72
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA ILMIY IJOD ERKINLIGINI TA’MINLASHNING
KONSTITUTSIYAVIY-HUQUQIY ASOSLARI
Aslonova Laylo Olimovna
Toshkent davlat yuridik universiteti Konstitutsiyaviy huquq kafedrasi o‘qituvchisi
e-mail: aslonovalaylo@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15023839
Intellektual va madaniy huquqlar insonning ikkinchi avlod huquqlari sirasiga kirib,
shaxsning ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqarish va madaniy hayotda ishtirok etish
imkoniyatini ta’minlaydi. Yuqoridagi paragraflarda asoslab berilganidek bu huquqlar inson
huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi
xalqaro pakt kabi xalqaro-huquqiy hujjatlarda e’tirof etilgan.
Xalqaro umume’tirof etilgan tajribaga asosan ilmiy ijod erkinligini huquqiy tartibga
solish
ikki yo‘nalishda
amalga oshiriladi:
xalqaro huquqiy hujjatlar
orqali (Inson huquqlari
umumjahon deklaratsiyasi, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt
va boshqalar);
milliy qonunchilik
orqali (Konstitutsiya, “Ilm-fan va ilmiy faoliyat
to‘g‘risida”gi qonun va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar misol bo‘ladi). Ushbu paragraf
doirasida ilmiy ijodiy faoliyatning milliy huquqiy asoslarini tahliliga e’tibor qaratamiz.
Olimlarning qayd etishicha ilmiy ijod erkinligi konstitutsiyada asosiy huquq sifatida
mustahkamlanishi lozim. Christophe Geiger fundamental huquqlar nuqtai nazaridan
yondashib, “ilmiy ijod erkinligi madaniyat va ilm-fan sohasidagi konstitutsiyaviy huquqlar
doirasida ko‘rib chiqilishi kerak”
1
degan xulosaga kelgan. Biz ham ushbu fikrga to‘liq
qo‘shilamiz.
Shunga o‘xshash yondashuv R.Albertning tadqiqotlarida ham qayd etilgan bo‘lib, uning
fikricha “ilmiy ijod erkinligi - bu olimlarning o‘z tadqiqot yo‘nalishini tanlash, tadqiqotlarni
o‘tkazish va natijalarini e’lon qilish borasidagi mustaqilligini ta’minlovchi konstitutsiyaviy
huquqdir. Bu huquq milliy konstitutsiyalar va xalqaro huquqiy hujjatlarda
mustahkamlangan”
2
deb qayd etilgan. L.Henkin ham ilmiy ijod erkinligini konstitutsiyaviy
huquq sifatida mustahkamlash zarurligini ta’kidlagan. Uning fikricha, inson huquqlari
zamonaviy davlatlar konstitutsiyalarining asosini tashkil etadi
3
.
Umumxalq referendumi asosida qabul qilingan Yangi O‘zbekiston Konstitutsiyasining
53-moddasida “Har kimga ilmiy, texnikaviy va badiiy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan
foydalanish huquqi kafolatlanadi. Intellektual mulk qonun bilan muhofaza qilinadi. Davlat
jamiyatning madaniy, ilmiy va texnikaviy rivojlanishi haqida g‘amxo‘rlik qiladi”
4
.
Mazkur Konstitutsiya normasi shaxsning muhim uch toifa huquqlarini belgilab
berganligini ko‘rish mumkin: birinchi, ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish va ilmiy kashfiyotlar qilish
erkinligi; ikkinchi, texnik ixtirolar yaratish va ularni amaliyotga joriy etish imkoniyati;
uchinchi, badiiy asarlar yaratish va ularni jamiyatga taqdim etish huquqi.
Davlatimiz rahbari Sh.Mirziyoev qayd etganidek “Konstitutsiyaviy islohotlarimizning
1
Geiger C. Copyright as an access right: Securing cultural participation through the protection of creators' interests //
Max Planck Institute for Innovation & Competition Research Paper. 2015. No.15-07. P.15
2
Albert, R. (2019). Constitutional Amendments: Making, Breaking, and Changing Constitutions. Oxford University
Press.
