ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
19
Р
.
Шарипов
ТДЮИ
тадқиқотчиси
МУЛК
ҲУҚУҚИ
ЭВОЛЮЦИЯСИ
Ўзбекистоннинг
давлат
мустақиллигига
эришиши
иқтисодий
ва
ижтимоий
тараққиёт
,
маданий
ва
маънавий
янгиланишнинг
улкан
истиқболларини
очиб
берди
.
Озодликни
қўлга
киритган
ҳар
бир
давлат
ўз
тараққиёт
йўлини
излайди
,
янги
жамият
қуришга
,
давлат
ҳуқуқий
тизимини
ишлаб
чиқишга
интилади
.
Президент
И
.
Каримов
“
Ижтимоий
йўналтирилган
бозор
иқтисодиётини
барпо
этишда
республиканинг
ўзига
хос
хусусиятларини
ҳисобга
оладиган
,
Ўзбекистоннинг
ўтмиши
,
ҳозирги
куни
ва
келгуси
тараққиётига
тўла
-
тўкис
мос
келадиган
мутлақо
янги
андоза
,
ўзига
хос
йўл
зарур
”
1
эканлигини
таъкидлайди
.
Дарҳақиқат
,
ҳозирги
бозор
иқтисодиётига
ўтиш
шароитида
мулк
ва
мулк
ҳуқуқи
билан
боғлиқ
муаммолар
тўлақонли
ўз
ечимини
топди
дея
олмаймиз
.
Соҳада
мамлакатимиз
цивилист
олимлари
Ҳ
.
Раҳмонқулов
,
И
.
Зокиров
,
О
.
Оқюлов
,
Д
.
Караходжаева
,
М
.
Баратов
,
Х
.
Азизов
,
С
.
Бобоқулов
,
Т
.
Туребеков
ва
бошқалар
мулк
ҳуқуқи
ва
уни
ҳимоя
қилиш
,
мулк
ҳуқуқининг
тамойиллари
масаласига
атрофлича
ёндошиб
,
ўз
фикр
-
мулоҳазаларини
берганлар
.
Профессор
И
.
Зокиров
мулк
масаласига
тўхталар
экан
,
мулк
нафақат
юридик
мазмунга
,
балки
иқтисодий
маънога
ҳам
эга
эканлигини
таъкидлайди
.
Кишилар
меҳнати
билан
яратилган
ёки
табиат
томонидан
инсонларга
ўзига
хос
тарзда
“
тақдим
этилган
”
бойликлар
ҳар
доим
мулк
бўлиб
келган
.
Мулк
эгаси
бўлиш
ёки
бўлмаслигига
қараб
,
кишиларнинг
жамиятдаги
мавқеи
,
аниқроғи
ижтимоий
-
мақоми
вужудга
келади
.
Мулкий
муносабатларсиз
иқтисодий
муносабатлар
,
ишлаб
чиқариш
жараёни
ўз
мазмунига
эга
эмас
2
.
Мулк
ишлаб
чиқариш
воситалари
ва
ишлаб
чиқарган
маҳсулотларни
эгаллаш
,
фойдаланиш
ва
уларни
тасарруф
этиш
соҳасида
бўладиган
ижтимоий
муносабатларнинг
мажмуи
сифатида
ҳам
таърифланиши
мумкин
.
Юридик
маънодаги
мулк
тушунчаси
тўғрисида
тўхталиб
шуни
айтиш
керакки
,
шахслар
томонидан
табиат
бойликларини
,
ашёларини
ўзлаштиришда
бўладиган
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
соладиган
ва
мустаҳкамлайдиган
ҳуқуқий
меъёрлар
тизими
–
юридик
маънодаги
мулк
тушунчасида
қўлланилади
.
Бу
маънодаги
мулк
ҳуқуқи
сифатида
кўрилади
.
Мулк
ҳуқуқи
ўз
навбатида
икки
маънодаги
:
объектив
ва
субъектив
маънодаги
мулк
ҳуқуқига
бўлинади
.
Объектив
маънодаги
мулк
ҳуқуқи
деганда
,
табиат
ашёларини
ижтимоий
ўзлаштиришнинг
мавжуд
захираларини
,
усулларини
белгилаш
,
тартибга
солиш
ва
мустаҳкамлаш
учун
халқ
манфаатларини
кўзлаб
белгиланган
тартибларни
ифодаловчи
ҳуқуқ
меъёрлари
йиғиндиси
назарда
тутилади
.
