69
ZAMONAVIY HUQUQIY BILISH RIVOJIDA TANQIDIY TAFAKKURDAN
SAMARALI FOYDALANISHNING IJTIMOIY-MADANIY OMILLARI
Navruz Nuritdinov
Farg’ona davlat universiteti mustaqil tadqiqotchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14179961
Annotatsiya:
Zamonaviy huquqiy bilimni rivojlantirishda tanqidiy fikrlashdan samarali
foydalanishda ijtimoiy-madaniy omillarning ahamiyati katta. Bu omillar huquqshunoslar va
olimlarning muammolarga yondashish, qonunlarni sharhlash va yechimlarni amalga oshirish
usullarini shakllantiradi. Ushbu maqolada zamonaviy huquqiy bilish rivojida tanqidiy
tafakkurdan samarali foydalanishning ijtimoiy-madaniy omillari yoritilgan.
Kalit so’zlar:
huquqiy bilim, huquqiy ta’lim, tanqidiy tafakkur, ijtimoiy – madaniy
omillar, jamiyat taraqqiyoti.
O'quv dasturlarida tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini birinchi o'ringa qo'yadigan ta'lim
tizimlari, ayniqsa huquqshunoslik maktablarida, analitik fikrlash va muammolarni hal
qilishda mohir bitiruvchilarni ishlab chiqaradi. Huquqiy ta’limda Suqrotcha metodlar, amaliy
tadqiqotlar va munozara formatlari talabalarni taxminlarga savol berishga, dalillarni tahlil
qilishga va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga undaydi. So'roq qiluvchi
hokimiyatni qadrlaydigan va munozaralar va norozilikni rag'batlantiradigan madaniyatlar
tanqidiy fikrlash rivojlanishi mumkin bo'lgan muhitni yaratadi. Bunday madaniyatlarda
huquqshunoslar ko'proq mavjud me'yorlarga e'tiroz bildiradilar va islohotlar tarafdori
bo'lishadi. Aksincha, an'ana va hokimiyatni hurmat qilishga katta urg'u beradigan
madaniyatlar o'rnatilgan huquqiy ta'limotlar va amaliyotlarni shubha ostiga qo'yadigan
tanqidiy fikrlashga qarshi turishi mumkin.
Kuchli demokratik an'analarga ega jamiyatlar fikr erkinligini, ochiq munozarani va shaxs
huquqlarini himoya qilishni qo'llab-quvvatlaydi. Bu shart-sharoitlar tanqidiy fikrlash
qadrlanadigan va huquqiy bilimga samarali hissa qo'shishi mumkin bo'lgan muhitni yaratadi.
Bundan farqli o'laroq, avtoritar rejimlar kuchli Huquqiy bilimning rivojlanishiga va ilg'or
huquqiy islohotlarni amalga oshirishga to'sqinlik qiladigan tanqidiy fikrlash va norozilikni
bostirishi mumkin.
Huquqiy ma'lumotlar bazalari, ilmiy maqolalar va xalqaro huquqiy pretsedentlarni o'z
ichiga olgan turli xil ma'lumotlar manbalariga oson kirish, yaxshi ma'lumotga ega va tanqidiy
munosabatda bo'lgan huquqshunos mutaxassislarni rivojlantirishga yordam beradi. Jonli
media landshafti va huquqiy va ijtimoiy masalalar bo'yicha faol ommaviy nutq tanqidiy
fikrlashni va huquqiy masalalarga jamoatchilikni jalb qilishni rag'batlantiradi. Huquqiy
tadqiqotlar, ta’lim va amaliyot uchun yetarli resurslar tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini
rivojlantirish va qo‘llash imkonini beradi. Bunga kutubxonalarga kirish, tadqiqotni
moliyalashtirish va malaka oshirish imkoniyatlari kiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy nomutanosibliklar
sifatli huquqiy ta'lim va resurslardan foydalanishga ta'sir qilishi mumkin, bu esa noqulay
guruhlar orasida tanqidiy fikrlashni rivojlantirish va qo'llashni cheklashi mumkin. Uzluksiz
o'rganish, axloqiy amaliyot va mulohaza yuritishni rag'batlantiradigan professional madaniyat
huquqiy kontekstda tanqidiy fikrlashni qo'llashni rag'batlantiradi.
