62
TIJORAT BANKLARIDA SOLIQ TO‘LOVLARI BO‘YICHA MAJBURIYATLAR
HISOBI VA HISOBOTINI TAKOMILLASHTIRISH
Kabulov Pulatjon Muxamatjon o‘g‘li
O`zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi 2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15386171
O‘zbekiston Respublikasida moliyaviy islohotlarning keng ko‘lamda amalga oshirilishi
bank-moliya tizimi oldiga yangi talab va vazifalarni qo‘ymoqda. Xususan, tijorat banklari
faoliyatida soliq majburiyatlarini aniq va shaffof yuritish, hisob-kitoblarni qonunchilikka
muvofiq tarzda olib borish va o‘z vaqtida hisobotlar topshirish bugungi kunda moliyaviy
intizom va tartibning muhim ko‘rsatkichlaridan biriga aylangan. Banklar yuridik shaxs sifatida
davlat oldida bir nechta turdagi soliqlar bo‘yicha javobgar hisoblanadi. Ushbu soliqlar
bo‘yicha hisob yuritish, to‘lovlarni aniqlash, hisobotlarni tayyorlash va davlat organlariga
taqdim etish murakkab tizimni tashkil etadi.
Tijorat banklari tomonidan to‘lanadigan asosiy soliqlar tarkibiga foyda solig‘i, qo‘shilgan
qiymat solig‘i (QQS), ijtimoiy soliq, yer va mol-mulk solig‘i, sug‘urta badallari va boshqa
majburiy to‘lovlar kiradi. Bu soliqlarning har biri alohida tartibda hisoblanadi, belgilangan
muddatlarda tegishli idoralarga hisobot shaklida taqdim etiladi. Banklarning ichki
buxgalteriya hisob tizimi va soliq hisobotini yuritish mexanizmi turli darajadagi normativ
hujjatlar bilan tartibga solinadi. Soliq kodeksi, buxgalteriya hisobining milliy standartlari,
Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan belgilangan me’yorlar soliq hisobining
asosiy huquqiy manbalaridir.
Amaldagi hisob va hisobot tizimida bir qancha muammolar mavjud. Ular orasida birinchi
o‘rinda soliq hisobot shakllarining haddan tashqari murakkabligi va tafsilotlarning ko‘pligi
turadi. Ko‘plab banklarda hisobotlar hali ham Excel yoki boshqa dasturlarda qo‘lda
shakllantiriladi, bu esa inson omiliga bog‘liq xatolar ehtimolini oshiradi. Shuningdek, soliq
qonunchiligidagi tez-tez o‘zgarishlar va yangilanishlarning bank tizimlariga o‘z vaqtida tatbiq
etilmasligi ham muhim muammolardan biridir. Natijada noto‘g‘ri yoki kechikkan hisobotlar
yuzaga keladi, bu esa jarimalar, penya va moliyaviy intizomning buzilishiga olib keladi.
Banklarning buxgalteriya va soliq hisobi bo‘limlarida avtomatlashtirish darajasi pastligi
hisob-kitoblar tezligi va aniqligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, bankning ichki
moliyaviy dasturlari bilan Soliq qo‘mitasining elektron platformasi o‘rtasida to‘liq integratsiya
yo‘qligi sababli ko‘plab ma’lumotlar qo‘lda ko‘chiriladi. Bu esa mehnat resurslarini ortiqcha
band qilish va axborotning ishonchliligiga putur yetkazish xavfini tug‘diradi.
Mazkur muammolarni hal qilish uchun bir qator takliflar ishlab chiqildi. Eng avvalo,
tijorat banklarida soliq hisobini to‘liq avtomatlashtirish zarur. Buxgalteriya tizimlari soliq
hisob-kitoblarini avtomatik ravishda shakllantirib, hisobotlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat
organlari tizimlariga uzatadigan darajada integratsiyalashtirilishi lozim. Bunda inson omili
kamayadi, xatoliklar soni keskin qisqaradi va hisobot sifati ortadi.
