алоҳида
модда
сифатида
белгиланиши
ва
назаримизда
қуйидагича
ифодаланиши
лозим
эди
:
мулкдорнинг
талабларини
қаноатлантиришнинг
турли
усуллари
мавжуд
бўлган
ҳолларда
унинг
ҳуқуқлари
ва
қонуний
манфаатларини
таъминлаш
учун
бурчни
аслича
(
натура
)
ҳолда
бажариш
қўлланилиши
лозим
.
Мазкур
ҳолатдан
истиснога
фақат
қонун
ҳужжатларида
назарда
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
38
тутилган
ҳолларда
ва
мулкдорнинг
розилиги
билан
йўл
қўйилади
.
Зарарнинг
ўрнини
қоплаш
ҳам
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишнинг
муҳим
усулларидан
бири
бўлиб
,
мазкур
усул
нимани
англатиши
ва
бунда
хусусий
мулк
эгаси
нималарни
талаб
қилиши
мумкинлиги
қонунда
ифодаланиши
алоҳида
тусга
эга
.
Назаримизда
,
зарарнинг
ўрнини
қоплаш
усули
қонунда
қуйидаги
кўринишида
белгиланиши
зарур
:
мулкдор
ўзининг
бузилган
ҳуқуқини
тиклаш
учун
қилган
ёки
қилиши
лозим
бўлган
харажатларини
,
мол
-
мулки
йўқолиши
ёки
шикастланиши
(
ҳақиқий
зарар
),
шунингдек
,
ўз
ҳуқуқлари
бузилмаганида
одатдаги
фуқаролик
муомаласи
шароитида
олиши
мумкин
бўлган
,
лекин
ололмай
қолган
даромадлари
(
бой
берилган
фойда
)
ни
талаб
қилишга
ҳақли
.
Неустойкани
унидириш
ҳам
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишда
кенг
қўлланиладиган
усуллардан
биридир
.
Бироқ
янги
Қонунда
мазкур
усулнинг
тушунчаси
,
моҳияти
ва
мазмуни
хусусда
ҳеч
қандай
қоида
ёки
изоҳ
белгиланмаган
.
Фикримизча
,
бу
ҳолат
мулкдорларнинг
манфаатларини
таъминлаш
ва
уларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
усулларидан
самарали
фойдаланишга
салбий
таъсир
кўрсатади
.
Шу
сабабли
Қонунга
неустойка
унидириш
номли
алоҳида
модда
киритиш
ва
унинг
мазмунини
“
мулкдор
ҳуқуқлари
бузилганда
айбдор
шахс
зиммасига
шартнома
ёки
қонунга
мувофиқ
неустойкани
тўлаш
мажбурияти
юкланиши
мумкин
”
.
Хусусий
мулк
ҳуқуқи
бузилганда
мулкдорга
моддий
зарар
билан
бирга
маънавий
зарар
ҳам
етказилиши
мумкин
.
Мазкур
ҳолатда
маънавий
зарар
сифатида
нималар
тушинилиши
ва
айнан
қайси
омиллар
билан
маънавий
зарар
моҳияти
аниқланиши
қонунда
назарда
тутилиши
лозим
.
Бунда
“
мулкдорнинг
ҳуқуқлари
бузилиши
натижасида
унга
жисмоний
ва
руҳий
азоб
-
уқубатлар
етказилган
бўлса
,
у
қонунчиликка
мувофиқ
маънавий
зарар
учун
товон
талаб
қилиш
ҳуқуқига
эга
”
қоидаси
қонунга
киритилиши
мақсадга
мувофиқ
.
Хусусий
мулк
ҳуқуқи
муносабатларини
тартибга
солишда
қонун
ҳужжатлари
барқарорлигини
таъминлаш
-
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишнинг
янги
усули
бўлиб
,
миллий
қонунчилигимизга
илк
маротаба
киритилмоқда
.