Yuridik hamjamiyat ichida murabbiylik va hamkorlik imkoniyatlari odamlarga turli
nuqtai nazarlar va ekspert ko'rsatmalarini ochib berish orqali tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini
70
rivojlantirishga yordam beradi. Globallashuv va xalqaro huquqiy almashinuvlar yuridik
mutaxassislarni turli huquqiy tizimlar, falsafalar va amaliyotlar bilan tanishtirib, ularning
tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini oshiradi. Qiyosiy huquqni o‘rganish va madaniyatlararo
huquqiy muloqotda qatnashish turli huquqiy tizimlarning kuchli va zaif tomonlarini
chuqurroq tushunishga va innovatsion huquqiy yechimlarni ishlab chiqishga yordam beradi.
Inson huquqlari va ijtimoiy adolat masalalariga kuchli e'tibor huquqshunoslarni qonunlar va
huquqiy amaliyotlarni axloqiy nuqtai nazardan tanqidiy baholashga, adolat va adolatni targ'ib
qilishga undaydi.
Zamonaviy Huquqiy bilimni rivojlantirishda tanqidiy fikrlashdan samarali foydalanishga
ijtimoiy-madaniy omillar sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Tanqidiy fikrlash, savol-javoblar va
munozaralar uchun ochiqlikni rag'batlantirish, axborotdan foydalanishni ta'minlash, ijtimoiy-
iqtisodiy nomutanosibliklarni bartaraf etish va axloqiy qadriyatlarni targ'ib qilish orqali
jamiyatlar o'z huquqshunoslarining qat'iy, mulohazali va innovatsion faoliyatda ishtirok etish
qobiliyatini oshirishi mumkin. huquqiy tahlil. Bu, o‘z navbatida, yanada adolatli, adolatli va
samarali huquqiy tizimning rivojlanishiga xizmat qilmoqda.
Zamonaviy huquqiy bilish rivojida tanqidiy tafakkurni о‘rganishda dastlab bilim
shakllarini о‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki huquqiy bilish ayni shu bilim
shakllari asosida rivojlanib kelgan. Bilish jarayoni bir-biri bilan bog‘liq bо‘lgan juda kо‘p turli
shakllarni о‘z ichiga qamrab oladi. Bulardan birinchisi kundalik bilim hisoblanadi. Bizga
ma’lumki, insoniyat tarixining dastlabki bosqichlarida tabiat, shuningdek, odamlarning о‘zlari,
ularning turmush sharoiti, munosabatlari, ijtimoiy aloqalari haqida oddiy ma’lumotlar,
hayotiy bilimlar mavjud bо‘lgan xalos. Bunday bilimlarning natijasi odamlarning kundalik
xulq-atvori va tabiat bilan munosabatlarining asosini tashkil etuvchi kundalik bilim deb
ataladi. Bilishning huquqiy shakllaridan biri о‘yin orqali bilishdir. Nafaqat bolalar, balki
kattalar ham о‘yinlar orqali dunyoni о‘rganadilar: sport, biznes о‘yinlari, sirk, teatr, estrada
о‘yinlari va boshqalar shular jumlasidandir. О‘yin orqali inson boy bilim zahirasiga ega bо‘ladi
va bizning davrimizda о‘yin, fan va ishlab chiqarishni keng qо‘llanilayotganligi ham bejiz emas
albatta.
Ilmiy, texnik va kundalik muammolarni hal qilish uchun о‘yin ssenariylari va modellari
ishlab chiqiladi. Bolalarning ma’naviy dunyosini shakllantirishda о‘yin orqali bilish ayniqsa
muhim ahamiyat kasb etadi. Bilimning qadimiy shakllari ham mavjud. Bular afsonaviy va
diniy bilimlar hisoblanadi. Birinchi kognitiv shakl doirasida tabiat, odamlarning о‘zlari va
ularning yashash sharoitlari tо‘g‘risida juda kо‘p bilimlar tо‘plangan. Afsonani bir butun
sifatida bilish, albatta, haqiqatning mо‘jizaviy tasviri deb qabul qilganlar. Afsona insonning
о‘zini atrof-muhitdan uzoqlashtira olmasligi, hodisani tabiiy sabablar bilan tushuntira
olmasligi bilan tavsiflanadi. Biroq huquqiy bilish dastlabki bosqichlarda, ya’ni “nomsiz xalq
ijodiyoti, huquqiy rivoyatlar, dostonlar, afsonalar, qahramonlik eposi, ertaklar”[1] yordamida
shakllantiriladi.
