23
TA’LIM JARAYONINI TASHKIL ETISHDA SEMIOTIK TIZIMLAR TAHLILI
Abdusamatov Alisher Sobirovich
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti
“Pedagogika” kafedrasi dotsent vazifasini bajaruvchi,
pedagogika fanlari falsafa doktori (PhD) Termiz (O‘zbekiston)
E-mail: aabdusamatov912gmail.com Tel: 91-577-62-99
https://doi.org/10.5281/zenodo.13643325
Аnnotatsiya:
Ushbu maqolada semiotika sohalari va ularning chegarasi haqida shu bilan
birga ularning turlari, semiotik aspektlarning ahamiyati haqida, uning qo’llanish hollari, zarur
boʼlgan pedagogik shart - sharoitlar atroflicha bayon etilgan olimlar va ularning qarashlari
haqida, semiotikaning tarmoqlar, yoʼnalishlar va uni kundalik hayotimizda qay yoʼsinda
foydalanishimiz mumkinligi haqida keltirib oʼtilgan.
Kalit soʼzlar:
Semiotika, boshlangʼich taʼlim, matematika, semasiologiya, pragmatik,
sintaktik.
Semiotik nuqtai nazardan, semiotik muammolarning uchta jihatiga mos keladigan belgilar
tizimlarini tadqiq qilishning uchta darajasini ajratish xarakterlidir.
Sintaktika belgilarning tuzilishini va ular oÿrtasidagi munosabatlarni, ular nimani aks
ettirishidan va qabul qiluvchi tomonidan qanday idrok etilishidan qatÿi nazar, sintaksis nuqtai
nazaridan oÿrganadi. Tahlil qilish - matnni tabiiy tilda qayta ishlash, uning maqsadi ushbu
matnning sintaktik tasvirini, xususan, uning sintaktik tuzilishini olishdir.
Semantika
belgilarni qabul qiluvchidan qat’i nazar, belgilar va ular bildiradigan ob’ektlar
o’rtasidagi munosabatlarni o’rganadi. U sintaktikda ko’rib chiqiladigan har qanday belgi
tizimini qurishning umumiy qonuniyatlarini o’rganadi. Semantika predmeti turli semiotik va
lingvistik tushunchalarda turlicha ta’riflanadi. Bu farqlar, birinchi navbatda, belgining aniq
ta’rifi va belgilangan voqelik g’oyasi bilan belgilanadi. Demak, F.de Sossyur belgini ikki
tomonlama mohiyat sifatida tushundi, u belgilovchi va belgilovchining (ifoda tekisligi va
mazmun tekisligi) birligini ifodalaydi. Ushbu yondashuvni qo’llab - quvvatlovchi tadqiqotchilar
semantikaning asosiy vazifasini ushbu ikki tomon o’rtasidagi munosabatlarni o’rganishda
ko’rishadi. Gottlob Fregega (1848-1925) tegishli yana bir g’oya mavjud bo’lib, unga ko’ra
belgining ob’ektiv va semantik ma’nosini, ya’ni belgilangan ob’ekt va uning tushunchasini
farqlash kerak. Bunday yondashuv bilan semantikaning asosiy vazifasi, bir tomondan, ramziy
iboralar, ikkinchi tomondan, belgilangan ob’ektlar va ular o’rtasidagi munosabatlar o’rtasidagi
aloqalarni o’rnatishdir. Semantik tahlil - tabiiy tildagi matnning ma’nosini qandaydir
rasmiylashtirilgan semantik (semantik) tilda yozuv shaklida ifodalash uchun xizmat qiluvchi
operatsiyalar majmui. Semantik tahlil insonning matnni tushunish jarayonini modellashtiradi.
Pragmatika
idrok etuvchining hal qilish qobiliyatiga muvofiq belgilar tizimining
mazmunli ifodalarini idrok etishni o’rganadi. Nazariy pragmatika intellektning xususiyatlari va
tuzilishi haqidagi farazlarni tekshiradi. Amaliy pragmatika odamlarning turli lingvistik
iboralarni tushunishlarini empirik tahlil qilish, ritm va versifikatsiyani o’rganish, axborot
qidirish tizimlarini ishlab chiqishga bag’ishlangan tadqiqotlarni o’z ichiga oladi.
Shunday qilib, har qanday axborot xabarini ko’rib chiqishning uchta darajasi mavjud.
Pragmatik darajada axborotning foydaliligini aniqlash uchun axborot almashinuvining barcha
elementlari ko’rib chiqiladi. Semantik darajada, ma’lumotni qabul qiluvchidan abstraktsiyalash,
o’rganishning yakuniy maqsadi xabarning semantik ma’nosi, uning tasvirlangan ob’ektlarga
24
mos kelishidir. Eng tor sintaktik daraja - faqat belgilarning o’zi va ular orasidagi munosabatlarni
o’rganish darajasi.
Uch daraja ham semiotik yondashuvni qo’llash uchun muhimdir pedagogika va ta’lim
sohasi [10].
