124
DEHQON XO‘JALIKLARIDA YER RESURSLARIDAN FOYDALANISHNING
TIZIMLI-TAMOYIL ASOSLARI
Axmatov Abutolibxon Ochilxon oʻgʻli
Qarshi davlat texnika universiteti mustaqil izlanuvchisi
abutolibaxmatov06@gmail.com, orcid: 0009-0009-5121-3114
https://doi.org/10.5281/zenodo.16600759
Annotatsiya:
Ushbu maqolada dehqon xo‘jaliklarida yer resurslaridan foydalanishning
tizimli yondashuviga asoslangan tamoyillar yoritilgan. Muallif yer resurslarining tabiiy,
iqtisodiy va ijtimoiy omillarga bog‘liqligini hisobga olib, ularni boshqarish jarayonida tizimli
fikrlash, barqarorlik, ekologik xavfsizlik, resurslararo uyg‘unlik va hududiy xususiyatlarni
inobatga olish zarurligini ta’kidlaydi. Maqolada mavjud muammolar, zamonaviy yondashuvlar
va ularni hal etish yo‘llari keng tahlil etilgan.
Kalit so'zlar:
dehqon xo‘jaligi, yer resurslari, tizimli yondashuv, tamoyil, ekologik
xavfsizlik, barqarorlik, boshqaruv, agroekologiya, resurslararo bog‘liqlik.
Kirish.
Yer resurslari har qanday agrar faoliyatning asosi bo‘lib, dehqon xo‘jaliklarining
samaradorligi, barqarorligi va istiqboli ko‘p jihatdan ushbu resurslardan qanday
foydalanilayotganiga bog‘liq. Ayniqsa, hozirgi zamon qishloq xo‘jaligi taraqqiyotida yerga
nisbatan munosabatni tubdan qayta ko‘rib chiqish, uni iqtisodiy faoliyatning oddiy elementi
emas, balki ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlar kesishgan strategik resurs sifatida
baholash zarurati ortib bormoqda. Shu nuqtayi nazardan, dehqon xo‘jaliklarida yer
resurslaridan foydalanish masalasiga tizimli yondashuv asosida qarash muhimdir. Yer
resurslari har bir millat, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy rivojlanishida
poydevor vazifasini bajaradi. Insoniyat taraqqiyotining har bir bosqichida yer asosiy yashash
manbai, oziq-ovqat ishlab chiqarish vositasi va tabiiy muhit bilan o‘zaro munosabatlarni
belgilovchi strategik resurs bo‘lib kelgan. Bugungi kunda esa, yer resurslarining o‘zgaruvchan
iqlim, demografik bosim, texnologik omillar va global muammolar fonida to‘g‘ri boshqarilishi
yanada dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan mamlakatlar,
xususan O‘zbekiston sharoitida yer nafaqat iqtisodiy faoliyat obyekti, balki davlat suvereniteti
va milliy xavfsizlikning ajralmas qismi sifatida e’tirof etiladi.
Ayniqsa, dehqon xo‘jaliklarining rivojlanishi va ularning ichki imkoniyatlarini to‘liq
ishga solish yer resurslaridan to‘g‘ri, oqilona va barqaror foydalanishga bevosita bog‘liqdir.
Yerga nisbatan noto‘g‘ri munosabat, me’yorlardan chekinish, ilmiy asosga tayanmagan
qarorlar, zamonaviy boshqaruv yondashuvlarining chetlab o‘tilishi bir qator salbiy oqibatlarni
keltirib chiqarishi mumkin. Dehqon xo‘jaliklari qishloq xo‘jaligida ahamiyatli rol o‘ynovchi
asosiy ishlab chiqarish bo‘g‘ini hisoblanadi. Ularning o‘ziga xos xususiyati — kichik yer
maydonlarida faoliyat yuritish, oila a’zolari mehnatiga tayanish, mehnat resurslarining yuqori
darajada mobil bo‘lishi va resurslar bilan bevosita bog‘liq harakatlar amalga oshirilishidir.
Bunday tuzilma tashkiliy jihatdan soddaroq ko‘rinsada, amalda murakkab tizim hisoblanadi.
Ayniqsa, yer resurslaridan samarali foydalanish, hosildorlikni oshirish, meliorativ holatni
saqlash, suvni tejash, agrotizimda ekologik barqarorlikni ta’minlash kabi masalalar dehqon
xo‘jaliklari uchun doimiy muammo bo‘lib qolmoqda.
