122
XIVA XONLIGIDA SAVDO SOTIQ MASALALARIDA HUNARMANDCHILIKNING
O‘RNI
Tajiyeva Gulnoza Saporbayevna
Urganch Innovatsion Universiteti tarix yo‘nalishi I bosqich magistranti,
Urganch tuman 2-son Politexnikum tarix fani o‘qtuvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14799891
Annotatsiya:
Ushbu tezisda Xiva xonligidagi savdo sotiq jarayonlarida
hunarmandchilikning o‘rni va hunarmandchilik turlari haqida bayon qilingan.
Kalit so’zlar:
hunarmandchilik, savdo-sotiq, to‘qimachilik, kulolchilik, metalga ishlov
berish, zargarlik, gilamchilik.
Аннотация:
В данной диссертации описывается роль и виды ремесел в
торговых процессах Хивинского Ханства.
Ключевые слова:
ремесленные изделия, торговля, текстиль, керамика,
металлическая работа, ювилерные изделия, ковер.
Annotation:
This thesis describes the role and typs of handicrafts in sales processes of
Xiva dynasty.
Keywords:
grafts, trade, textiles, ceramics, metalworking, jewelry, carpet.
Kirish:
Xiva xonligi, XVI asrda tashkil topgan va O'zbekistonning tarixiy mintaqalaridan
biri sifatida o'zining savdo-sotiq va hunarmandchilik sohalarida o'ziga xos o'rniga ega. Bu
hudud Buyuk Ipak yo'li bo'yida joylashgan bo'lib, ko'plab savdo aloqalarini o'zida
mujassamlashtiradi. Xiva xonligining iqtisodiy hayoti ko'plab hunarmandlar va
savdogarlarning faoliyati bilan bog'liq bo'lib, bu ikki soha bir-biri bilan chambarchas
bog'liqdir. Shu sababli, ushbu tadqiqotda Xiva xonligida savdo-sotiq masalalarida
hunarmandchilikning o'rni va ahamiyati ko'rib chiqiladi.
Ushbu tadqiqotning maqsadi Xiva xonligida hunarmandchilik va savdo-sotiq
masalalaridagi o'zaro bog'liqlikni aniqlash va ushbu sohadagi muammolarni hal qilish uchun
yangi imkoniyatlarni o'rganishdir. Xiva xonligi tarixiy jihatdan savdo yo'llarining kesishgan
joyida joylashganligi va bu hududda hunarmandchilikning rivojlanishi o'zining an'anaviy
mahsulotlari va san'at asarlarini ishlab chiqarishga asoslanganligi bilan ajralib turadi.
Asosiy qisim:
XVI -asrda Xiva Xitoy, Hindiston va Yevropa bilan aloqalarini o'rnatgan
savdo shaharlaridan biri bo'lib, hunarmandlar o'zlarining mahoratlari bilan mahalliy aholi va
chet ellik savdogarlar uchun jozibador bo'lgan mahsulotlarini ishlab chiqargan.
Hunarmandchilik –
milliy-anʼanaviy mayda tovar ishlab chiqarish, oddiy
mexnat qurollari yordamida yakka tartibda va qoʻl mehnatiga asoslangan sanoat turi;
shunday mahsulotlar tayyorlanadigan kasblarning umumiy nomi. Yirik sanoat ishlab
chiqarishi vujudga kelishiga qadar keng tarqalgan, ayrim sohalari keyin ham saqlangan. Kam
rivojlangan mamlakatlarning xalq xoʻjaligida hozir ham muhim oʻrin egallaydi.
Hunarmandchilik an'anaviy usullar bilan mahsulotlar ishlab chiqarish
jarayonidir (
kulollik, duradgorlik, temirchilik, misgarlik, binokorlik, toshtaroshlik, oʻymakorlik,
kashtadoʻzlik, koʻnchilik, tikuvchilik, toʻquvchilik, zargarlik, degrezlik, rixtagarlik, zardoʻzlik,
boʻyoqchilik, kemasozlik, taqachilik, tunukasozlik
va boshqalar)ga ajraldi.
Hunarmandchilik qanday tabiiy resurslarning mavjudligiga qarab, masalan paxta va
pilla bor yerda toʻqimachilik, sifatli xomashyo bor yerda kulolchilik, jun va teri koʻp yerda
123
toʻqimachilik va koʻnchilik, shunga qarab kosibchilik, oʻrmonlar koʻp yerda yogʻochsozlik,
maʼdanlarga boy yerlarda metall ishlab chiqarish va temirchilik, dengiz va daryo boʻylarida
kemasozlik va boshqalar rivoj topgan. Xiva xonligidagi hunarmandchilik to'qimachilik,
kulolchilik, metalga ishlov berish kabi sohalarni o'z ichiga oladi. Savdo-sotiq esa, mahsulotlar
va xizmatlarning almashinuvi bo'lib, hunarmandchilik mahsulotlari ushbu jarayonlarda
muhim rol o'ynaydi.