3
Henkin L. The Rights of Man Today. - Boulder: Westview Press, 1978. - P. 89-108.
4
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, 2023 йил 1 апрель. Қонунчилик маълумотлари миллий базаси,
01.05.2023 й., 03/23/837/0241-сон
73
bosh maqsadi – inson qadri, xalq manfaatini amalda ta’minlashdir”, deb bejiz aytmaganlar.
Ko‘rib turganimizdek, Konstitutsiyaning ushbu moddasi insonning asosiy huquq va
erkinliklari tizimida alohida o‘rin tutib, jamiyatning madaniy va ilmiy-texnikaviy
taraqqiyotining huquqiy asosini, ilmiy ijodiy faoliyatning kafolatini belgilab beradi.
Huquqshunos olimlarimizdan X.Odilqorievning fikriga ko‘ra: “Ilmiy ijod erkinligi va
uning Konstitutsiyaviy kafolatlari birlamchi ahamiyat kasb etadi. Zero, ijod har qanday
sohada, ayniqsa, ilmiy faoliyatda taraqqiyotning muhim shartidir”
5
. B. Seydullaevaning
fikricha: “Mamlakatda ilmiy-ijodiy faoliyat yuritishning huquqiy asoslari va kafolatlari
mustahkamlangan bo‘lishi lozim. Bu esa ijtimoiy taraqqiyot omilidir”
6
.
“Konstitutsiyada bunday huquqning mustahkamlanishi har qanday shaxsga ijod bilan
erkin shug‘ullanish va o‘z tafakkur mahsulotlarini hech bir to‘siqsiz tarqatish imkoniyatini
beradi”
7
.
Ushbu konstitutsiyaviy norma Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 27-
moddasi bilan o‘zaro hamohangdir. Unga ko‘ra, har bir inson jamiyatning madaniy hayotida
erkin ishtirok etishga, san’atdan bahramand bo‘lishga, ilmiy taraqqiyotda ishtirok etish va
uning samaralaridan foydalanish huquqiga ega”
8
.
“Mamlakatda ijodiy faoliyatni rivojlantirish, ilg‘or intellektual faoliyat natijalarini
qo‘llash orqali ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish, intellektual mulkni
huquqiy himoya qilish, davlat organlari va tashkilotlarining ushbu yo‘nalishdagi o‘zaro
hamkorlikdagi faoliyatini zamon talablariga moslashtirish”
9
muhim ahamiyat kasb etadi.
I.Saifnazarov ta’kidlaydiki: “Dunyoviy davlatda fuqarolarga ta’lim olish, shaxsiy
rivojlanish yo‘lini mustaqil tanlash imkoniyatini yaratish hamda ilm-fan va madaniy
taraqqiyotda ijodiy erkinlikni ta’minlashni ko‘zda tutadi”
10
. “O‘zbekiston Respublikasining
yangi qabul qilingan Konstitutsiyasida inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash ustuvor
vazifa sifatida belgilab oldi”
11
. Mualliflarning ta’kidlashicha, ilmiy ijod erkinligi uchun zarur
huquqiy shart-sharoitlarni yaratish, bu sohadagi qonunchilikni xalqaro standartlarga
moslashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o‘z navbatida inson huquq va erkinliklarini,
shu jumladan ilmiy-ijodiy faoliyat erkinligini huquqiy jihatdan to‘liq kafolatlash imkonini
beradi.
Yuqoridagi fikrlarga qo‘shilgan holda aytish mumkinki, ilmiy ijod erkinligi
konstitutsiyaviy huquq sifatida davlat tomonidan kafolatlanadi va himoya qilinadi. Bu
huquqning amalga oshirilishi ilmiy-tadqiqot faoliyatining erkin olib borilishi, ilmiy
natijalarning xolis baholanishi va ularning jamiyat manfaatlari yo‘lida qo‘llanilishini
5
Одилқориев Х.Т. Конституция ва ижтимоий давлатчилик. Монография. – Тошкент: Юридик адабиётлар
Publish, 2022. – Б. 396-400.
