87
F. KAFKANING SHAXSIY HAYOTI – ASARLARINING PSIXOLOGIK
TOMONLARINI TUSHUNISH KALITI SIFATIDA
Eshmamatov Rustam Toshtemirovich
JizzaxDPU mustaqil tadqiqotchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14244231
Annotatsiya:
Franz Kafkaning asarlari murakkab psixologik mazmuni va ramziy
obrazlari bilan mashhurdir. Ushbu maqola Kafkaning shaxsiy hayotini uning asarlaridagi
psixologik elementlarni tushunishda asosiy kalit sifatida tahlil qiladi. Muallifning oilaviy
munosabatlari, ruhiy holati va jamiyat bilan o’zaro ziddiyatlari uning ijodida qanday aks
etganligi ko’rib chiqiladi. Maqolada Kafkaning asarlari, xususan, Jarayon (The Trial) va
Metamorfoz (The Metamorphosis) kabi yirik asarlarining psixologik talqinlari batafsil tahlil
qilinadi. Shuningdek, ushbu asarlarning zamonaviy psixoanalitik nazariya bilan bog’liqligi va
Kafkaning ichki dunyosini yoritishga bo’lgan intilishi ko’rib chiqiladi.
Kalit so’zlar.
Franz Kafka
,
Psixologik tahlil
,
Shaxsiy hayot
,
Ramziy obrazlar
,
Jarayon
,
Metamorfoz
,
Oila va ziddiyatlar
,
Psixoanalitik adabiyot.
Kirish.
Franz Kafka 20-asrning eng nufuzli va murakkab yozuvchilaridan biri bo’lib, uning
asarlari inson psixologiyasining chuqur sirlarini ochib beradi. Kafkaning ijodi ko’pincha
ramzlar va noaniq tushunchalar orqali ifodalangan bo’lsa-da, uning shaxsiy hayoti asarlaridagi
psixologik elementlarni tushunishda muhim kalit sifatida xizmat qiladi. Muallifning oilaviy
munosabatlari, ayniqsa otasi bilan bo’lgan murakkab aloqalari, uning ichki dunyosiga chuqur
ta’sir ko’rsatgan. Shu bilan birga, uning ruhiy tushkunlik holatlari va o’zini jamiyatda moslasha
olmaslik hislari uning asarlarida aks etgan asosiy mavzulardir.
Ushbu maqolada Kafkaning shaxsiy hayoti va ijodi o’rtasidagi bog’liqlik tahlil qilinadi.
Xususan, Jarayon va Metamorfoz asarlarining psixologik tahlili orqali Kafkaning ichki
ziddiyatlari va inson tabiatining murakkab tomonlari yoritiladi.
Kafkaning hayoti, ayniqsa uning otasi bilan bo’lgan munosabatlari, uning ijodiga chuqur
ta’sir ko’rsatgan va u yaratgan asarlarning psixologik mazmuniga asosiy manba bo’lgan. Kafka
o’zining bolalik va o’smirlik davrida qattiqqo’l va talabchan otasining ta’siri ostida ulg’aygan.
Otasi Hermann Kafka o’g’liga nisbatan juda qat’iy bo’lgan va uning muvaffaqiyatlari yoki
ehtiyojlariga yetarlicha e’tibor bermagan. Bu oilaviy vaziyat, ayniqsa otasining shafqatsizligi,
Kafkaning o’ziga bo’lgan ishonchini pasaytirgan, bu esa uning ijodiy faoliyatida o’z aksini
topgan.
Kafkaning 1919 yilda yozgan *Otaga maktub* asari uning otasi bilan bo’lgan murakkab va
ziddiyatli munosabatlarini ochiq ifodalagan. Ushbu maktubda Kafka otasini psixologik
hukmronlik qiluvchi shaxs sifatida tasvirlaydi, bu esa uning o’z qadr-qimmatini past
baholashiga va ichki ruhiy muammolariga olib kelgan. Kafka bu maktubda o’zining otasi bilan
bo’lgan munosabatlarini "ruhiy qiynoqlar" sifatida ta’riflaydi va uning ijodiga qanday ta’sir
ko’rsatganligini ochib beradi. Bu ichki norozilik va ruhiy azoblar keyinchalik uning badiiy
asarlarida ham bevosita ifodalangan. Masalan, uning ko’plab qahramonlari o’zlari uchun
qattiqqo’l otaning yoki hukmron shaxsning biror shakli bilan kurashish holatida tasvirlanadi.