Mahalliy hunarmandlar, o'zlarining mahoratlari, qobiliyatlaridan kelib chiqib va milliy
an'analari orqali turli xil mahsulotlar ishlab chiqarishgan. Masalan, Xiva to'qimachilik sanoati
matolar, kiyimlar va boshqa to'qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarib, mahalliy va chet
ellik savdogarlar orasida juda mashhur bo'lgan.
Xamyurtimiz Iso Jabborovning yozishicha XIX asrning 60-70 yillarida Xiva
hunarmandchiligining 27 ta turi mavjud bo‘lgan. Xiva xonligi Rossiya tomonidan istelo
qilingandan so‘ng hunarmandlar chet ellarga jun po‘stin, shoyi mato, xom teri, zargarlik
buyumlari eksport qiladigan bo‘lganlar va o‘z navbatida u tomonlardan temirdan yasalgan
buyumlar, anjomlar, garmonika sozi, yevropacha kiyim -kechak mahsulotlarini olib kelishgan.
To‘qimachilik
: Xiva xonligidagi huanrmandchilikning toʻqimachilik sohasida-
boʻzchilar, atlaschilar, gilamchilar, sholcha va namatchilar; mahalliy hunarmandlar,
o'zlarining mahoratlari, qobiliyatlaridan kelib chiqib va milliy an'analari orqali turli xil
mahsulotlar ishlab chiqarishgan. Masalan, Xiva to'qimachilik sanoati matolar, kiyimlar va
boshqa to'qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarib, mahalliy va chet ellik savdogarlar orasida
juda mashhur bo'lgan. Bu mahsulotlar, o'z navbatida, savdo aloqalarini kengaytirishga
yordam bergan va Xiva xonligining iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo'shgan. Ma’lumotlarga
qaraganda Xivadan Rossiyaga kelgan elchi Nodir Baxodir o‘zi bilan sovg‘a sifatida ,,9 ta qizil
baxmal’’ keltirganini bildiradi. XIX asrga oid Xiva davlat xujjatlaridan ayon bo‘ladiki, xonlik
shaxarlarida qazma baxmal, guldor baxmal, qipchama baxmal, qizil gulli baxmal turlari ishlab
chiqarilgan. Bu ma’lumotlardan ma’lumki xiva xonligida to‘qimachilik sohasida ham ijodiy
yondashish va rivojlanish bo‘lgan.
Kulolchilik:
Dunyoning eng qadimiy shaharlaridan biri Xivada oʻzining monumental,
tiniq grafikasi va geometrik naqshlari bilan ajralib turadigan Xorazm kulolchilik maktabi
rivojlangan. Kulolchilik naqshlari qadimiy Ichan-qal’aning mashhur meʼmoriy yodgorliklari
devorlarini qoplagan chiroyli bezaklari bilan juda yorqin uygʻunlik beradi. Chunki bugungi
hunarmandlar xon saroylari va masjidlarini bezab turgan xalq hunarmandlarining bevosita
avlodlaridir. Kulollar ajdodlari o‘rgatganidek oʻchmaydigan koʻk, och koʻk va firuza koshinlar
yasashda qoʻllagan ishlari tahsinga sazovor hisoblanadi. Oʻrta Osiyo kulolchilik
maktablarining eng qadimgisi Xorazmdir. Xorazmning alohida hududiy izolyatsiyasi tufayli
Xivada mahalliy kulolchilik uslubi deyarli hech qanday oʻzgarishlarga yoki begona taʼsirlarga
duchor boʻlmagan. Ming yillar davomida asl shaklida bizgacha yetib kelgan. Bugungi kunda
ham xivaliklarning kulolchilik mahsulotlari hususan oshhona idish tovoqlari urfdan
qolmagan. Turistlarni e’tiboridan chetda qolmagan estetik go‘zal, jozibador naqshlari bilan
ajralib turuvchi noyob mahsulotlardan biri hisoblanadi.
Metallni ishlash sohasida:
temirchilar, taqachilar, misgarlar, chilangarlar, zargarlar
kabi kasblar boʻlgan. Bular hunarmandchilikning tarmoq strukturasini belgilangan. Masalan
metalni qayta ishlash sohasida zargarlik rivojlangan.