6
Seydullaeva B.E. Madaniyat va san'at sohasida boshqaruv usullari va xarakteri // Новости образования:
исследование в XXI веке. – 2023. – №7(100). – С.803-808.
7
Худайбердиева Г.А. Ўзбекистон мустақиллиги йилларида муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқларга оид
қонунчиликнинг шаклланиши ва ривожланишининг хусусиятлари // Юрист ахборотномаси. 2021. №4. Б.64
8
Nasriyev A., Intellektual mulk sohasida ta'lim metodikasi va targ'ibotning muhim jihatlari // Pedagog Respublika ilmiy
jurnali. 2024. №7(4). - B.351
9
Абдурасулов, М., Маматкулов, К. (2023). Халқаро доирада интеллектуал мулк ҳуқуқини таъминлашни
тартибга солувчи норматив ҳуқуқий ҳужжатлар таснифи ва моҳияти. Педагоглар учун, 50(1), 138-143.
10
Саифназаров И. Янгиланган Конституция-дунёвий давлат ривожининг хуқуқий асоси // Фалсафа ва ҳуқуқ. -
2023. - №2. - Б.3
11
Абдухафизов С.Н. Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларини таъминлаш – ҳуқуқий ислоҳотларнинг бош мақсади //
Янги Ўзбекистон илмий тадқиқотлар журнали. - 2024. - №3. - Б.19
74
ta’minlaydi.
O‘zbekistonda ilmiy ijodiy erkinlikni ta’minlash bo‘yicha milliy huquqiy asoslar tizimli
ravishda quyidagi muhim hujjatlarda o‘z aksini topgan:
Birinchi huquqiy asos sifatida
ushbu sohadagi maxsus qonunlarni ko‘rsatish zarur.
2019 yil 29 oktyabrdagi O‘RQ-576-son “Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida”gi O‘zbekiston
Respublikasi Qonuni mamlakatda ilmiy-tadqiqot faoliyatini tashkil etishning asosiy
tamoyillari va uning mexanizmlarini belgilab berdi. Bu qonun ilmiy faoliyat subyektlarining
huquqlari, ilmiy faoliyatni moliyalashtirish mexanizmlari, ilmiy kadrlar tayyorlash tizimining
asosiy qoidalarini o‘rnatdi
12
. Ushbu sohadagi ikkinchi maxsus qonun sifatida 2020 yil 23
sentyabrdagi O‘RQ-637-son “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini
ko‘rsatish mumkin. Unda ta’lim tizimida ilmiy faoliyatni amalga oshirish, ilmiy-pedagogik
kadrlar tayyorlash, ta’lim va ilm-fan integratsiyasini ta’minlash masalalarini tartibga
solingan
13
.
Ikkinchi huquqiy asos sifatida
2019 yil 8 oktyabrdagi PF-5847-son Farmon bilan
tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
kontseptsiyasi” oliy ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqot faoliyatini rivojlantirish, ilmiy
salohiyatni oshirish bo‘yicha uzoq muddatli strategik maqsadlarni belgiladi
14
. Bu hujjat oliy
ta’lim muassasalarida ilmiy faoliyat erkinligini ta’minlash, professor-o‘qituvchilarning ilmiy
salohiyatini oshirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishni belgilaydi.
Uchinchi huquqiy hujjat sifatida
2020 yil 2 martdagi PF-5953-son Farmon bilan
tasdiqlangan “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturi” ilm-fan sohasini rivojlantirishning
qisqa muddatli maqsadlarini belgiladi
15
. Bu hujjat ilmiy-tadqiqot faoliyatini erkinlashtirish va
qo‘llab-quvvatlashning dastlabki fundamental asoslarini yaratdi.
