99
KREDIT SHARTNOMALARINING SUDLOVLILIGI
Murodov Muxlis Matnazar o‘g‘li
Toshkent davlat yuridik universiteti doktoranti
E-mail:muxlismurodov2926@gmail
https://doi.org/10.5281/zenodo.16910985
Annotatsiya:
Kredit shartnomalarning sudlovliligi zamonaviy fuqarolik huquqi va sud
amaliyotining dolzarb yo‘nalishlaridan biridir. Banklar va boshqa kredit tashkilotlari hamda
jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasida tuziladigan kredit shartnomalari, ularning shartlari,
bajarilmasligi yoki noto‘g‘ri bajarilishi oqibatida yuzaga keladigan nizolar ko‘plab sud
ishlarining asosini tashkil etadi. Ushbu tezisda kredit shartnomalarining huquqiy tabiati,
sudlovlilik mezonlari, hududiy va predmet bo‘yicha sud yurisdiksiyasi, xalqaro element mavjud
bo‘lganda yuzaga keladigan kollizion masalalar hamda amaliyotda uchraydigan muammolar
keng tahlil etiladi. Shuningdek, milliy qonunchilik va xalqaro tajriba asosida kredit
shartnomalariga oid nizolar bo‘yicha sudlovlilik masalalarini hal qilishning samarali
mexanizmlari bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Kalit so‘zlar
: kredit shartnomasi, sudlovlilik, fuqarolik protsessual huquqi, yurisdiksiya,
bank, qarzdor, xalqaro element, kollizion norma, nizolarni hal qilish, arbitraj.
Kredit shartnomalari fuqarolik muomalasining eng keng tarqalgan bitimlaridan biridir.
Ularning sudlovliligi masalasi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyat kasb
etadi, chunki kredit munosabatlarida ishtirok etuvchi tomonlar o‘rtasida nizolar yuzaga
kelganda, qaysi sud ushbu ishni ko‘rishi mumkinligini aniqlash birinchi darajali vazifa
hisoblanadi. Kredit shartnomasi bo‘yicha yuzaga keladigan da’volar odatda qarzdor tomonidan
kredit shartnomasida belgilangan majburiyatlarning buzilishi oqibatida kelib chiqadi.
Sudlovlilik masalasi fuqarolik protsessual huquqi normalarida tartibga solinadi va u sudlarning
hududiy hamda predmet bo‘yicha vakolatlarini aniqlash imkonini beradi [1]. O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksida sudlovlilikning umumiy, alohida va shartli
turlari belgilangan bo‘lib, kredit shartnomalari bo‘yicha nizolar odatda umumiy sudlovlilik
qoidalariga muvofiq hal etiladi, ammo shartnomada yoki qonunda alohida ko‘rsatma berilgan
hollarda bundan istisno qilinishi mumkin [2].
Kredit shartnomasi – bu bir tomon (kredit beruvchi) ikkinchi tomonga (qarzdorga) pul
mablag‘larini ma’lum muddatga va shartlarda berishni, qarzdor esa o‘z navbatida belgilangan
muddatda foizi bilan qaytarishni o‘z zimmasiga oladigan bitimdir [3]. Ushbu shartnomalar
tijorat banklari, mikromoliya tashkilotlari yoki boshqa moliya institutlari tomonidan tuziladi va
ular odatda yozma shaklda tuzilishi majburiydir. Shartnoma shartlarida nizolar yuzaga
kelganda qaysi sudga murojaat qilish masalasi ko‘rsatilishi mumkin, ammo bunday kelishuv
sudlovlilikni belgilashda faqat Fuqarolik protsessual kodeksining talablariga zid bo‘lmagan
hollarda amal qiladi [4].
Kredit shartnomalaridagi sudlovlilik masalasini aniqlashda hududiy sudlovlilik asosiy
mezonlardan biridir. Odatda da’vo javobgarning yashash joyi yoki yuridik manzili bo‘yicha
beriladi. Biroq kredit shartnomalarida taraflar oldindan boshqa sudni tanlash huquqiga ega
bo‘lishi mumkin. Masalan, kredit shartnomasida da’volar kredit beruvchining joylashgan
yuridik manzili bo‘yicha ko‘rilishi belgilansa, bu hol sudlar tomonidan odatda haqiqiy deb tan
olinadi, agar bunday kelishuv javobgar huquqlarini kamsitmasa [5].
100
Kredit shartnomalarining sudlovliligi xalqaro elementga ega bo‘lgan hollarda yanada
murakkablashadi. Masalan, agar kredit shartnomasi bir davlat hududida tuzilgan bo‘lsa, ammo
qarzdor boshqa davlatda yashasa yoki kredit ta’minoti xorijda joylashgan bo‘lsa, kollizion
normalar asosida yurisdiksiya aniqlanadi. Bu holatda O‘zbekiston Respublikasi “Xalqaro
xususiy huquq to‘g‘risida”gi qonunining 111-moddasi asosida ishni ko‘rish vakolatiga ega sud
belgilanadi [6]. Shu bilan birga, xalqaro shartnomalarda ham sudlovlilik masalasi bo‘yicha
maxsus qoidalar bo‘lishi mumkin.