Мулк
тўғрисидаги
умумий
қоидалар
объектив
меъёрлари
ҳисобланади
.
Субъектив
маънодаги
мулк
ҳуқуқи
деб
,
айрим
шахслар
,
яъни
ҳуқуқ
субъектларининг
(
давлат
ва
жамоат
ташкилотлари
ҳамда
фуқароларнинг
)
объектив
1
Каримов
И
.
А
.
Биздан
озод
ва
обод
Ватан
қолсин
.
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 1994.
2
Зокиров
И
..
Фуқаролик
ҳуқуқи
.
Тошкент
:
Адолат
, 2006. 6-
б
.
ҳуқуқ
меъёрлари
асосида
келиб
чиқадаиган
мулкни
эгаллаш
,
ундан
фойдаланиш
ва
уни
тасарруф
этиш
ҳуқуқларига
айтилади
.
Мулкни
ўз
ҳоҳишига
кўра
ва
ўз
манфаатларини
кўзлаб
эгаллаш
,
мулкдан
фойдаланиш
ва
уни
тасарруф
этиш
,
шунингдек
,
ўзининг
мулк
ҳуқуқининг
ҳар
қандай
бузилишларини
бартараф
этишни
талаб
қилиш
ҳуқуқи
тушунчалари
мулк
ҳуқуқининг
мазмунини
ташкил
этадиган
бу
элементлар
,
мулк
эгасига
қонун
билан
белгиланган
доираларда
берилади
.
Мулкни
эгаллаш
ҳуқуқи
деб
,
мулкни
қўлда
ёки
унга
нисбатан
ўз
ҳуқуқларини
амалга
оширишга
имкон
берувчи
бирон
жойда
сақлаб
туришга
айтилади
.
Мулкни
қонунга
мувофиқ
равишда
ўз
қўлида
ёки
ўз
эрки
иродаси
таъсири
остида
сақлаб
турган
шахс
мулкни
эгаллаш
ҳуқуқига
эга
.
Бундай
ҳуқуқ
,
аввало
,
мулк
эгасига
тегишли
қонун
ёки
шартномага
асосан
бошқа
шахсда
ҳам
бўлиши
мумкин
.
Шу
ерда
шартнома
ҳақида
ҳам
қисқача
тўхталиб
ўтмоқчимиз
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
бўйича
шартнома
келишув
,
битимнинг
энг
кўп
тарақлган
тури
бўлиб
,
у
қонунчиликда
фуқарони
ёки
юридик
шахснининг
фуқаролик
ҳуқуқи
ва
бурчларини
белгилаш
,
ўзгартириш
ёки
тўхтатишга
қаратилган
ҳаракати
деб
тушунилади
3
.
Фуқаролик
ҳуқуқида
шартнома
муносабатларига
киришилар
экан
,
албатта
ушбу
шартномадан
кўзланган
мақсад
,
вазифа
бўлади
.
Бунга
қуйидагича
мисол
ҳам
келтириш
мумкин
:
масалан
,
харидор
ва
сотувчи
ўртасида
тузиладиган
олди
-
содти
шартномаси
,
ҳадя
шартномаси
,
текин
манфаат
кўришга
қаратилган
шартнома
ва
бошқалар
.
Ушбу
шартномаларнинг
бевосита
предмети
бўлиб
,
мулк
ҳисобланади
.
Олди
-
сотди
шартномасида
бевосита
икки
тараф
иштирок
этиб
,
бир
тарафдан
сотувчи
,
иккинчи
тарафдан
эса
харидор
бевосита
иштирок
этади
ва
ушбу
шартномани
оддий
,
содда
қилиб
айтадиган
бўлсак
боғлаб
турувчи
нарса
бевосита
мулк
ва
мулк
ҳуқуқи
ҳисобланади
.
Мулк
ва
мулк
ҳуқуқлари
ҳақида
сўз
юритар
эканмиз
,
бевосита
мулкни
вужудга
келиш
асослари
,
яъни
,
дастлабки
ва
ҳосила
усуллари
ҳақида
ҳам
тўхталиб
ўтишни
лозим
деб
топдик
.
И
.
Зокировнинг
эътирофича
,
мулк
ҳуқуқининг
вужудга
келишини
билдирадиган
дастлабки
асослар
бўйича
мулкка
нисбатан
эгалик
ҳуқуқи
илгари
ҳеч
кимга
тегишли
бўлмаган
мулкка
нисбатан
ёки
аввалги
мулк
эгасининг
ҳуқуқи
билан
боғлиқ
бўлмаган
ҳолда
вужудга
келади
.
