127
NAVOIY XAMSASIDA FARHOD VA MAJNUN TIMSOLLARINING QIYOSIY
TAHLILI
Qurbonova Munisa Ibragim qizi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16958212
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Alisher Navoiyning “Xamsa” to‘plamiga kiruvchi “Farhod
va Shirin” hamda “Layli va Majnun” dostonlaridagi bosh qahramonlar – Farhod va Majnun
timsollari qiyosiy jihatdan tahlil qilinadi. Maqolada mazkur obrazlar orqali ifodalangan
muhabbat turlari, ruhiy-ma’naviy olamlar va shaxsiy kamolot yo‘llari o‘rganiladi. Navoiy ijodida
ikki xil sevgi timsoli qanday talqin etilganligi ochib beriladi.
Kalit so‘zlar:
shaxsiy kamolot, Alisher Navoiy, Xamsa, Farhod, Majnun, muhabbat,
tasavvuf, badiiy obraz, qiyosiy tahlil, ruhiy kamolot, sadoqat, doston.
Kirish.
Alisher Navoiy nafaqat o‘zbek, balki jahon adabiyoti taraqqiyotida o‘chmas iz
qoldirgan buyuk mutafakkir, shoir va badiiy ijodkordir. Uning “Xamsa” asari Sharq
adabiyotining eng yirik badiiy yodgorliklaridan biri sanaladi. Bu besh doston ichida “Farhod va
Shirin” hamda “Layli va Majnun” asarlari muhabbat mavzusining turli ko‘rinishlarini yoritishi
bilan ajralib turadi. Bu dostonlardagi Farhod va Majnun obrazlari ikki xil sevgining timsoli
sifatida alohida tahlilga loyiq. Farhod – faol, jasoratli, jamiyat bilan bog‘langan sevgi egasi bo‘lsa,
Majnun – ichki kechinmalarga berilgan, tasavvufiy ma’naviyat bilan yo‘g‘rilgan oshiq obrazidir.
Ushbu maqola aynan ana shu ikki obrazni qiyoslash orqali Navoiyning muhabbat, shaxsiy
kamolot va ruhiy olam haqidagi qarashlarini yoritadi.
Alisher Navoiy o‘zining boy adabiy merosi bilan nafaqat o‘zbek, balki butun turkiy xalqlar
adabiyotining taraqqiyotida muhim o‘rin egallaydi. Uning “Xamsa” deb nomlangan besh
dostonidan iborat epik to‘plami Sharq mumtoz adabiyoti an’analarini davom ettirib, yuksak
badiiy-falsafiy mazmuni bilan ajralib turadi. Ayniqsa, “Farhod va Shirin” hamda “Layli va
Majnun” dostonlari muhabbat mavzusini turlicha talqin etganligi bilan e’tiborga loyiqdir. Bu
asarlardagi bosh qahramonlar – Farhod va Majnun – o‘ziga xos xarakter, ruhiy holat va sevgi
tushunchasiga ega bo‘lgan badiiy timsollar sifatida yaratilgan. Ularning obrazida faqat shaxsiy
tuyg‘ular emas, balki ijtimoiy faollik, tasavvufiy tafakkur, sadoqat, ma’naviy poklik kabi falsafiy
g‘oyalar mujassam. Farhod va Majnun timsollarini qiyosiy tahlil qilish orqali Navoiyning inson
tabiatiga, muhabbat mohiyatiga va komillik yo‘liga oid qarashlarini chuqurroq anglash mumkin
bo‘ladi. Ushbu maqolada aynan shu ikki obrazning badiiy-falsafiy xususiyatlari, ularning o‘zaro
o‘xshash va farqli jihatlari tahlil etiladi.
Asosiy qism.
Farhod – “Farhod va Shirin” dostonining bosh qahramoni. U mehnatkash,
kuchli, iroda egasi, fidoyi oshiq sifatida gavdalanadi. Uning muhabbati amaliy, harakatga
yo‘naltirilgan. Shiringa yetishish yo‘lida Farhod tog‘larni teshib suv chiqaradi, xalq farovonligi
uchun xizmat qiladi. Farhod nafaqat o‘z muhabbatida sodiq, balki xalqparvarlik timsoli hamdir.
Majnun esa “Layli va Majnun” dostonining bosh obrazidir. U muhabbatda jonini fido
qilgan, jamiyatdan yuz o‘girgan, tasavvufiy darajadagi oshiq sifatida tasvirlanadi. Majnun uchun
Layli ilohiy mohiyat kasb etgan. U tabiat, hayvonot bilan muloqotda yashaydi, she’rlar orqali o‘z
iztirobini ifoda etadi. Uning muhabbati ruhiy poklanish, ma’naviy yuksalish vositasi bo‘lib
xizmat qiladi.