Bugungi kunda dunyo tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, yer resurslaridan foydalanishda
sektoral va tor doiradagi yondashuvlar samaradorlikni pasaytirmoqda. Chunki yer degan
resurs ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy omillarning kesishgan nuqtasida turadi. Shuning uchun
125
uni boshqarish va undan foydalanish yondashuvlari ham kompleks, tizimli va tamoyilga
asoslangan bo‘lishi zarur. Tizimli yondashuv bu borada muhim ilmiy-nazariy asos bo‘lib
xizmat qiladi. Unda yer resurslari o‘zaro bog‘langan elementlar tizimi sifatida qaraladi. Har bir
komponent — tuproq sifati, suv ta’minoti, ishlov berish usuli, mahsulot turi va agrotexnologik
tadbirlar — yagona butunlikda muvofiqlashtirilgan bo‘lishi kerak. Tizimli yondashuvning
ustuvorligi shundaki, u yer resurslarining funksional imkoniyatlarini chuqur tahlil qiladi,
ularning tiklanish salohiyatini hisobga oladi, resurslararo bog‘liqlikni e’tiborga oladi.
Shuningdek, bu yondashuvda qarorlar izchil, ko‘p bosqichli va natijaga yo‘naltirilgan tarzda
shakllanadi. Masalan, dehqon xo‘jaligida almashlab ekish tizimini joriy etish, suv resurslarini
tejamkor usulda ishlatish, mahalliy iqlim sharoitlariga mos ekin turlarini tanlash va organik
o‘g‘itlardan foydalanish tizimli qarashlar asosida belgilanishi zarur. Tamoyil asosida faoliyat
yuritish deganda esa yer resurslari bilan bog‘liq barcha amaliy harakatlar, loyihalar va
siyosatlar muayyan prinsiplar — barqarorlik, ekologik xavfsizlik, iqtisodiy samaradorlik,
axborotga asoslanganlik, hududiy moslashuvchanlik, ijtimoiy adolat asosida olib borilishi
tushuniladi.
Bunday tamoyillarni amaliyotga tatbiq etish orqali dehqon xo‘jaliklari faqat bugungi kun
uchun emas, balki kelajak avlodlar uchun ham foydali bo‘lgan natijalarni kafolatlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi agrar sohada olib borayotgan islohotlar, ayniqsa, yerga egalik va
foydalanish huquqlarini mustahkamlash, yer kadastri tizimini takomillashtirish, raqamli
texnologiyalarni tatbiq etish orqali yer boshqaruvini zamonaviylashtirish, dehqon
xo‘jaliklariga ko‘mak berish bo‘yicha davlat dasturlarini amalga oshirayotgani aynan tizimli
yondashuvlarning joriy etilishi uchun zaruriy asoslarni yaratmoqda. Bu jarayonni ilmiy
jihatdan chuqurlashtirish, yer resurslaridan foydalanishda tizimli-tamoyil asoslarini aniqlab,
ularni amaliyotga moslashtirish esa zamon talabi bo‘lib qolmoqda. Ilmiy manbalar tahlili,
amaliy kuzatishlar, tarmoq tajribalari va xalqaro qarashlar asosida shuni ishonch bilan aytish
mumkinki, yer resurslaridan foydalanishda tizimli-tamoyil asoslarining mavjudligi va ularga
rioya qilinishi dehqon xo‘jaliklarining barqaror faoliyat yuritishini kafolatlaydi. Bu nafaqat
tuproq unumdorligini saqlash, balki ekologik xavfsizlikni ta’minlash, hosildorlikni oshirish,
xo‘jalik rentabelligini mustahkamlash va agrobiologik barqarorlikni ta’minlashda hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Maqolada aynan shu yondashuv asosida dehqon xo‘jaliklarida yer
resurslaridan foydalanish tizimi, asosiy tamoyillari, ularni joriy etish mexanizmlari,
O‘zbekiston sharoitida qo‘llanish imkoniyatlari, mavjud muammolar va takliflar ilmiy jihatdan
tahlil etiladi. Tadqiqotning metodologik asoslari, dolzarbligi va amaliy natijalari dehqon
xo‘jaliklarining samaradorligini oshirishga, resurslardan foydalanishda barqarorlikni
ta’minlashga va eng asosiysi, ekologik xavfsizlikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Adabiyotlar tahlili.