To‘rtinchi muhim hujjat
– 2020 yil 29 oktyabrdagi PF-6097-son Farmon bilan
tasdiqlangan “Ilm-fanni 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasi” ilmiy-tadqiqot faoliyatini
yanada erkinlashtirish, ilmiy muassasalar mustaqilligini kengaytirish bo‘yicha kompleks
chora-tadbirlarni nazarda tutdi. Ushbu hujjat bevosita ilmiy-tadqiqot faoliyatini
erkinlashtirish, ilmiy muassasalar mustaqilligini kengaytirish, ilmiy kadrlar tayyorlash
tizimini takomillashtirish kabi masalalarni qamrab oladi
16
.
Navbatdagi muhim
strategik hujjatlar sifatida
2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son
Farmon bilan tasdiqlangan “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi” ilmiy-innovatsion faoliyatni rivojlantirishning o‘rta muddatli
istiqbollarini belgiladi
17
. Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi ilmiy-innovatsion
12
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси,
30.10.2019
й.,
03/19/576/3970-сон
//
https://lex.uz/docs/4571490
13
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси,
24.09.2020
й.,
03/20/637/1313-сон
//
https://lex.uz/docs/5013007
14
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси,
09.10.2019
й.,
06/19/5847/3887-сон
//
https://lex.uz/docs/4545884
15
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси,
03.03.2020
й.,
06/20/5953/0246-сон
//
https://lex.uz/ru/docs/4751561
16
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси,
30.10.2020
й.,
06/20/6097/1431-сон
//
https://lex.uz/uz/docs/5073447
17
Қонунчилик маълумотлари миллий базаси, 29.01.2022 й., 06/22/60/0082-сон // https://lex.uz/docs/5841063
75
faoliyatni yanada rivojlantirish, ilmiy ijodkorlik uchun keng imkoniyatlar yaratish va
rag‘batlantirishni nazarda tutadi. 2023 yil 11 sentyabrdagi PF-158-son Farmon bilan
tasdiqlangan “O‘zbekiston-2030 strategiyasi” esa mamlakatda ilm-fan sohasini
rivojlantirishning uzoq muddatli maqsadlarini yanada aniqlashtirdi va kengaytirdi
18
.
Bu hujjatlar tizimi ilmiy ijodiy erkinlikni ta’minlashning mustahkam huquqiy
poydevorini yaratdi. Ular bir-birini to‘ldiradi va rivojlantiradi, shuningdek, ilmiy faoliyatni
tashkil etishning barcha jihatlarini qamrab oladi.
Ushbu hujjatlar umumiy yo‘nalishiga ko‘ra ilmiy ijod sohasidagi O‘zbekistonni
qisqa va
uzoq muddatli
rivojlanishining ustuvor va strategik yo‘nalishlarini belgilab bergan:
ilmiy-tadqiqot muassasalarining moliyaviy va ma’muriy mustaqilligini kengaytirish;
ilmiy faoliyatni moliyalashtirishning ko‘p manbali tizimini joriy etish;
ilmiy kadrlar tayyorlash tizimini xalqaro standartlarga moslashtirish;
ilmiy natijalarni tijoratlashtirish mexanizmlarini takomillashtirish;
xalqaro ilmiy hamkorlikni kengaytirish;
ilmiy infratuzilmani modernizatsiya qilish.
Yuqoridagilardan tashqari ilmiy ijod faoliyatini barcha bosqichlari va uni amalga
oshirishni belgilab beruvchi bir qator qonunosti hujjatlar ham borligini qayd etish zarur.
Ularga misol tariqasida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 22
maydagi 304-son “Oliy ta’limdan keyingi ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori
19
, O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar
vazirligi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 2017 yil 31 maydagi 239/4-son
qarori bilan tasdiqlangan Ilmiy darajalar berish tartibi to‘g‘risida Nizom
20
hamda 2016 yil 28
apreldagi 224/8-son qarori bilan tasdiqlangan Ilmiy unvonlar berish tartibi to‘g‘risidagi
Nizomlarni
21
ko‘rsatish mumkin.