Atrofimizdagi ma’lumotlar ko’pincha semiotik tizim shaklida taqdim etiladi. Ya’ni har xil
turdagi belgilar to’plami. Uning asosiy vazifasi to’liq jamoaviy va indivudual aloqa jarayonlarini
ta’minlash [9].
Xo’sh, qanday belgilar unga shunday bo’lishiga imkon beradi.?
- birinchidan, har qanday tizim hech bo’lmaganda birlashtirilishi kerak.
- ikkinchidan, elementlarga muvofiq tizimlashtirilgan bo’lishi kerak ma’lum bir printsip
asosida.
- uchunchidan, yangi elementlarning paydo bo’lishi mumkin faqat aniq belgilangan printsipga
muvofiq [6].
Amaldagi ramziy vositalarning butun xilma – xilligi semiotik soha. Ushbu sohaning bir
qismi sifatida belgilar va belgilar tizimlarining quyidagi asosiy turlarini ajratish mumkin.
•
tabiiy;
•
funktsional;
•
shartli (shartli);
•
ikonik;
•
og’zaki (tabiiy tillar);
•
imzolarni qayd qilish tizimlari.
Tabiiy belgilar deganda narsalar va tabiat hodisalari tushuniladi, agar ular boshqa
ob’ektlar yoki hodisalarga ishora qilsa va ular haqida ma’lumot tashuvchisi sifatida qaralsa [7].
Tabiiy belgilar -bu ishora belgilaridir, masalan, tutun olov belgisidir. Tabiiy belgilarni tushunish
uchun siz ularning nima belgisi ekanligini bilishingiz va ulardagi ma’lumotlarni ajratib
olishingiz kerak.
Funksional belgilar to’g’ridan-to’g’ri pragmatik maqsadga ega bo’lgan narsa va hodisalar
bo’lib, ular inson faoliyatiga kiritilgani va u haqida ma’lumot olib yurgani uchun belgilarga
aylanadi [8]. Bular, shuningdek, ishora belgilari, masalan, ishlab chiqarish uskunalari, chunki
har qanday mexanizm yoki qism elementi bo’lgan butun texnik tizim haqida ma’lumotni o’z
ichiga olgan belgi bo’lishi mumkin, masalan, o’qituvchining barmog’ini ro’yxat ustida yurgizishi.
jurnaldagi talabalar soni boshlang’ich so’rovning belgisiga aylanadi [11]. Funktsional belgilar
ko’pincha o’xshashlik bilan ularga xos bo’lgan ikkinchi darajali ma’nolarga ega, bu ayniqsa
xurofotlarda aniq ko’rinadi.
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki semiotika atrofimizdagi ma’lumotlarni o’zaro bir –
birimiz bilan almashish vositasi o’laroq namoyon bo’lish xolatlari ham mavjud.
References:
1.
Arzamastseva I.V. Semiotika: "Nazariy va amaliy tilshunoslik" ixtisosligi talabalari uchun
ma’ruza darslari uchun darslik [Matn] / I. V. Arzamastseva. – Ulyanovsk: Ulyanovsk davlat
texnika universiteti, 2009. – 89 b.
2.
Stepanov, Yu. S. Semiotika [Matn] / Yu. S. Stepanov. – M., 1971. – 168 b.
25
3.
Pospelov D.A., Osipov G.S. Amaliy semiotika // Yangiliklar sun’iy intellekt. 1999 yil. ÿ 1.
4.
Ageev V.N. Semiotika. / V.N. Ageev. M.: "Ves Mir" nashriyoti, 2002. - 256 b.
5.
Danesi, M. So’zboshi: Edusemiotics. I. Semetskiyda (Ed.), Semiotiucs ta’lim tajribasi (vii-xi
bet). Rotterdam: Sense nashriyoti.
6.
Abdusamatov, A., & Mavlyanov, A. (2022). Influence of the Perfective Working Body of
Fiber Cleaning Machines on the Aerodynamic Parameters.
American journal of science and
learning for development
,
1
(2), 24-30.
7.
Sobirovich, A. A. (2023). The importance of semiotics in the process of educational design
and analysis of semiotic systems. Journal of Universal Science Research, 1(10), 17-22.
8.
Abdusamatov, A. (2023). Ta’limni tashkil etishda semiotik ta’limning o‘rni. Interpretation
and
Researches,
1(1).
извлечено
от
https://interpretationandresearches.uz/index.php/iar/article/view/809
9.
Sobirovich, A. A. (2023). Factors of development of nonverbal semiotics in the process of
educational design.
World Bulletin of Social Sciences
,
27
, 120-123.
10.
Sobirovich, A. A. (2023). Using a visual-constructive model in introducing semiotic
education to primary class students.
World Bulletin of Social Sciences
,
24
, 27-29.
11.
Sobirovich, A. A. (2023). Formation of design skills in primary class students through
semiotic education.
Barqarorlik va yetakchi tadqiqotlar onlayn ilmiy jurnali
,
3
(11), 120-126.