Diniy bilim dunyoqarashning bir shakli bо‘lib, inson hayoti va uning atrofidagi dunyoga
ta’sir qiluvchi g‘ayritabiiy, mо‘jizaviy kuchlarning mavjudligiga qat’iy asoslanadi. Din quyidagi
asosiy masalalarni о‘rganadi: dunyoni paydo bо‘lishi; tabiat hodisalarini teologik jihatdan
tushuntirish; inson hayoti, taqdiri, о‘limi; inson faoliyati va uning yutuqlari, insoniy burchi,
ma’naviy-axloqiy masalalar shular jumlasidandir. Shu boisdan ham din idrokning vizual-
emotsional, hissiy-vizual shakllariga asoslanadi. Masalan, Injil va Qur’onda diniy bilimlardan
71
tashqari, asrlar davomida odamlarning kо‘p avlodlari tomonidan tо‘plangan boshqa bilimlar
ham mavjud. Shunday qilib, rivoyatlar doirasida bilishning obrazli shakli paydo bо‘lgan.
Keyinchalik u san’atda yanada rivojlangan. Har qanday badiiy asarning mazmunida hamisha
turli xalq va mamlakatlar, ularning urf-odatlari, adabiyoti, turmushi, his-tuyg‘ulari, fikr-
mulohazalari haqida ma’lumotlar mavjud. Bularni musiqa, teatr, tasviriy san’at asarlarida
yaqqol kо‘rish mumkin. Demak, san’at inson bilish shakllaridan biri, uning olamni anglashning
о‘ziga xos usulidir.
Shu о‘rinda ta’kidlash kerakki, yuqorida qayd etilgan bilim shakllari haqida huquqiy
bilish rivoji nuqtai-nazardan kо‘plab nazariy va empirik dalillarni keltirib о‘tishimiz mumkin.
Lekin biz tadqiqot mavzuimizdan kelib chiqib zamonaviy huquqiy bilishni haqqoniyligini
ta’minlashda skeptitsizmni о‘rni masalasiga alohida tо‘htalib о‘sak. Skeptitsizm uzoq vaqtdan
beri qabul qilingan huquqiy tamoyillar, hatto aksiomalarning ham tо‘g‘riligiga tanqidiy
tafakkur bilan qarashga undaydi. Umuman olganda, skeptitsizm huquqiy bilish rivojida ikki
tomonlama rol о‘ynaydi. Oqilona skeptitsizm, hatto huquqiy haqiqatlarni tanqidiy va ijodiy
jihatdan о‘rganish uchun ham о‘zining bir qator afzal jihatlariga ega. Bilish vositasi sifatida
skeptitsizm huquqiy haqiqatga yaqinroq bо‘lgan tanqidiy tafakkur shaklida namoyon bо‘ladi.
О‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov tо‘g‘ri ta’kidlaganidek, “Kim
bо‘lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi о‘z о‘tmishini yaxshi bilsa, bunday
odamlarni yо‘ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni
hushyorlikka о‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi”[2]. Chunki aynan tarixni odamlar
о‘rtasidagi о‘zaro ijtimoiy munosabatlar sifatida tushunish turli davrlarda huquqiy
voqelikning о‘ziga xos xususiyatlari bilan shartlangan о‘ziga xos shakllarda namoyon bо‘ladi.
References:
1.
Rejabek B.Ya. Stanovlenie mifologicheskogo soznaniya i yego kognitivnosti. // Voprosi
filosofii. – Moskva, 2002. – № 1. – S.52– 56; Maydanov A.S. Mif kak istochnik znaniya. //
Voprosi filosofii. – Moskva, 2004. – № 9. – [S. 91– 105.]
2.
I.Karimov. Huquqiy madaniyasiz kelajak yo‘q. –T.: «Sharq», 1998, –[B.29.]
3.