Yuqoridagi normativ-huquqiy hujjatlar nafaqat ilmiy ijodiy erkinlikning huquqiy
asoslarini belgilaydi, balki uni amalga oshirish mexanizmlarini ham nazarda tutadi. Shu bilan
birga, ular O‘zbekistonda ilm-fan sohasini rivojlantirishning uzoq muddatli strategik
maqsadlarini belgilab beradi.
Ushbu hujjatlar orasidan ilmiy ijod erkinligini belgilab beruvchi maxsus qonunlardan
biri sifatida O‘zbekiston Respublikasining “Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida”gi qonuni ilmiy
ijod huquqini tartibga solishda muhim huquqiy asos sanaladi
22
. Tadqiqotchilar to‘g‘ri
ta’kidlaganlaridek, “Ushbu qonunda ilmiy ijod va axborot erkinligi, samaradorlik va ijodiy
raqobat – fan va ilmiy faoliyat sohasining asosiy tamoyillaridan biri sifatida belgilandi”
23
.
O‘zbekiston Respublikasining “Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida”gi qonunining 3 va 4-
moddalari ilmiy ijod erkinligini ta’minlashning huquqiy asoslarini belgilab beruvchi muhim
18
Қонунчилик маълумотлари миллий базаси, 12.09.2023 й., 06/23/158/0694-сон; 29.12.2023 й., 06/23/214/0984-
сон // https://lex.uz/docs/6600413
19
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 21-сон, 396-модда // https://lex.uz/docs/3213410
20
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 25-сон, 569-модда, Қонун ҳужжатлари
маълумотлари миллий базаси, 23.12.2017 й., 10/17/2894-1/0445-сон // https://lex.uz/docs/3244217
21
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 й., 22-сон, 260-модда, 39-сон, 465-модда //
https://lex.uz/docs/2971437
22
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси,
30.10.2019
й.,
03/19/576/3970-сон
//
https://lex.uz/docs/4571490
23
Акбарова, А., Собиров, Х. (2023). Ўзбекистон Республикаси ижтимоий ҳаётида аёлларнинг ижтимоий
фаоллигини ошириш масалалари. Кoканд университети, 123-127.
76
normalar hisoblanadi. Qonunning 3-moddasida ilmiy ijod va axborot erkinligi printsipi ilk
marotaba qonunchilik darajasida keltirilgan bo‘lib, bu davlatning ilmiy-tadqiqot faoliyati
erkinligiga bergan yuksak e’tiborining ifodasidir. Bu printsip orqali tadqiqotchilarning ilmiy
izlanish yo‘nalishini mustaqil tanlash, ilmiy qarashlarini erkin ifoda etish va ilmiy natijalarini
keng jamoatchilikka taqdim etish huquqlari kafolatlandi.
Ilmiy ijod erkinligi huquqi ushbu qonunning 4-moddasida belgilangan bir qator
yo‘nalishlar bilan ham bevosita bog‘liq. Jumladan, ushbu moddadagi qoidalar ilm-fanga
intilish va uning jozibadorlik muhitini shakllantirish yo‘nalishi ilmiy ijod erkinligini
rag‘batlantiruvchi muhitni yaratishga qaratilgan. Bu esa o‘z navbatida yoshlarni ilmiy
faoliyatga jalb etish va yosh iste’dod egalarini tayyorlab borish yo‘nalishi bilan uzviy
bog‘lanadi. Ilmiy ijod erkinligining amaliy natijasi sifatida yaratilgan intellektual mulk
ob’ektlarining huquqiy muhofazasi ham qonunda alohida yo‘nalish sifatida belgilangan.
Ilmiy ijod erkinligi printsipining samarali amalga oshirilishi ilm-fan va ilmiy faoliyat
sohasini moliyalashtirishni oqilona oshirib borish yo‘nalishi bilan ham chambarchas bog‘liq.
Chunki moliyaviy mustaqillik ilmiy ijod erkinligining muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Shu
nuqtai nazardan, qonunda davlat-xususiy sheriklikni qo‘llab-quvvatlash yo‘nalishining
belgilanishi ilmiy-tadqiqot faoliyatini moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiya qilish va
shu orqali ilmiy ijod erkinligini kengaytirishga xizmat qiladi
24
.