Zargarlik:
Xiva xonligida ayniqsa zargarlik ishlari juda yaxshi yo‘lga qo‘yilgan va
124
bugunga qadar rivojlanib kelayotgan hunarmandchilik turlaridan biri hisoblanadi. O‘zining
nafisligi, betakirorligi, jozibadorligi va takrorlanmasligi bilan zargarlik buyumlari savdo sotiq
jarayonida alohida ahamiyat kasb etgan. Bilak uzuk, zirak, uzuk, aravak kabi taqinchoqlar
ayollar o‘rtasida mashhur bo‘lgan. Bugungi kunda ham nafis zargarlik buyumlari ishlab
chiqarilmoqda, mahalliy aholi va turistlarga sotilmoqda, shu hunar turi orqali ham oilasini
moddiy tamondan ta’minlab kelayotgan zargarlar avlodlari ishlab kelmoqda.
Xiva xonligida hunarmandchilik savdo-sotiq jarayonlarining asosiy qismi hisoblangan,
hunarmandlar o'zlari qo‘l mehnatlari evaziga yaratgan har hil turdagi mahsulotlari orqali
ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-madaniy hayotga katta hissa qo'shganlar. Ular nafaqat o'z
mahsulotlarini sotish, balki Xiva xonligining madaniy merosini saqlab qolish va
rivojlantirishda ham muhim rol o'ynaydi.
Xiva hunarmandchiligining rivoji, mahalliy iqtisodiyotni mustahkamlash va ijtimoiy
barqarorlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Hunarmandchilik mahsulotlari,
o'z navbatida, savdo aloqalarini kengaytirishga yordam bergan va Xiva xonligining iqtisodiy
rivojlanishiga hissa qo'shgan. Savdo-sotiq jarayonida hunarmandchilik mahsulotlari nafaqat
ichki bozorda, balki xalqaro savdo aloqalarida ham muhim axamiyatga ega bo‘lgan. Xiva
xonligidan o'tuvchi savdo yo'llari, xususan, Buyuk Ipak yo'li orqali, Xitoy, Hindiston va
Yevropa mamlakatlari bilan savdo aloqalarini o'rnatishga imkon bergan. Bu esa
hunarmandlarning mahsulotlarini jaxon bozorlarida tanitishga va ulardan yaxshi foyda
olishga imkon bergan. Shuningdek savdo sotiqni muntazam amalga oshirish imkoniyatini
yaratgan.
Hunarmandchilikning savdo-sotiq jarayonidagi ahamiyati shundaki, u nafaqat iqtisodiy
foyda keltiradi, balki mahalliy madaniyatni rivojlantirishga, an'analarning saqlanishiga va
ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga xizmat qiladi. Hunarmandlar, o'z mahsulotlari
orqali, Xiva xonligining madaniy merosini saqlab qolishda va rivojlantirishda ham muhim rol
o'ynaydilar. Ular an'anaviy usullarni qo'llab, o'z mahoratlarini avloddan avlodga o'tkazadilar.
Shu bilan birga, savdo-sotiq jarayoni hunarmandchilik mahsulotlarining sifatini oshirishga va
yangi innovatsiyalarni joriy etishga ham yordam beradi. Mahalliy hunarmandlar, savdo
jarayonlari orqali bozordagi talab va ehtiyojlarni o'rganib, ulardan kelib chiqqan holda o'z
mahsulotlarini yangilash va takomillashtirish imkoniyatiga ega bo'lganlar. Bu jarayon, o'z
navbatida, Xiva xonligida iqtisodiy faollikni oshirishga va ish o'rinlarini yaratishga olib kelgan.
Gilamchilik:
Xiva to'qimachiligi mahsulotlaridan gilamlar boy rang-baranglik va sifatli
materiallari bilan mashhur bo'lib, Buyuk Ipak yo'li orqali Yevropa va Osiyo mamlakatlariga
eksport qilingan. Bu jarayonda, hunarmandlar o'z mahsulotlarini o'ziga xos uslubda ishlab
chiqarish orqali, Xiva xonligining savdo obro'sini oshirishga katta hissa qo'shganlar. XXI
asrdan to bugungi kungacha xiva gilamlari o‘zini sifatini va jozibadaorligini yo‘qotmay
kelmoqda va hozirgi kunda ham haridorgirligini saqlagan holda savdo sotiq jarayonida asosiy
o‘rinlarda kelmoqda.
Xiva hunarmandlarining ishlab chiqarayotgan keramika buyumlari va metall
mahsulotlari ham yuqori sifatli va san'at asari sifatida baholangan. Xiva xonligidagi
hunarmandchilik asosida yaratilgan mahsulotlar asosan, Xiva xonligining bozorlarida va
"Ko'kaldosh" yoki "Toshkent" bozorlarida amalga oshirilgan. Mahalliy hunarmandchilik,
an'anaviy usullar bilan ishlab chiqarilishni yo‘lga qo‘yish bilan o'ziga xos bir madaniyatni
shakllantirgan.