Normatova D. E. The Development Of Socio-Philosophical Thought In Western Europe
On The Eve Of The End Of The Renaissance //environment. – 2021. – Т. 1. – С. 189.
4.
Dildor N. Moral heritage and its important aspects //Asian Journal Of Multidimensional
Research. – 2023. – Т. 12. – №. 6. – С. 54-58.
5.
Normatova D. Issues of man and humanism in renaissance literature and art in Europe
//Academicia: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2021. – Т. 11. – №. 3. – С.
1865-1871.
6.
Normatova D. E. Attitudes Towards Moral Heritage In The History Of Central Asia
//Oriental Journal Of Social Sciences. – 2021. – С. 11-16.
7.
Normatova
D.
E.
Normatova,
Dildor
Esonalievna.
PECULIARITIES
OF
ANTHROPOCENTRISM AND HUMANISM OF THE SOCIO-PHILOSOPHICAL THOUGHT OF
WESTERN EUROPE IN THE ERA OF RENAISSANCE //Scientific Bulletin of Namangan State
University. – 2019. – Т. 1. – №. 5. – С. 168-173.
8.
Normatova D. E. SPIRITUALITY AND ENLIGHTENMENT, THEIR IMPORTANCE IN THE
DEVELOPMENT OF SOCIETY //Gospodarka i Innowacje. – 2023. – Т. 41. – С. 553-562.
72
9.
Normatova D. E. The Emergence of Philosophy in Ancient Society //Miasto Przyszłości. –
2023. – Т. 43. – С. 478-483.
10.
Normatova D. E. The Social And Moral Views Of Michelle Eckem De Monten //Scientific
Bulletin of Namangan State University. – 2019. – Т. 1. – №. 10. – С. 184-187.
11.
Normatova D. EKZISTENSIALIZM–HAYOT FALSAFASI //Farg'ona davlat universiteti. –
2024. – №. 2. – С. 56-56.
12.
Норматова Д. Э. НРАВСТВЕННОЕ НАСЛЕДИЕ-ВАЖНЫЙ ФАКТОР ДУХОВНОГО
РАЗВИТИЯ ОБЩЕСТВА //Вестник Ошского государственного университета. – 2019. – №.
3. – С. 157-160.
13.
Норматова Д. ДИН МАЪНАВИЙ ҚАДРИЯТ СИФАТИДА //Research Focus. – 2022. – Т.
1. – №. 1. – С. 40-45.
14.
Нуритдинов Н. А. НЕКОТОРЫЕ ФАКТОРЫ ПОВЫШЕНИЯ ПРАВОВОГО СОЗНАНИЯ И
ПРАВОВОЙ КУЛЬТУРЫ МОЛОДЕЖИ УЗБЕКИСТАНА //Наука, образование, инновации:
актуальные вопросы и современные аспекты. – 2020. – С. 84-86.
15.
Норматова Д. Абу Райҳон Беруний қарашларида шахс ва жамият
муносабатларининг ёритилиши //Общество и инновации. – 2022. – Т. 3. – №. 4/S. – С.
528-533.
16.
Норматова Д. Введение личных и общественных отношений в взглядах Абу
Райхана Беруни //Общество и инновации. – 2022. – Т. 3. – №. 4/S. – С. 528-533.
17.
Норматова Д. ДИН ФАЛСАФАСИДА ИНСОН ВА УНИНГ ЖАМИЯТДАГИ ЎРНИ
//Research Focus. – 2022. – Т. 1. – №. 2. – С. 289-295.Норматова Д. Введение личных и
общественных отношений в взглядах Абу Райхана Беруни //Общество и инновации. –
2022. – Т. 3. – №. 4/S. – С. 528-533.
18.
Норматова Д. ДИН ФАЛСАФАСИДА ИНСОН ВА УНИНГ ЖАМИЯТДАГИ ЎРНИ
//Research Focus. – 2022. – Т. 1. – №. 2. – С. 289-295.
19.
Норматова Д. АХЛОҚИЙ МЕРОСДА ТАРИХИЙ-МАЪНАВИЙ ҚАДРИЯТЛАР
МАСАЛАСИ //Farg'ona davlat universiteti. – 2017. – №. 3. – С. 14-14.