Мазкур
ҳимоя
усули
хусусий
мулкчилик
соҳасидаги
қонунларнинг
барқарор
бўлишини
таъминлаш
натижасида
давлат
органлари
томонидан
чиқариладиган
қонун
ости
ҳужжатлари
хусусий
мулк
ҳуқуқини
бузилишини
чеклашга
хизмат
қилади
.
Фикримизча
,
ушбу
ҳимоя
усули
қонунда
қуйидаги
мазмунда
белгиланиши
зарур
:
Хусусий
мулк
ҳуқуқи
муносабатлари
қонун
билан
тартибга
солиниши
лозим
.
Қонун
ости
ҳужжатлари
қонунларни
амалга
ошириш
ёки
таъминлаш
учун
қабул
қилинади
ва
қонунга
зид
бўлмаслиги
лозим
.
Давлат
ҳокимияти
ва
бошқаруви
органлари
ўз
фаолиятларида
хусусий
мулк
соҳасидаги
муносабатларни
тартибга
солувчи
қонунчиликнинг
барқарорлиги
ва
қатъийлигини
таъминлашлари
лозим
.
Давлат
органининг
ва
бошқа
органнинг
ёки
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органининг
қонунга
зид
бўлган
ҳужжатининг
суд
томонидан
қўлланилмаслиги
ҳам
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишда
қўлланиладиган
ҳимоя
усули
сифатида
қонунда
очиб
берилмаган
.
Бу
эса
мазкур
ҳимоя
усулини
қўллашда
қийинчиликлар
туғдириши
мумкин
.
Шу
боис
ушбу
ҳимоя
усулини
қонунда
қуйидаги
таҳрирда
ифодалаш
лозим
:
суд
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
ишни
кўриш
чоғида
давлат
органи
ёки
бошқа
органнинг
ҳужжати
қонунга
тўғри
келмаслигини
,
шу
жумладан
у
ваколат
доирасидан
четга
чиққан
ҳолда
чиқарилганини
аниқласа
,
қонунга
мувофиқ
қарор
қабул
қилади
.
Мол
-
мулкнинг
айрим
турларига
бўлган
хусусий
мулк
ҳуқуқининг
вужудга
келганлигини
,
ўзгарганлигини
ва
бекор
қилинганлигини
давлат
рўйхатидан
ўтказиш
ҳам
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишда
ўзига
хос
ўринга
эга
.
Зеро
,
хусусий
мулк
ҳуқуқи
мулкдор
сифатида
рўйхатдан
ўтказилган
шахс
суднинг
қарори
асосида
мазкур
рўйхатдан
ўчирилмагунча
мулкдор
бўлиб
ҳисобланади
.
Шу
боис
Қонунга
ушбу
ҳимоя
усулини
ҳам
киритиш
зарур
бўлади
.
Хулоса
ўрнида
қайд
этиш
лозимки
,
хусусий
мулкни
ҳимоя
қилиш
ва
мулкдорларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
алоҳида
ва
махсус
қонун
билан
белгиланиши
,
бозор
иқтисодиётининг
асосларини
демократлаштиришда
ва
тадбиркорларнинг
ҳуқуқлари
ва
манфаатларини
таъминлайди
ва
ишончли
ҳимоя
тизими
ва
қонунчилик
механизми
амал
қилишига
шароит
яратади
.
Аннотация
:
мақолада
хусусий
мулкнинг
жамият
ҳаётидаги
ўрни
ва
аҳамиятидан
келиб
чиқиб
,
у
билан
боғлиқ
муносабатларни
тартибга
солувчи
қонунчилик
тизимининг
ривожланиши
бўйича
таҳлил
амалга
оширилган
.
Муаллиф
хусусий
мулк
борасидаги
ҳуқуқшунос
олимларнинг
айрим
фикрларини
ўрганиш
асосида
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Хусусий
мулкни
ҳимоя
қилиш
ва
мулкдорлар
ҳуқуқларининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
Қонунини
такомиллаштиришга
оид
таклифларни
илгари
сурган
.