Metamorfoz asarida Gregor Samsaning hasharotga aylanishi ushbu ichki ziddiyat va
begonalashuv tuyg’ularining yaqqol ramziy ifodasidir. Gregor oilasining bosh homiysi bo’lsa-
da, u hasharotga aylangandan so’ng sevimli va zarur bo’lgan oila a’zosi o’rnidan bir vaqtning
88
o’zida uydagi ortiqcha va keraksiz yukka aylanadi. Bu o’zgarish Kafkaning shaxsiy hayotidagi
o’zini o’zgalar tomonidan rad etilgan, begona sezish hissi bilan bog’liqdir. Gregor yangi
qiyofasida jamiyat va oilasi uchun kerak emasligini his qiladi, bu esa Kafkaning o’z hayotidagi
iztiroblar va jamiyatdagi o’z o’rnini yo’qotish qo’rquvining badiiy ifodasi sifatida xizmat qiladi.
Kafkaning ijodida yana bir muhim psixologik aspekt – bu insonning ijtimoiy tizim oldida
ojizligi va uning o’z hayotidagi nazoratni yo’qotishi. *Jarayon* asarida asosiy qahramon Jozef K.
hech qanday sababsiz ayblanib, sirli va adolatsiz sud tizimi tomonidan ta’qib qilinadi. Bu Kafka
tomonidan inson hayotidagi nazorat qilinmaydigan va tushunib bo’lmaydigan kuchlarni
ifodalash uchun ishlatilgan ramzdir. Jozef K.ning o’z aybsizligini isbotlash uchun qilgan barcha
urinishlari muvaffaqiyatsizlikka uchraydi, bu esa Kafka his qilgan ichki qo’rquvlar va
adolatsizlik oldidagi ojizlikni aks ettiradi. *Jarayon* asaridagi sud tizimi va noaniq ayblovlar
Kafkaning real hayotdagi o’ziga bo’lgan ishonchsizligi va jamiyatdan begonalashuvining ramziy
ifodasidir.
Kafka o’zining ko’plab asarlarida insonning o’z hayoti ustidan nazorat qilolmasligi va
ijtimoiy me’yorlar oldida ojiz qolishini ko’rsatadi. Bu holatlar uning hayotidagi noaniqlik, ruhiy
tushkunlik va o’zini qoniqtira olmagan oilaviy aloqalarning badiiy ko’rinishi hisoblanadi. Kafka
uchun yozish nafaqat badiiy ijodkorlik, balki ichki ziddiyatlardan xalos bo’lish va o’z hissiy
holatini ifoda etish vositasi edi. Shu sababli, Kafkaning shaxsiy hayotini va uning otasi bilan
bo’lgan murakkab munosabatlarini bilish uning asarlaridagi psixologik qatlamlarni
tushunishda muhim ahamiyatga ega.
Kafkaning ruhiy holati va jamiyat bilan ziddiyatli munosabatlari ham uning ijodida katta
iz qoldirgan. U o’zini jamiyatda o’rni yo’q, keraksiz kishi sifatida his qilgan. Bu begonalashuv
hissi uning asarlarida tez-tez uchrab turadi va o’zini doimo jamiyatdan chetda qolgan kishi
sifatida tasvirlashida ifodalanadi. Masalan, *Qasr* asarida asosiy qahramon o’zi yetib
borolmaydigan va unga tegishli bo’lmagan bir tizim bilan doimiy kurash olib boradi. Bu Kafka
his qilgan ijtimoiy begonalashuv va maqsadga erisha olmaslik hissining ramziy ifodasi
hisoblanadi.
Kafka ijodida o’zining ichki dunyosini, ruhiy azoblarini va jamiyat bilan bo’lgan murakkab
aloqalarini ochiq ifoda etishga harakat qilgan. Shu sababli uning asarlarini to’g’ri tushunish
uchun uning shaxsiy hayotidagi ziddiyatlar va iztiroblarni bilish zarur. Uning asarlaridagi
qahramonlar va voqealar uning ruhiy dunyosidagi murakkab jarayonlarni ochib beradi va
ularni Freydning psixologik nazariyalari yordamida chuqurroq tahlil qilish mumkin.2.