Qayd etish zarurki, ilmiy ijod erkinligi global xarakterga ega bo‘lib, u milliy chegaralar
doirasiga sig‘maydi. Shu bois, qonunda ilm-fan va ilmiy faoliyat sohasida xalqaro hamkorlikni
rivojlantirish, ilm-fan va ilmiy faoliyat sohasining axborot makoni bilan uzviy bog‘liqligini
ta’minlash kabi yo‘nalishlarning belgilanishi ilmiy ijod erkinligining xalqaro miqyosda amalga
oshirilishiga sharoit yaratadi.
Umuman olganda, qonunning ushbu moddalarida ilmiy ijod erkinligi nafaqat asosiy
printsip sifatida e’tirof etilgan, balki uni amalga oshirishning aniq mexanizmlari ham belgilab
berilgan. Bu esa milliy ilm-fan tizimida ilmiy ijod erkinligini to‘laqonli ta’minlash va shu orqali
ilmiy-tadqiqot faoliyati samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining “Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida”gi qonunining 12-
moddasi ilmiy faoliyatning mohiyati, mazmuni va turlarini belgilab beruvchi muhim norma
hisoblanadi. Mazkur modda ilmiy faoliyatni borliqni o‘rganish va olingan bilimlarni
amaliyotda qo‘llashga yo‘naltirilgan faoliyat sifatida ta’riflaydi
25
. Bu ta’rif ilmiy faoliyatning
ikki muhim jihatini - yangi bilimlar olish va ularni amaliyotda qo‘llashni qamrab oladi.
Qonunda ilmiy faoliyatning asosiy maqsadi obyektlar, hodisa va jarayonlarning
xususiyatlari, o‘ziga xosliklari va qonuniyatlarini aniqlash ekanligi ko‘rsatilgan. Bu esa ilmiy
faoliyatning sistemali va maqsadli xarakterga ega ekanligini anglatadi. Ilmiy faoliyat doirasida
olingan bilimlar tasodifiy kuzatish yoki taxminlar emas, balki tizimli tadqiqotlar natijasi
ekanligiga urg‘u berilmoqda.
Mazkur moddaning muhim jihatlaridan biri - ilmiy faoliyatning fundamental va amaliy
tadqiqotlarga bo‘linishi sanaladi. Fundamental tadqiqotlar tabiat, jamiyat va inson hayotining
asosiy qonuniyatlarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, u nazariy va tajribaviy faoliyatni o‘z
24
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси,
30.10.2019
й.,
03/19/576/3970-сон
//
https://lex.uz/docs/4571490
25
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси,
30.10.2019
й.,
03/19/576/3970-сон
//
https://lex.uz/docs/4571490
77
ichiga oladi. Bu turdagi tadqiqotlarning asosiy maqsadi yangi bilimlar olish, hodisa va
jarayonlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni aniqlash hisoblanadi. Fundamental tadqiqotlar
bevosita amaliy natijaga yo‘naltirilmagan bo‘lsa-da, ular ilmiy bilishning poydevorini tashkil
etadi.
Amaliy tadqiqotlar esa fundamental tadqiqotlar natijalarini amaliyotga joriy etish, aniq
muammolarni hal etish va amaliy maqsadlarga erishishga qaratilgan. Bu tadqiqotlarning
asosiy xususiyati - ular mavjud bilimlarni va fundamental tadqiqotlar natijalarini qo‘llashga
asoslanadi. Amaliy tadqiqotlar orqali ilmiy bilimlar innovatsion mahsulot yoki
texnologiyalarga aylantiriladi.