Калит
сўзлар
:
хусусий
мулк
,
тадбиркорлик
,
хусусий
мулк
ҳуқуқини
ҳимоя
қилиш
усуллари
,
мулкдор
ҳуқуқлари
,
хусусий
мулкнинг
дахлсизлиги
,
зарарни
қоплаш
,
мулк
ҳуқуқини
тан
олиш
.
Аннотация
:
в
статье
проведен
анализ
развития
системы
законодательства
,
регулирующего
место
и
значение
частной
собственности
в
обществе
и
связанных
с
ней
общественных
отношений
.
Автор
на
основе
изучения
мнения
ученых
выдвинул
предложения
по
совершенствованию
Закона
“
О
защите
частной
собственности
и
гарантиях
прав
собственности
”.
Ключевые
слова
:
частная
собственность
,
предринимательство
,
способы
защиты
права
частной
собственности
,
права
собственников
,
неприкосновенность
собственности
,
возмещение
ущерба
,
признание
права
собственности
.
Annotation:
The article is devoted to the development
of the legislation which regulates the place and value of
private property in the society and related to it public
relations. Author puts forward the suggestions on
improving the Law "On protection of private property and
guarantees of property rights" through the studying the
opinions of scientists.
Key words:
Private property, business, ways to
protect private property, property rights, inviolability of
property, compensation for damages, recognition of
property rights.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
39
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Каримов
И
.
А
.
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
.
–
Т
.:
Ўзбекистон
, 2010. – 53
б
.
2.
Раҳмонқулов
ва
бошқалар
.
Иқтисодиётни
эркинлаштиришни
ҳуқуқий
таъминлаш
муаммолари
/
О
.
Оқюлов
ва
Ш
.
Н
.
Рўзиназаровларнинг
умумий
таҳрири
остида
. –
Т
.:
ТДЮУ
, - 72
б
.
3.
Раҳмонқулов
Ҳ
.
Хусусий
мулк
ва
унинг
дахлсиз
-
лиги
. –
Т
.: 2000. - 64
б
.
4.
Тадбиркорлик
ҳуқуқи
:
Умумий
қисм
.
Дарслик
/
Маъсул
муҳаррир
Ш
.
Н
.
Рўзиназаров
. -
Т
.:
Консауди
-
тинформ
, 2002. - 238
б
.
5.
Абдусаломов
М
.
Э
.
Тадбиркорлар
ҳуқуқ
ва
ман
-
фаатларини
ҳимоя
қилишнинг
фуқаролик
ҳуқуқий
усуллари
ва
муаммолари
:
Юрид
.
фан
.
номз
.
дисс
...
автореф
. –
Т
.: 2003. -
Б
. 9-10.
6.
Эргашев
В
.
Фуқаролар
хусусий
мулк
ҳуқуқи
вужудга
келиш
ва
бекор
бўлишининг
илмий
-
назарий
жиҳатлари
:
Юрид
.
фан
.
номз
.
дисс
. ...
автореф
. –
Т
.:
2005.
Т
.
Мадумаров
ТДЮУ
мустақил
изланувчиси
,
юридик
фанлар
номзоди
МИКРОКЕДИТ
ТАШКИЛОТЛАРИ
ТОМОНИДАН
ТУЗИЛАДИГАН
ШАРТНОМАЛАР
ТИЗИМИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Бозор
муносабатлари
шароитида
товарлар
,
ишлар
,
хизматлар
ва
молиявий
маблағларнинг
эркин
ҳаракатда
бўлишини
ҳуқуқий
таъминлаш
воситаси
шартномалар
ҳисобланади
.
Шартномалар
ҳуқуқ
объектларнинг
муомалада
бўлишини
,
бир
шахсдан
иккинчи
шахсга
ўтишини
ва
товар
-
пул
-
товар
шаклидаги
моддий
неъметлар
ҳаракатланишини
юридик
жиҳатдан
расмийлаштиради
.