Dehqon xo‘jaliklarida yer resurslaridan foydalanish masalasi ko‘p
yillik ilmiy izlanishlar markazida bo‘lib kelmoqda. Turli manbalarda bu masalaga har xil
yo‘nalishlarda — iqtisodiy, ekologik, agrotexnik, boshqaruv va institutsional jihatdan
yondashilgan. Shunga qaramasdan, so‘nggi yillarda tizimli-tamoyil asosidagi yondashuvlar
dolzarblashib, ilmiy-nazariy izlanishlarda ustuvor mavzuga aylana boshladi. Avvalo, yer
resurslarining o‘ziga xos xususiyatlari ularni boshqa iqtisodiy resurslardan tubdan ajratib
turadi. Yer harakatsiz, tiklanish imkoniyati cheklangan, geografik jihatdan bog‘liq, ko‘p
funksiyali va inson hayoti uchun bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi strategik manba hisoblanadi. Bu
xususiyatlar adabiyotlarda qayta-qayta ta’kidlangan bo‘lib, ularni boshqarish va ulardan
126
foydalanishda an’anaviy yondashuvlardan farqli ravishda tizimli va integratsion qarashlarni
talab etadi.
Mahalliy manbalarda dehqon xo‘jaliklari faoliyatida yer resurslarining iqtisodiy
samaradorligi, hosildorlikka ta’siri, meliorativ holati, agrotexnik usullarning o‘rni, qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqarish omillari bilan bog‘liqligi haqida ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan.
Jumladan, A. Axmedov va X. Jo‘rayevlarning asarlarida yer resurslarini iqtisodiy jihatdan
baholash, mehnat va yer unumdorligi o‘rtasidagi bog‘liqlik, yerga egalik shakllari va
boshqaruv uslublarining dehqon xo‘jaligi faoliyatiga ta’siri batafsil yoritilgan. Biroq, bu
tadqiqotlarda yerning kompleks tizim sifatida tahlili yetarlicha chuqurlashmagan, u asosan
statistik ko‘rsatkichlar va iqtisodiy natijalarga yo‘naltirilgan.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining agrar sohadagi qaror va
farmonlarida dehqon xo‘jaliklarining maqomi, yerga egalik va foydalanish huquqlari, yerning
kadastr bahosi, yer-suv munosabatlari va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning rag‘batlantirilishi
kabi masalalar qonunchilik darajasida ko‘rsatib o‘tilgan. Bu me’yoriy hujjatlar ilmiy izlanishlar
uchun huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, yer resurslaridan foydalanishda ekologik va
iqtisodiy manfaatlar o‘rtasidagi muvozanat masalasi turli qarorlar bilan tartibga solinmoqda.
Xorijiy adabiyotlarda esa yer resurslaridan tizimli foydalanish masalasi ko‘proq ekologik
va iqlim o‘zgarishlari bilan bog‘liq muammolar kontekstida yoritiladi. FAO, UNEP, OECD va
boshqa xalqaro tashkilotlarning hisobotlarida “sustainable land management” (barqaror yer
boshqaruvi), “integrated land use planning” (yer resurslarini integratsiyalashgan
rejalashtirish), “landscape-based approach” (landshaft asosidagi yondashuv) kabi
konsepsiyalar keng yoritilgan. Bu yondashuvlar yer, suv, o‘rmon, iqlim va inson omillarini bir
tizimda ko‘rib chiqishni tavsiya qiladi. Shuningdek, ularning har birining boshqa omillarga
ta’siri tahlil qilinadi, natijada barqaror agroekotizimlar shakllantirish maqsad qilinadi.
Tizimli yondashuvning ilmiy negizlari ko‘plab nazariy manbalarda mavjud.