Kafkaning asarlaridagi psixologik ramzlar
Jarayon (The Trial) asarida asosiy qahramon Jozef K. hech qanday sababsiz ayblanib, sirli
sud jarayoniga tortiladi. Bu asarda Kafka inson hayotidagi noaniqlik va adolatsizlikni psixologik
nuqtai nazardan ochib beradi. Jozef K. o’z aybsizligini isbotlashga urinadi, ammo doimiy
ravishda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Bu Kafka his qilgan ichki qo’rquvlar va hayotdagi
nazoratni yo’qotish tuyg’usini aks ettiradi. Sud jarayoni esa insonning o’z hayoti ustidan
nazorat qilolmasligini ramziy ko’rsatib, Freydning noaniqlik va bostirilgan qo’rquvlar haqidagi
nazariyalari bilan uyg’unlashadi.
Kafka yozgan Metamorfoz asari, shubhasiz, uning shaxsiy hayotidagi begonalashuv
tuyg’usining yaqqol ifodasidir. Asarda Gregor Samsa ertalab uyg’onib, hasharotga aylanganini
ko’radi. Ushbu ramz Gregorning oilasi va jamiyatdan uzoqlashganligini va ular tomonidan rad
etilganligini aks ettiradi. Gregorning yangi qiyofasi uning oilasiga yuk bo’lib, natijada u o’zini
89
tobora yolg’iz va keraksiz his qiladi. Bu asarda Kafka oilaviy ziddiyatlar va insonning ijtimoiy
munosabatlarda begona bo’lib qolishi kabi psixologik holatlarni chuqur ochib beradi.
Freydning psixoanalitik nazariyalari Kafkaning asarlarini tahlil qilishda asosiy vosita
hisoblanadi. Freydning noaniqlik va bostirilgan his-tuyg’ular haqidagi g’oyalari Kafkaning
qahramonlarida yaqqol namoyon bo’ladi. Masalan, Gregor Samsaning begonalashuvi va Jozef
K.ning noaniq ayblovlar bilan kurashishi Freydning ichki ziddiyat va bostirilgan qo’rquvlar
haqidagi nazariyasiga mos keladi. Kafka asarlaridagi tushlarning ramziy ma’nolari va noaniq
voqealar Freydning tush talqini haqidagi fikrlarini yodga soladi.
Kafkaning shaxsiy hayoti va psixologik tajribalari uning asarlarida chuqur iz qoldirgan.
Bu asarlar inson tabiatining murakkabliklarini yoritib, zamonaviy adabiyotning rivojlanishiga
ulkan hissa qo’shdi. Uning ijodi psixoanalitik tahlil uchun boy materialni taqdim etadi va
o’quvchilarga inson ruhiyati haqida chuqur mulohaza qilish imkonini beradi.
Xulosa
Franz Kafkaning shaxsiy hayoti uning asarlaridagi psixologik ramzlarni va mavzularni
tushunishda muhim kalit hisoblanadi. Uning oilaviy munosabatlari, begonalashuv hissi va ichki
ziddiyatlari uning qahramonlarida va voqealar rivojida aks etgan. Kafka nafaqat o’z davrining
murakkabliklarini yoritib bergan, balki zamonaviy adabiyotning ramziy va psixologik
tomonlarini boyitgan buyuk ijodkor sifatida e’tirof etiladi.
References:
1.
Kafka, F. (1925). The Trial. London: Schocken Books.
2.
Kafka, F. (1915). The Metamorphosis. New York: Penguin Classics.
3.
Freud, S. (1900). The Interpretation of Dreams. London: Hogarth Press.
4.
Bloom, H. (1994). Modern Critical Interpretations: Franz Kafka. Chelsea House.
5.
Ellis, J. (1974). Kafka's Narrators: A Study of His Stories and Sketches. North Carolina
Press.
6.
Sokel, W. H. (1985). Freud and Kafka: Psychoanalytic Perspectives on Literary Themes.
Yale University Press.