Шу
жиҳатдан
молиявий
маблағларнинг
муомалага
киритилиши
,
бир
шахсдан
иккинчи
шахсга
ўтказилиши
ва
улар
натижасида
янги
қиймат
ҳосил
бўлиши
ҳам
шартномалар
орқали
амалга
оширилади
.
Шартномалар
тузиш
ва
уларни
бажариш
маҳсулот
ишлаб
чиқариш
ва
етказиб
бериш
фаолияти
билан
шуғулланувчи
субъектлар
учун
нечоғли
аҳамиятли
бўлса
,
молиявий
тузилмалар
учун
ҳам
шу
даражада
муҳим
ва
эътиборлидир
.
Айнан
мазкур
нуқтаи
назардан
айтиш
мумкинки
,
микрокредит
ташкилотлари
ҳам
ўзларининг
микромолиялаш
фаолиятларини
бевосита
шартномалар
тузиш
орқали
амалга
оширадилар
.
Бундан
улар
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
ва
ўз
фаолиятларининг
мақсадларидан
келиб
чиқиб
,
бир
қатор
банк
-
молия
хизматларини
кўрсатишга
оид
бўлган
шартномаларни
тузадилар
.
Бинобарин
бу
ҳолат
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Микрокредит
ташкилотлари
тўғрисида
”
ги
Қонуни
3-
моддаси
1-
қисмидан
англашилади
.
Мазкур
нормага
кўра
,
микрокредит
,
микроқарз
,
микролизинг
бериш
соҳасида
хизматлар
кўрсатиш
бўйича
фаолиятни
амалга
оширувчи
ва
ушбу
қонунга
мувофиқ
бошқа
микромолиявий
хизматлар
кўрсатувчи
юридик
шахс
микрокредит
ташкилотидир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
томонидан
эълон
қилинган
Концепцияда
“...
ж
a
ҳон
молиявий
-
иқтисодий
инқирози
д
a
врид
a
м
a
мл
a
к
a
тимиз
молия
-
б
a
нк
тизими
ўзининг
б
a
рқ
a
рор
в
a
ишончли
эк
a
нини
исботл
a
ди
.
Шу
бил
a
н
бирг
a,
бу
тизимнинг
ян
a
д
a
муст
a
ҳк
a
мл
a
ниши
x
усусий
б
a
нкл
a
р
в
a x
усусий
мулкк
a a
сосл
a
нг
a
н
лизинг
,
суғурт
a
комп
a
ниял
a
ри
,
кр
e
дит
уюшм
a
л
a
ри
,
микромолиявий
т
a
шкилотл
a
р
к
a
би
молиявий
институтл
a
рни
т
a
шкил
этишнинг
қонунчилик
a
сосл
a
рини
ш
a
клл
a
нтириш
ҳисобид
a
н
б
a
нк
-
молия
соҳ
a
сиг
a x
усусий
к
a
пит
a
лни
ж
a
лб
қилиш
бил
a
н
ҳ
a
м
боғлиқ
”
1
Шу
жиҳатдан
олганда
,
микрокредит
ташкилотларининг
шартномавий
муносабатларини
ривожлантириш
,
уларнинг
хизматлар
кўрсатиш
шартномаларини
тузиш
орқали
ўз
капиталини
ошириб
боришлари
,
мамлакатда
барқарор
молиявий
тизимни
ривожлантиришга
имкон
беради
.
“
Микрокредит
ташкилотлари
тўғрисида
”
ги
Қонуннинг
13-
моддасида
микрокредит
ташкилотлари
томонидан
кўрсатиладиган
хизматлар
турлари
кўрсатиб
ўтилган
бўлиб
,
ушбу
модданинг
1-2-
қисмларига
кўра
,
микрокредит
ташкилоти
қуйидаги
1
Каримов
И
.
А
.
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2010. – 50
б
.