125
Bundan tashqari, Xiva xonligida hunarmandchilik va savdo-sotiq jarayonlarida turli xil
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy omillar ham muhim ahamiyatga ega. Savdo aloqalarining
kengayishi, hunarmandlar uchun yangi imkoniyatlar yaratgan va ularning mahsulotlariga
talabni oshirgan. Biroq, zamonaviy raqobatchilik va globallashuv sharoitida, mahalliy
hunarmandlar uchun yangi muammolar yuzaga kelmoqda. An'anaviy usullarni saqlab qolish
va yangi texnologiyalarni joriy etish zarurati, hunarmandlar uchun yangi strategiyalarni
ishlab chiqishni talab qiladi. Umuman olganda, Xiva xonligida savdo-sotiq masalalarida
hunarmandchilikning o'rni, iqtisodiy rivojlanish, madaniy merosni saqlash va ijtimoiy
barqarorlikni ta'minlashda alohida ahamiyatga ega.
Tadqiqot davomida ko'rsatilganidek, hunarmandchilik Xiva xonligining iqtisodiy
rivojlanishiga bevosita ta'sir ko'rsatgan va bu jarayonlar, aslida, o'zaro bog'liq bo'lgan ko'plab
omillardan iborat.
Tadqiqotda ko'rib chiqilgan asosiy topilmalar, Xiva xonligida hunarmandchilikning
savdo-sotiq jarayonlarida qanday rol o'ynashi, hunarmandlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotga
qo'shgan hissasi va ularning madaniy merosni saqlashdagi ahamiyati haqida muhim
ma'lumotlarni taqdim etdi. Shuningdek, hunarmandchilik mahsulotlarining savdo
jarayonlarida qanday o'ziga xos o'rin tutishi, mahalliy aholi uchun ish o'rinlari yaratish va
iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashdagi roli haqida ham batafsil ma'lumotlar berildi.
Ushbu tadqiqotning ahamiyati shundaki, u Xiva xonligidagi hunarmandchilik va savdo-sotiq
masalalarining o'zaro aloqalarini yanada chuqurroq tushunishga hamda bu sohalarni
rivojlantirishga qaratilgan strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi. Xiva xonligining
tarixiy va madaniy ahamiyatini hisobga olgan holda, tadqiqot natijalari kelajakda mahalliy va
xalqaro darajada bu soha bo'yicha yangi tadqiqotlar o'tkazish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
Xulosa
qilib aytganda, Xiva xonligidagi hunarmandchilik savdo-sotiq masalalarida
muhim rol o'ynaydi va bu sohada olib borilayotgan tadqiqotlar, nafaqat iqtisodiy
rivojlanishga, balki madaniy merosni saqlashga ham hissa qo'shadi. Shu sababli, tadqiqot
natijalarini inobatga olib, kelajakda yanada chuqurroq tahlil va o'rganishlar olib borilishi
kerak. Xiva xonligining hunarmandchilik sohasini rivojlantirish, nafaqat mahalliy iqtisodiyotni
mustahkamlash, balki ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda ham muhim ahamiyatga ega bo'ladi.
Qisqa qilib aytganda xozirgi Xiva shahrini har tamonlama jadal rivojlanishi uchun
hunarmandchilikni milliy an’analarni saqlagan holda taraqqiy ettirish muhim ahamiyatga ega
hisoblanadi. Milliy jozibadorlikni saqlagan holda zamonaviy uyg‘unlikda yaratilgan
hunarmandchilik mahsulotlarini yaratishisa savdo sotiqda ikki tamon uchun ham manfaatli
bo‘lshiga ishonaman.
References:
1.
Abdurazakov, S. Hunarmandchilik va iqtisodiy rivojlanish: Xiva xonligi misolida.
O'zbekiston Iqtisodiyoti, 2022
2.
Khodzhayev, M. Xiva xonligida madaniy meros va hunarmandchilik. Madaniyat va San'at
jurnali, 2021
3.
Nazarov, A. Xiva xonligidagi savdo-sotiq va hunarmandchilik: tarixiy va zamonaviy
nuqtai nazar. O'zbekiston Tarixi jurnali, 2020
4.
N.O. Mahmudov, S. A.Narimova va D.R.Ehsonov So‘ngi o‘rta asrlarda o‘rta osiyoda
hunarmandchilik markazlarini takomillashtirish asoslari Scientific Journal Impact Factor
126
2020
5.
Toshpo'latov, D. Xiva xonligida savdo-alomalar va hunarmandchilik o'rtasidagi aloqa.
Xorazm Davlat Universiteti, 2023
6.
U.A.Mirfozilovich, N.U.Ilxomovich Hunarmandchilik markazlari nomli maqolasi 2022
7.
Xudoyberdiyev, R. Xiva xonligida hunarmandchilik va savdo-sotiq masalalari.
O'zbekiston Milliy Universiteti, 2021