Мулк
ҳуқуқининг
дастлабки
асосда
вужудга
келиши
:
биринчидан
,
табиат
неъматларини
ўзлаштириш
;
иккинчидан
,
ишлаб
чиқариш
,
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
ошириш
натижасида
янги
ашёларни
вужудга
келтириш
;
учинчидан
,
эгасиз
мулкнинг
суд
қарори
билан
давлат
ихтиёрига
олиниши
;
тўртинчидан
,
эгасиз
бўлмаган
мулкка
ёки
эгаси
бўлса
ҳам
хўжасизлик
билан
сақланаётган
мулкка
,
эгалари
томонидан
белгиланган
муддатларда
талаб
қилиб
олинмаган
мулкларга
,
шу
жумладан
топилган
ашёлар
,
хазиналар
дастлабки
асосларда
вужудга
келади
.
Мулк
ҳуқуқининг
ҳосила
усулда
вужудга
келишига
мисол
қилиб
олди
-
сотди
,
ҳадя
,
айирбошлаш
,
қарз
шартномалари
,
шунингдек
қонун
ва
васият
бўйича
мерос
олиш
,
давлат
мулкини
хусусийлаштириш
орқали
3
Муаллифлар
жамоаси
.
Бозор
қонуничилиги
асослари
.
Тош
-
кент
:
Ўзбекистон
Республикаси
Давлат
мулки
қўмитасининг
нашри
, 1996.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
20
олинишини
кўрсатса
бўлади
1
.
Бу
ерда
И
.
Зокиров
,
О
.
Оқюлов
,
М
.
Баратовларнинг
фикрлари
тўла
қонли
равишда
тўғри
бўлиб
ҳисобланади
.
Чунки
биринчи
навбатда
мулк
ва
мулк
ҳуқуқининг
вужудга
келишини
бирдан
-
бир
шартини
аввалом
бор
ҳар
бир
инсон
,
ҳар
бир
шахс
билмоғи
даркор
.
Чунки
дастлабки
ва
ҳосила
асосларда
мулк
ҳуқуқи
вужудга
келмай
туриб
,
унга
нисбатан
ҳеч
қандай
эгалик
,
фойдаланиш
ва
тасарруф
этиш
ҳуқуқлари
ҳам
мавжуд
бўлмаслигини
таъкидлаб
ўтиш
лозим
.
Цивилистика
фанида
мулк
ҳуқуқини
вужудга
ке
-
лиш
асосларини
дастлабки
ва
ҳосила
асосларига
бўлиш
анъанага
айланган
.
Мулк
ҳуқуқини
вужудга
ке
-
лиш
асосларини
бу
тахлит
бўлинишига
ҳуқуқшунос
олимлар
турлича
фикр
билдирадилар
.
Баъзи
мутаха
-
сислар
мулк
ҳуқуқи
дастлабки
асосда
вужудга
келган
-
да
мулкдорнинг
хоҳиш
-
иродаси
билан
боғлиқликда
бўлади
ва
бунда
асосан
эрк
мезони
аҳамиятлидир
,
ҳосила
асосларда
эса
,
ҳуқуқий
ворислик
мезони
намон
бўлади
деб
ҳисоблашади
.
Масалан
,
Ҳ
.
Р
.
Раҳмонқулов
,
мулк
ҳуқуқига
эга
бўлиш
учун
мол
-
мулк
мавжуд
бўлиши
,
муайян
шахснинг
ушбу
мол
-
мулкни
ўз
эгалиги
-
га
олиши
ҳақида
эрки
баён
этилган
бўлиши
…
талаб
этилади
2
, -
деб
ҳисобласа
,
И
.
Б
.
Зокиров
мулк
ҳуқуқининг
вужудга
келишини
билдирадиган
дастлабки
асослар
бўйича
мулкка
нисбатан
эгалик
ҳуқуқи
илгари
ҳеч
кимга
тегишли
бўлмаган
мулкка
нисбатан
ёки
ав
-
валги
мулк
эгасининг
ҳуқуқи
билан
боғлиқ
бўлмаган
ҳолда
вужудга
келади
,…
ҳосила
усули
буйича
мулк
ҳуқуқи
вужудга
келганда
бу
мулкка
нисбатан
бўлган
ҳуқуқни
бир
шахсдан
иккинчи
шахсга
кўчирилиши
тўғрисида
сўз
боради
3
,
-
деб
таъкидлайди
.