Qonunda fundamental va amaliy tadqiqotlar o‘rtasidagi farqlar aniq belgilab berilgan
bo‘lsa-da, ular o‘rtasida uzviy bog‘liqlik mavjud. Fundamental tadqiqotlar natijasida olingan
bilimlar amaliy tadqiqotlar uchun asos bo‘lsa, amaliy tadqiqotlar jarayonida yuzaga kelgan
savollar yangi fundamental tadqiqotlarga turtki bo‘lishi mumkin. Bu esa ilmiy faoliyatning
uzluksiz rivojlanib boruvchi jarayon ekanligini ko‘rsatadi
26
.
Umuman olganda, mazkur qonun ilmiy faoliyatning huquqiy asoslarini belgilash bilan
birga, uning metodologik asoslarini ham mustahkamlaydi. Bu esa ilmiy faoliyatni to‘g‘ri
tashkil etish va samarali amalga oshirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
2023 yil 11 sentyabrdagi PF-158-son Farmon bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston-2030
strategiyasi” esa mamlakatda ilm-fan sohasini rivojlantirishning uzoq muddatli maqsadlarini
yanada aniqlashtirdi va kengaytirdi
“O‘zbekiston – 2030” strategiyasida oliy ta’lim sifatini oshirish sohasida 50 ta
universitetni dunyoning Top-500 universitetlari bilan qo‘shma ta’lim dasturlarini amalga
oshirishga jalb qilish ko‘zda tutilgan. Bu xalqaro hamkorlik tashabbusi tadqiqotchilarga global
bilim almashinuvi va xalqaro ilmiy loyihalarda ishtirok etish imkoniyatlarini yaratadi
27
.
Ilmiy infratuzilmani rivojlantirish o‘z navbatida ilmiy ijodiy erkinlikni ta’minlashda
muhim ahamiyatga ega ekanligi nuqtai nazaridan Strategiyada fundamental tadqiqotlarni
rivojlantirish uchun 3 trillion so‘m mablag‘ ajratilishi rejalashtirilgan. Bu katta miqdordagi
mablag‘ fundamental tadqiqotlarning innovatsion rivojlanishdagi muhim rolini tasdiqlaydi.
Tadqiqotchilar uchun bu asosiy tadqiqotlar o‘tkazish uchun ko‘proq resurslar demakdir.
Strategiyada transport va logistika, qishloq xo‘jaligi, energetika, biotexnologiya,
geologiya va metallni qayta ishlash kabi sohalarda 8 ta ilmiy klaster tashkil etish
rejalashtirilgan. Bunday klaster yondashuvi ilmiy tadqiqotlarni amaliyotga samarali joriy etish
imkonini beradi
28
. Strategiyada yetakchi xorijiy ilmiy muassasalar bilan hamkorlikda 8 ta
ilmiy klaster tashkil etish ko‘zda tutilgan. Bu xalqaro hamkorlik tadqiqotchilarga global tajriba
va resurslardan foydalanish imkonini beradi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 22 maydagi 304-son “Oliy
ta’limdan keyingi ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori
26
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси,
30.10.2019
й.,
03/19/576/3970-сон
//
https://lex.uz/docs/4571490
27
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 25 декабрдаги ПФ-214-сонли Фармони таҳририда —
Қонунчилик
маълумотлари
миллий
базаси,
29.12.2023
й.,
06/23/214/0984-сон
https://lex.uz/docs/6600413#6605156
28
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 25 декабрдаги ПФ-214-сонли Фармони таҳририда —
Қонунчилик
маълумотлари
миллий
базаси,
29.12.2023
й.,
06/23/214/0984-сон
https://lex.uz/docs/6600413#6605156
78
O‘zbekiston Respublikasida oliy ta’limdan keyingi ta’limni tartibga solishga qaratilgan muhim
qonun osti hujjat hisoblanadi
29
.
Hujjatning ilmiy-amaliy ahamiyati shundaki, u oliy ta’limdan keyingi ta’lim tizimini
tizimli ravishda tartibga soladi va ilmiy faoliyatni rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu hujjat
quyidagi yo‘nalishlarda davlatning ustuvor siyosatini belgilab berishga qaratilgan:
Birinchi
, mazkur qaror ilmiy daraja olish jarayonini aniq shakllarga ajratadi - tayanch
doktorantura (PhD) va doktorantura (DSc) va mustaqil izlanuvchilik instituti. Stajyor-
tadqiqotchilik instituti oliy ta’limdan keyingi ta’lim institutiga tayyorgarlik bosqichi
hisoblanadi.