Tizimshunoslik tamoyillariga ko‘ra, har qanday murakkab tizim (masalan, dehqon xo‘jaligi)
o‘zaro bog‘liq elementlardan tashkil topadi. Ularning har biri alohida emas, balki bir-biriga
ta’sir ko‘rsatadigan, natijaga ta’sir etuvchi birlik sifatida faoliyat yuritadi. Shu bois, yer
resurslari bilan ishlashda faqat tuproq sifati yoki hosildorlik darajasiga emas, balki barcha
resurslar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikka asoslangan yondashuv muhim sanaladi. Qator
dissertatsion ishlarda dehqon xo‘jaliklari yer maydonlarining kichik hajmga egaligi, ishlab
chiqarish vositalarining cheklanganligi, agromadaniyat va texnologiyalar bilan
ta’minlanganlik darajasining pastligi, iqlim va suv resurslariga bo‘lgan qaramlik, yerga texnik
xizmat ko‘rsatishdagi uzilishlar singari muammolar ko‘tarilgan. Ammo bu tahlillar ham ko‘p
hollarda tor sohalar doirasida qolgan. Bunday yondashuvlar resurslardan foydalanish
samaradorligini oshirishda faqat muayyan natijalarga olib keladi, lekin tizimdagi umumiy
muvozanatni tiklashga xizmat qilmaydi. Tizimli-tamoyil yondashuvi bo‘yicha adabiyotlarda
quyidagi asosiy tamoyillar ilgari surilgan: barqarorlik, ekologik xavfsizlik, iqtisodiy foydalilik,
resurslararo muvofiqlik, innovatsiyalarga ochiqlik, ishtirokchilik va monitoringga asoslangan
boshqaruv. Bu tamoyillar yer resurslaridan foydalanishda muhim metodologik yo‘nalish
sifatida ko‘rilmoqda. Ularni dehqon xo‘jaliklari darajasida joriy etish esa alohida ilmiy
asoslash va amaliy yondashuvni talab etadi. Shuningdek, adabiyotlarda yer resurslaridan
foydalanishda raqamli texnologiyalar, geoinformatsion tizimlar, agrotexnik innovatsiyalar va
ekologik monitoring vositalarining keng qo‘llanilishi asosiy yondashuvlardan biri sifatida
127
taklif etilgan. Bunday usullar yordamida dehqon xo‘jaliklarining yer maydonlari doimiy
nazorat ostida bo‘lishi, agrotexnologik choralar bilan tuproq holatining bevosita bog‘liqligi
aniqlanishi va har bir agroishlab chiqarish qarori ilmiy asosda qabul qilinishi mumkin bo‘ladi.
Xulosa qilib aytganda, mavjud adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, dehqon xo‘jaliklarida
yer resurslaridan foydalanish muammosi o‘ta dolzarb va ko‘p qirrali hisoblanadi.
Adabiyotlarda bu masalaga bag‘ishlangan nazariy qarashlar va amaliy tajribalar mavjud
bo‘lsa-da, ularni tizimli va tamoyil asosida birlashtirish, O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish,
ilmiy-uslubiy jihatdan takomillashtirish orqali yanada chuqurroq yondashuvlar ishlab chiqish
lozim.
Xulosa va takliflar.
Tadqiqot davomida o‘rganilgan ilmiy manbalar, amaliy tajribalar,
mavjud muammolar tahlili va dolzarb holatlar asosida shuni aytish mumkinki, dehqon
xo‘jaliklarida yer resurslaridan foydalanish masalasi nafaqat agrar, balki ijtimoiy-iqtisodiy,
ekologik va strategik jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yerga nisbatan mavjud
yondashuvlarning aksariyati qisqa muddatli samaradorlikka yo‘naltirilgan bo‘lib, uzoq
muddatli barqarorlik, ekologik muvozanat va tiklanuvchanlikni yetarlicha e’tiborga olmayapti.
Tizimli-tamoyil yondashuvi dehqon xo‘jaliklarida yer bilan ishlash jarayoniga yangi nuqtai
nazardan qarashni taklif etadi. Bunda yer faqat ishlab chiqarish vositasi emas, balki bir butun
agroekotizimning yuragi sifatida baholanadi. Yer resurslarining meliorativ holati, suv rejimi,
tuproq tarkibi, biologik hayot faoliyati, agrotexnik tadbirlar, inson omili, bilim va
texnologiyalar o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularni alohida-alohida emas, balki tizim
holida boshqarish talab etiladi. Bu yondashuvning asosiy ustunligi shundaki, u resurslardan
foydalanishda muvozanat, samaradorlik va ekologik xavfsizlikni bir vaqtning o‘zida
ta’minlashga xizmat qiladi.
Dehqon xo‘jaliklarining xususiy shakli, kichik maydonlarda faoliyat yuritishi, oila
mehnatiga asoslanishi, cheklangan texnik va moliyaviy imkoniyatlarga ega bo‘lishi sababli
ular uchun yerga nisbatan har qanday noto‘g‘ri yondashuv salbiy oqibatlarga olib keladi.