Amaliyotda uchraydigan muammolar shundan iboratki, ko‘pincha kredit shartnomalarida
sudlovlilik shartlari umuman ko‘rsatilmaydi yoki noaniq shaklda beriladi, bu esa sud ishini
ko‘rishda ortiqcha vaqt sarflashga olib keladi. Ba’zi hollarda qarzdor sudlovlilik bo‘yicha e’tiroz
bildiradi va bu sud tomonidan alohida protsessual masala sifatida ko‘rib chiqiladi. Bundan
tashqari, kredit shartnomalaridagi sudlovlilik bandlari ba’zan iste’molchi huquqlarini cheklash
xarakteriga ega bo‘lishi mumkin, shuning uchun ularni amaldagi iste’molchilar huquqlarini
himoya qilish to‘g‘risidagi qonun talablari asosida ham baholash zarur [7].
Bank amaliyotida, ayniqsa, yirik miqdordagi kreditlar bo‘yicha arbitraj kelishuvlari ham
uchraydi. Bunday hollarda tomonlar davlat sudlaridan tashqari arbitraj sudlariga murojaat
qilishlari mumkin. Arbitraj bitimlari Fuqarolik protsessual kodeksining 21-moddasi va
“Xalqaro tijorat arbitraji to‘g‘risida”gi qonun asosida haqiqiy deb topiladi, ammo iste’molchi
ishtirok etgan hollarda arbitraj kelishuvlarining qo‘llanilishi cheklangan [8].
Milliy qonunchilikda kredit shartnomalarining sudlovliligi masalasini tartibga solish
bo‘yicha qoidalar mavjud bo‘lsa-da, amaliyotda ularni qo‘llashda muayyan qiyinchiliklar
uchramoqda. Masalan, kredit shartnomasi bo‘yicha da’vo arizasi noto‘g‘ri sudga berilsa, ish
yurituvdan tugatiladi yoki boshqa sudga yuboriladi, bu esa kreditor uchun vaqt va xarajat
yo‘qotilishiga olib keladi. Shuning uchun kredit shartnomalarida sudlovlilik masalasini aniq va
ravshan belgilash taraflarning manfaatlariga mos keladi [9].
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, rivojlangan davlatlarda kredit shartnomalarida
sudlovlilik masalasi juda aniq va qat’iy belgilanadi, ba’zi yurisdiktsiyalarda esa iste’molchi
kreditlari bo‘yicha da’volar faqat iste’molchining yashash joyidagi sudlarda ko‘rilishi majburiy
tarzda belgilangan [10]. Bunday yondashuv iste’molchilar huquqlarini himoya qilishga
qaratilgan bo‘lib, banklarning kuchli tomon sifatida ustun mavqeini kamaytirishga xizmat
qiladi.
O‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, kredit shartnomalarining sudlovliligi masalasi ko‘p
jihatdan fuqarolik protsessual normalarga tayanadi, lekin amaliyotda shartnoma shartlari va
taraflar kelishuvi ham muhim rol o‘ynaydi. Milliy qonunchilik xalqaro tajriba bilan
uyg‘unlashtirilgan bo‘lishi kerak, chunki transchegaraviy kredit operatsiyalari ko‘paymoqda.
Sudlovlilikni belgilashda javobgar huquqlarini cheklashga yo‘l qo‘yilmasligi, iste’molchi
kreditlari bo‘yicha esa qat’iy himoya mexanizmlari qo‘llanilishi zarur.
Kredit shartnomalarining sudlovliligi masalasi iqtisodiy barqarorlik va huquqiy
tartibotning muhim tarkibiy qismidir. Uni to‘g‘ri belgilash kreditor va qarzdor o‘rtasidagi
munosabatlarni aniq tartibga soladi, nizolarni tez va adolatli hal qilishga xizmat qiladi. Kredit
shartnomalarida sudlovlilik bandlarini aniq va qonuniy tarzda belgilash, xalqaro element
mavjud bo‘lganda kollizion qoidalarni hisobga olish, iste’molchi huquqlarini himoya qilish
bo‘yicha cheklovlarni qo‘llash amaliy samaradorlikni oshiradi.
101
References:
Используемая Литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksi. (2022). Toshkent: Adolat
nashriyoti.
2.
Qodirov, A. (2021). Fuqarolik protsessual huquqi. Toshkent: TDYU nashriyoti.
3.
Karimov, B. (2020). Fuqarolik huquqi: Maxsus qism. Toshkent: Innovatsiya nashriyoti.
4.
Rahmonov, M. (2019). Bank va moliya huquqi asoslari. Toshkent: Iqtisodiyot nashriyoti.
5.
Saidov, A. (2020). Shartnomaviy munosabatlarda yurisdiksiya masalalari. Huquq va
demokratiya, 2(4), 45–58.
6.
O‘zbekiston Respublikasi “Xalqaro xususiy huquq to‘g‘risida”gi Qonun. (2021). Toshkent:
Adolat nashriyoti.
7.
Xudoyorov, I. (2018). Iste’molchilar huquqlarini himoya qilishda sud amaliyoti. Yuridik
fanlar axboroti, 3(2), 67–73.
8.
O‘zbekiston Respublikasi “Xalqaro tijorat arbitraji to‘g‘risida”gi Qonun. (2018). Toshkent:
Adolat nashriyoti.
9.
Bozorov, D. (2022). Kredit shartnomalarida sudlovlilik shartlarini belgilash amaliyoti.
Moliya va huquq, 1(1), 102–116.
10.
Morison, J. (2017). Jurisdiction in Consumer Credit Contracts: Comparative Perspectives.
Oxford: Oxford University Press