Keyingi muhim yo‘nalish — bu raqamli texnologiyalarni joriy etish va bank ichida ichki
audit tizimini kuchaytirishdir. Soliq hisoblari bo‘yicha nazoratni mustahkamlovchi avtomatik
monitoring tizimlari, real vaqt rejimidagi ogohlantirishlar va algoritmlar asosida xatoliklarni
aniqlovchi dasturlar orqali nazorat sifatini sezilarli darajada oshirish mumkin. Bankda
63
hisobotlar tayyorlanmasdan oldin, ularning to‘g‘riligi bo‘yicha dastlabki audit tizimi joriy
etilishi lozim. Shuningdek, bank xodimlarining malaka darajasini oshirish, soliq
qonunchiligidagi o‘zgarishlardan xabardor qilish maqsadida muntazam o‘quv-seminarlar,
treninglar tashkil etilishi zarur. Buxgalterlar, auditorlar va soliq mutaxassislari zamonaviy
dasturlar bilan ishlash, hisobot shakllarini to‘ldirish va qonunchilik talablarini tushunish
bo‘yicha yangilangan bilimlarga ega bo‘lishi kerak.
Amaldagi soliq hisobot shakllarini qayta ko‘rib chiqish, ularni soddalashtirish va
standartlashtirish ham dolzarb masala hisoblanadi. Har bir bank turli formatlarda ma’lumot
tayyorlashi natijasida tizimlashtirish va tahlil qilish jarayoni qiyinlashmoqda. Shu bois,
yagona elektron shakldagi hisobot formatlarini ishlab chiqish va ularni qonuniy tartibda
tasdiqlash soliq nazorati samaradorligini oshiradi.
Tijorat banklarida soliq to‘lovlari bo‘yicha majburiyatlar hisobini takomillashtirish,
avvalo, avtomatlashtirish, raqamlashtirish, ichki nazorat tizimlarini kuchaytirish va kadrlar
salohiyatini oshirish orqali amalga oshirilishi mumkin. Bu nafaqat bankning moliyaviy
barqarorligini mustahkamlash, balki davlat budjetiga barqaror tushumlar ta’minlashga xizmat
qiladi. Ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan takliflar asosida ishlab chiqilgan islohotlar bank-
moliya tizimining zamonaviylashtirilishiga va xalqaro standartlarga moslashtirilishiga zamin
yaratadi
.
Shuningdek, takomillashtirilgan soliq hisoboti tizimi banklar faoliyatining shaffofligini
oshirish bilan birga, moliyaviy audit va soliq tekshiruvlarining samaradorligini ham
ta’minlaydi. Elektron axborot almashinuvi orqali soliq organlari va tijorat banklari o‘rtasidagi
o‘zaro axborot oqimi tezlashadi, bu esa real vaqt rejimida nazorat qilish imkonini beradi.
Natijada soliq to‘lovlarida aniqlik, tartib va javobgarlik oshadi.
Bundan tashqari, takomillashgan tizim orqali xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan
hamkorlikni kengaytirish, ularning ishonchini oshirish va xorijiy sarmoyadorlar uchun qulay
moliyaviy muhit yaratish imkoniyati tug‘iladi. Bu esa mamlakat iqtisodiyotining
raqobatbardoshligini ta’minlashga, bank sektorining kredit reytingini yaxshilashga xizmat
qiladi.
Yakuniy natijada, soliq majburiyatlari hisobi va hisobotini ilg‘or texnologiyalar asosida
tashkil etish O‘zbekiston bank tizimining institutsional salohiyatini mustahkamlab, barqaror
va ishonchli moliyaviy boshqaruv tizimini shakllantirishga xizmat qiladi. Shu boisdan, ushbu
yo‘nalishda izchil islohotlarni davom ettirish zarur hisoblanadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. – Toshkent: Adolat, 2023.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-iyundagi “Soliq ma’muriyatchiligini
isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi PQ–4768-son qarori.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Buxgalteriya hisobi va moliyaviy
hisobot markazi tavsiyalari. – Toshkent, 2022.
4.
“Bank ishi” fanidan o‘quv qo‘llanma / A.Abdullayev, S.Nosirova – Toshkent: Iqtisod-
Moliya, 2021.
5.
Norqulov, I. va boshqalar. Buxgalteriya hisobi va moliyaviy nazorat. – Toshkent:
64
“IQTISODIYOT” nashriyoti, 2020.
6.
Sobirov, B. Tijorat banklarida moliyaviy boshqaruv: nazariya va amaliyot. – Toshkent:
Ilm Ziyo, 2019.
7.
Karakulov, S. Soliq hisoboti va uning zamonaviy talablari. // “Moliya” ilmiy-amaliy
jurnali, №3, 2022. – B. 24–28.
8.
Ruzmatov, M. Bank-moliya tizimida raqamli texnologiyalarning tatbiqi. // “Bank ishi va
audit” jurnali, №1, 2023. – B. 10–14.
9.
– O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining rasmiy veb-sayti.
10.
– O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy sayti (banklar
faoliyati, hisobotlar va normativlar bo‘yicha).