Hujjatda ushbu oliy ta’limdan keyingi ta’lim institutida ta’lim shakllariga kirish, ushbu
institutlarni ochish, tadqiqotchilarga qo‘yilgan talablar kabi masalalarni batafsil tartibga solib
bergan. Bu tizim xalqaro standartlarga mos bo‘lib, ilmiy kadrlar tayyorlash sifatini oshirishga
qaratilgan.
Ikkinchi
, hujjatda ilmiy rahbarlik instituti mustahkamlangan. Ilmiy rahbarlarga
qo‘yiladigan talablar, ularning huquq va majburiyatlari aniq belgilangan. Bu esa ilmiy
ishlarning sifatli bajarilishini ta’minlaydi.
Uchinchi
, dissertatsiya tadqiqotini olib borish jarayoni bosqichma-bosqich tartibga
solingan. Har bir bosqich uchun aniq mezonlar va talablar belgilangan. Masalan, ilmiy
maqolalar soni, konferentsiyalarda ishtirok etish, dissertatsiya boblarini tayyorlash
muddatlari kabi.
To‘rtinchi
, tadqiqotchilarni monitoring qilish tizimi joriy etilgan. Bu orqali
tadqiqotchining ilmiy faoliyati doimiy nazorat qilib boriladi va sifat ta’minlanadi.
Beshinchi
, xorijiy tajribani inobatga olgan holda, xalqaro hamkorlikka alohida e’tibor
qaratilgan. Xorijiy fuqarolarning o‘qishi, xalqaro ilmiy aloqalar masalalari ham tartibga
solingan.
Oltinchi
, tadqiqotchilarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash masalalari ham o‘z yechimini
topgan. Stipendiyalar, ilmiy rahbarlarga to‘lovlar kabi masalalar aniq belgilab qo‘yilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. https://lex.uz/docs/6445145
2.
O‘zbekiston Respublikasi “Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida” 29.10.2019 yildagi O‘RQ-
576-son Qonuni. // Elektron manba: https://lex.uz/docs/-4571490
3.
O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida” 23.09.2020 yildagi O‘RQ-637-son Qonuni.
// Elektron manba: https://lex.uz/docs/-5013007
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi PF-5847-son Farmon
bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
kontseptsiyasi” // Elektron manba: https://lex.uz/ru/docs/-4545884
5.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 2 martdagi PF-5953-son Farmon bilan
tasdiqlangan “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturi”. // Elektron manba:
29
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 21-сон, 396-модда // https://lex.uz/docs/3213410
79
https://lex.uz/docs/-4751561
6.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 oktyabrdagi PF-6097-son Farmon
bilan tasdiqlangan “Ilm-fanni 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasi”. // Elektron manba:
https://lex.uz/ru/docs/-5073447
7.
Geiger C. Copyright as an access right: Securing cultural participation through the
protection of creators' interests // Max Planck Institute for Innovation & Competition
Research Paper. 2015. No.15-07. P.15
8.
Albert, R. (2019). Constitutional Amendments: Making, Breaking, and Changing
Constitutions. Oxford University Press.
9.
Henkin L. The Rights of Man Today. - Boulder: Westview Press, 1978. - P. 89-108.
10.
Seydullaeva B.E. Madaniyat va san'at sohasida boshqaruv usullari va xarakteri //
Новости образования: исследование в XXI веке. – 2023. – №7(100). – С.803-808.
11.
Худайбердиева Г.А. Ўзбекистон мустақиллиги йилларида муаллифлик ҳуқуқи ва
турдош ҳуқуқларга оид қонунчиликнинг шаклланиши ва ривожланишининг
хусусиятлари // Юрист ахборотномаси. 2021. №4. Б.64