Shuning uchun aynan tizimli yondashuv asosida faoliyat yuritish ularga barqarorlik,
hosildorlik va iqtisodiy foyda taqdim eta oladi. Tadqiqot davomida quyidagi muhim xulosalar
aniqlandi: dehqon xo‘jaliklarida yer resurslarining samarali boshqaruvi nafaqat texnik
vositalar yoki qishloq xo‘jaligi tajribasiga, balki zamonaviy bilim, tizimli fikrlash, ekologik ong
va kompleks tamoyillarga asoslangan yondashuvlarga bog‘liq. Yerni boshqarishda yerning
hozirgi holati, o‘tmishdagi ishlov berish usullari, hududiy iqlim sharoiti, yer osti suvlari
darajasi, xo‘jalikning infratuzilmasi va mavjud agrobiologik resurslar to‘liq inobatga olinishi
lozim. Shuningdek, yer resurslaridan foydalanishda me’yor va standartlarga asoslanmagan
faoliyat ekologik muvozanatni buzishi, unumdorlikni kamaytirishi, tuproqning eroziyaga
uchrashi, sho‘rlanish, zichlashish, organik moddalar tanqisligi va boshqa degradatsion
jarayonlarga sabab bo‘lishi mumkin. Bu esa dehqon xo‘jaligining uzoq muddatli barqarorligiga
putur yetkazadi. Bunday holatlarning oldini olish va tizimli yondashuv asosida yer
resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish uchun quyidagi takliflar ilgari suriladi:
— Dehqon xo‘jaliklari faoliyatida yer resurslarini boshqarishda tizimshunoslik
yondashuvini keng tatbiq etish lozim. Har bir element – yer, suv, texnika, mehnat, ekin turi va
agrotexnologik choralarni o‘zaro bog‘liq bo‘g‘inlar sifatida ko‘rib chiqish muhimdir.
— Yer maydonlari haqida to‘liq, aniqlashtirilgan, raqamli ma’lumot bazalari yaratilib,
ular asosida ekin turlari, o‘g‘itlash, sug‘orish, ishlov berish va rotatsiya rejalarini belgilash
128
zarur. Har bir dehqon xo‘jaligi o‘ziga mos individual yondashuvga ega bo‘lishi kerak.
— Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilariga tizimli yondashuvni tushuntiruvchi metodik
qo‘llanmalar, o‘quv dasturlari va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilishi lozim. Ular orqali
dehqonlar yer bilan qanday ishlash kerakligi haqida chuqur bilimga ega bo‘ladilar.
— Yer resurslaridan foydalanishda ekologik tamoyillar ustuvor bo‘lishi lozim. Tuproq
hayotini saqlash, biologik xilma-xillikni qo‘llab-quvvatlash, tabiiy tiklanish mexanizmlarini
yo‘lga qo‘yish asosiy maqsadlardan biri bo‘lishi zarur.
— Mahalliy iqlim, relyef, yer tarkibi va boshqa sharoitlardan kelib chiqib,
moslashtirilgan agrotexnologiyalar joriy etilishi, ayniqsa qurg‘oqchil hududlarda suvni
tejovchi usullarni kengaytirish zarur. Bu ekologik barqarorlikni mustahkamlashda muhim
vosita bo‘lib xizmat qiladi.
— Dehqon xo‘jaliklarida almashlab ekish tizimini yo‘lga qo‘yish orqali yerning o‘zini
tiklash salohiyati rag‘batlantirilishi lozim. Bunda tuproqdagi oziq moddalar aylanishi, zararli
organizmlarga qarshi kurashish va hosildorlik barqarorligini ta’minlashga e’tibor beriladi.
— Yer resurslarini boshqarishda davlat, mahalliy hokimiyat va dehqonlar o‘rtasida
axborot, tajriba va resurslar almashinuvi yo‘lga qo‘yilishi, ularning faol ishtirokini
ta’minlovchi platformalar tashkil etilishi lozim.
— Tizimli yondashuv asosida yerga ishlov berish va boshqarishning har bir bosqichi
uchun monitoring va baholash mezonlari ishlab chiqilishi, ularning asosida qarorlar qabul
qilinishi kerak.
Yuqoridagi xulosa va takliflar dehqon xo‘jaliklarida yer resurslaridan foydalanishda
nafaqat samaradorlik, balki barqarorlik, ekologik muvozanat va inson salomatligini asrash
kabi ustuvor maqsadlarga xizmat qilishi mumkin. Yerga nisbatan mas’uliyatli, tizimli va ongli
munosabat jamiyatning barcha qatlamlari uchun ijobiy natijalarni ta’minlovchi asosiy omilga
aylanadi.
References:
Используемая Литература:
Foydalanilgan Adabiyotlar:
1.
Axmedov A., Jo‘rayev X. Qishloq xo‘jaligida yer resurslaridan foydalanish nazariyasi va
amaliyoti. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021.
2.
Nasriddinov H. Agroekologik yondashuvlar va yer resurslarini boshqarish. – Buxoro: Ilm
Ziyo, 2020.
3.
FAO (Food and Agriculture Organization). Sustainable Land Management: Principles and
Practices. – Rome: FAO Publishing, 2020.
4.
OECD. Integrated Land Use Planning for Sustainable Agriculture. – Paris: OECD iLibrary,
2021.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Yer Kodeksi. – Toshkent: “Adolat” nashriyoti, 2022-yilgi
tahriri.