Ю
.
К
.
Толстой
ҳам
айнан
шундай
фикрларни
билдира
-
ди
4
.
Мулк
ҳуқуқининг
тамойиллари
,
қонун
асосларига
сингдирлган
бошланғич
асос
бўлиб
ҳисобланади
.
Мулк
ҳуқуқининг
тамойиллари
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституциясида
,
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Ўзбекистон
Республикасида
мулкчилик
тўғрисида
”
ги
қонунида
ўз
ифодасини
топган
.
Унга
биноан
,
мулк
ҳуқуқининг
қуйидаги
тамойиллари
мавжуд
:
1.
Ўзбекистон
Республикасида
мулк
дахлсиз
,
мулкдорнинг
мулкий
ҳуқуқи
қонун
билан
ва
фақат
қонунда
назарда
тутилган
ҳолларда
ва
тартибдагина
ўз
мулкидан
маҳрум
этилиши
мумкинлиги
;
2.
Иқтисоднинг
самарали
амал
қилишига
ва
халқ
фаровонлигининг
ўсишига
ёрдам
берадиган
ҳар
қандай
шаклдаги
мулкчилик
бўлишига
рухсат
берилиши
;
3.
Мулкчиликнинг
ҳамма
шакллари
ҳимоя
қилиниши
қонун
билан
кафолатланади
ва
уларнинг
тенг
ривожланишига
шароит
яратиб
берилиши
;
4.
Мулкдор
ўз
мол
-
мулкига
нисбатан
қонунга
зид
бўлмаган
ҳар
қандай
ҳатти
-
ҳаракатларни
ўз
ҳоҳишига
кўра
содир
этишга
ҳақлилиги
;
1
Зокиров
И
.,
Оқюлов
О
.,
Баратов
М
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
:
саволлар
ва
жавоблар
.
Тошкент
, 2003.
2
Раҳмонқулов
Ҳ
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
Кодексининг
биринчи
қисмига
умумий
тавсиф
ва
шарҳлар
.
Тошкент
:
Иқтисодиёт
ва
ҳуқуқ
дунёси
.
1997. 337-
б
.
3
Зокиров
И
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
ҳуқуқи
.
Тошкент
:
Адолат
, 1996. 141, 143-
бетлар
.
4
Гражданское
право
:
Учебник
:
В
3
т
.
Т
.1 /
Отв
.
ред
.
А
.
П
.
Сергеев
,
Ю
.
К
.
Толстой
.
М
.:
Проспект
, 2003.
С
.415.
5.
Мулкий
ҳуқуқнинг
амалга
оширилиши
атроф
-
муҳитга
зарар
етказмаслиги
,
фуқаролар
,
корхоналар
,
муассасалар
,
ташкилотлар
ва
давлат
ҳуқуқларини
бузмаслиги
ҳамда
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларига
путур
етказмаслиги
шарт
эканлиги
;
6.
Ҳар
кимнинг
мулкдор
бўлишга
ҳақли
эканлиги
.
Тўғри
,
ушбу
тамойиллар
ҳозирги
кунда
амалда
ифодасини
топмоқда
.
Шу
билан
баробарида
,
мулкдор
-
лик
тобора
кенгайиб
борар
экан
,
ашёвий
ҳуқуқлар
кўлами
ҳақида
ҳам
ўйлаб
кўриш
мавриди
келди
,
деб
ўйлаймиз
.
Чунончи
,
ФКнинг
165-
модда
1-
қисми
2-
бандидаги
"
мерос
қилиб
қолдириладиган
ер
участкаси
-
га
умрбод
эгалик
қилиш
ҳуқуқи
"
даги
ашёвий
ҳуқуқлар
сирасидан
олиб
ташлаш
лозим
.
Чунки
бу
норма
таъси
-
ри
остидаги
объект
фуқарога
(
мулкдорга
)
тўла
мулк
ҳуқуқи
асосида
тегишли
бўлиши
лозим
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
ве
-
щные
права
в
целом
.
В
основной
части
рассматриваются
вопросы
эволюции
права
собственности
.
В
заключении
автор
вносит
предложения
по
со
-
вершенствованию
отечественного
законодательства
о
праве
собственности
.
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes property rights as a whole.
In the basic part questions of evolution of the
property right are considered.
In the conclusion the author makes offers on
perfection of the national legislation on the property right.