Ikkala obrazda ham sadoqat, fidoyilik, muhabbat yo‘lida jon fido qilish g‘oyalari mavjud.
Ammo bu g‘oyalar ikki xil yo‘nalishda – tashqi faoliyat (Farhod) va ichki kamolot (Majnun)
128
orqali ifodalanadi. Farhod ijtimoiy muhabbatga, Majnun esa ilohiy muhabbatga yuz tutadi.
Farhod hayotga faol aralashsa, Majnun uni tark etadi.
Navoiyning Farhod va Majnun obrazlari orqali ikki xil sevgini – dunyoviy va ilohiy
muhabbatni aks ettirgani ayon bo‘ladi. Farhodning sevgisi odamlar bilan, hayot bilan
chambarchas bog‘langan. Uning jasorati orqali Navoiy faol inson, jamiyatga foydali shaxs
timsolini yaratadi. Majnun esa jamiyatdan yuz o‘girib, ruhiy yuksalish sari yo‘l oladi. U tanho
bo‘lsa-da, ruhan poklanadi, muhabbatni ilohiy haqiqat sifatida qabul qiladi.
Bu ikki obrazning qiyosi, aslida, Navoiy qarashlaridagi murakkablik va chuqurlikni
ko‘rsatadi. U sevgi timsollari orqali faqat romantik kechinmalarni emas, balki jamiyat, inson,
ruh, iroda va komillik haqidagi falsafiy fikrlarini bayon qiladi. Farhod va Majnun har ikki
yo‘lning – tashqi va ichki kamolotning – timsollari sifatida Navoiyning badiiy-falsafiy
g‘oyalariga xizmat qiladi.
Alisher Navoiyning “Xamsa”siga kiruvchi “Farhod va Shirin” hamda “Layli va Majnun”
dostonlari Sharq adabiyoti an’analarini davom ettirish bilan birga, o‘ziga xos badiiylik,
falsafiylik va ma’naviy chuqurlik bilan ajralib turadi. Bu dostonlarda asosiy diqqat markazida
turgan qahramonlar – Farhod va Majnun – turli tabiatga, xarakterga, ruhiy holatga ega bo‘lgan
obrazlar sifatida yaratilgan bo‘lib, ular orqali Navoiy muhabbat va insoniylikning ikki xil yo‘lini
tasvirlaydi.
Farhod obrazi – jasorat, mehnat, sabr-toqat va ijtimoiy faoliyat bilan yo‘g‘rilgan sevgi
timsolidir. U sadoqatli va halol oshiq sifatida sevgan yoriga yetishish yo‘lida har qanday
to‘siqlardan o‘tishga tayyor. Farhodning muhabbati faqatgina Shiringa emas, balki jamiyatga,
xalq farovonligiga ham qaratilgan. U tog‘larni teshib suv chiqaradi – bu nafaqat Shiringa
sodiqlik ramzi, balki xalq manfaati yo‘lida xizmat qilish timsolidir. Farhod muhabbatda ham,
hayotda ham faol, ijobiy obraz bo‘lib, Navoiy uni ezgu inson sifatida ko‘rsatadi.
Majnun obrazi esa butunlay boshqa tabiatga ega. U dunyoviy muhabbatni ruhiy-irodaviy
holatga ko‘taradi. Majnun muhabbatning jismoniy emas, ma’naviy mohiyatini anglagan, o‘z
sevgisida ilohiylikni ko‘rgan oshiqdir. U Layliga yetishish yo‘lida emas, uni qalban his qilish va
muhabbatda erishilgan ruhiy yuksaklik orqali yashaydi. Majnun jamiyatdan yiroqlashadi,
sahrolarda kezadi, tabiat bilan muloqotda bo‘ladi. Bu holat tasavvufda “junun” – ya’ni ilohiy
telbalik, dunyo g‘amidan voz kechish darajasiga mos keladi. Majnun uchun muhabbat – bu
Allohga yaqinlashish yo‘li, Layli esa bu yo‘ldagi vosita.
Farhod va Majnun orasidagi asosiy farqlardan biri – muhabbatning ifoda shakli va unga
erishish vositasidir. Farhod sevgini amaliy harakat bilan isbotlasa, Majnun uni ichki
kechinmalar, she’rlar, tanholik va ilohiy ilhom orqali anglaydi. Farhod – tashqi dunyo bilan,
Majnun esa ichki dunyo bilan bog‘liq. Farhod sevgisiga yetadi va halok bo‘ladi, Majnun esa
sevgisiga yetmaydi, ammo ilohiy poklanish topadi.
Bu ikki obraz orqali Navoiy faqat muhabbatni emas, balki inson ruhiyatining ikki muhim
yo‘nalishini ham aks ettiradi: faoliyat orqali yuksalish (Farhod) va ma’naviyat orqali kamolotga
yetishish (Majnun). Ikkala qahramon ham o‘ziga xos kamolot yo‘lidan boradi, va har biri
muayyan axloqiy, falsafiy g‘oyani mujassamlashtiradi. Farhod jamiyat uchun, xalq uchun
yashash zarurligini ko‘rsatsa, Majnun inson o‘z qalbini tarbiyalab, ilohiy haqiqatga intilishi
lozimligini anglatadi.
Shu tarzda, Navoiy Farhod va Majnun obrazlarini bir-biriga zid emas, balki bir-birini
to‘ldiruvchi timsollar sifatida yaratgan. Ular orqali insoniyatning har ikki qirrasi – tashqi
129
faoliyat va ichki poklik – yuksak badiiylik bilan ifodalangan.
Xulosa.
Alisher Navoiy “Xamsa” asaridagi Farhod va Majnun obrazlari orqali ikki xil
muhabbat yo‘lini, ikki xil insoniy kamolot manbaini ko‘rsatadi. Farhod – faol, jismoniy, jamiyat
bilan bog‘liq muhabbat; Majnun esa – ruhiy, ma’naviy, tasavvufiy muhabbat timsolidir. Ikkala
qahramon ham o‘z sevgisiga sodiq, ammo ular tanlagan yo‘l va maqsadlar turlicha. Navoiy bu
ikki obraz orqali o‘quvchiga insoniylik, sadoqat, muhabbat va komillikning murakkab
qirralarini yoritadi. Mazkur qiyosiy tahlil Navoiy ijodining chuqur falsafiy mohiyatini anglashda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Alisher Navoiy “Xamsa” sida yaratgan Farhod va Majnun obrazlari ikki xil sevgi va insoniy
kamolot yo‘lini ifodalaydi. Farhod faoliyat, jasorat va jamiyatga xizmat orqali o‘z muhabbatini
ifoda etsa, Majnun ichki iztirob, ruhiy izlanish va ilohiy muhabbat orqali yuksaladi. Bu ikki obraz
o‘zaro qarama-qarshi bo‘lsa-da, Navoiy ularni bir maqsad – inson qalbidagi pok sevgi, sadoqat
va kamolot sari yo‘naltirilgan ruhiy yuksalish ramzi sifatida talqin qiladi. Farhod orqali tashqi,
amaliy muhabbat timsoli yuksaltirilgan bo‘lsa, Majnun orqali ichki, ruhiy muhabbat timsoli
badiiy yuksaklikda gavdalantirilgan. Shunday qilib, Navoiy insoniyatning har ikki yo‘nalishda –
jamiyat bilan uyg‘unlikda yashash va ichki dunyosini poklash orqali komillikka erishishini
ko‘rsatadi. Farhod va Majnun timsollari esa bu jarayonning ikki qirrali, ammo bir-birini
to‘ldiruvchi qiyofalaridir.
References:
Используемая Литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Qodirov, B. (2021).
Navoiy dostonlarida sevgi falsafasi
. – Toshkent: Ilm Ziyo nashriyoti.
2.
Yo‘ldoshev, M. (2022).
Sharq adabiyotida muhabbat timsollari: Farhod va Majnun
obrazlari tahlili
. – Samarqand: Zarafshon universiteti nashriyoti.
3.
Rasulova, Z. (2023). “Alisher Navoiy Xamsasining zamonaviy talqini va yoshlar ongidagi
o‘rni”.
O‘zbek tili va adabiyoti
, 2(95), 45–52.
4.
Abdurahmonova, D. (2020).
Adabiy qahramonlar psixologiyasi: Navoiy dostonlari asosida
.
– Buxoro: Baraka Print.
5.
Hamidov, A. (2024). “Farhod va Majnun obrazlarining lingvopoetik tahlili”.
Adabiy
tadqiqotlar
, 1(6), 29–37.
6.
Alisher Navoiy.
Xamsa
. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti,
turli yillarda.
7.
G‘aniyev B.
Alisher Navoiy badiiy merosi
. – Toshkent: Fan, 2000.
8.
Jo‘rayev N.
Navoiy dostonlarida obrazlar talqini
. – Toshkent: O‘qituvchi, 1998.
9.
Sultonov M.
Sharq mumtoz adabiyotida muhabbat timsollari
. – Toshkent: Akademnashr,
2015.
10.
Karimov I.
Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch
. – Toshkent: Ma’naviyat, 2006.
