16
TA’LIM MENEJMENTIDA “STRUKTURAVIY BOSHQARUV”
TUSHUNCHASINING MOHIYATI VA TASHKILIY TURLARI
O. X. Olimjonova
NamDu tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14604978
Annotatsiya.
Ushbu maqolada maktabgacha ta’lim tizimi sifati va samaradorligini
ta’minlash omillari, ularning mazmuni, mohiyati va ahamiyati, shuningdek, ta’lim
menejmentida “strukturaviy boshqaruv” tushunchasining mohiyativa tashkiliy turlari
haqida
ma’lumotlar yoritib berilgan.
Tayanch tushunchalar
: Struktura, maktabgacha ta’lim tizimi,ta’lim sifati, ta’lim tizimi,
boshqaruv, rahbar faoliyati, uzluksiz ta’lim, samaradorlik, rivojlantirish, takomillashtirish,
omillar, mexanizmlar, barkamol shaxs, komunikativlik, kognitivlik.
Аннотaтция.
В данной статье содержится информatsiя о факторах обеспечения
качества и эффективности системы дошкольного образования, их содержании,
сущности и значении, а также способах обеспечения качества и эффективности ДОО.
Основные понятия
: структура, система дошкольного образования, качество
образования, система образования, управление, лидерская деятельность, непрерывное
образование, эффективность, развитие, совершенствование, факторы, механизмы,
всесторонне развитая личность, коммуникативность, познавательность.
Mamlakatimizda maktabgacha ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar
maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi shart-sharoitlarni o‘zgarishiga olib keladi. Bozor
munosabatlariga asoslangan jamiyatda ta’lim tashkilotlari o‘z faoliyatini zamonaviy mehnat
bozori talablariga muvofiq moslashtirib borishlari zarur bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim va tarbiya
bolalarni o‘qitish va tarbiyalashga, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy, etik, estetik va
jismoniy jihatdan rivojlantirishga, shuningdek bolalarni umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashga
qaratilgan ta’lim turi bo‘lib, maktabgacha ta’lim va tarbiya olti yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan
bolalarni boshlang‘ich ta’limga bir yillik majburiy tayyorlashni ham nazarda tutadi. Shu bois,
maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim xizmatlari buyurtmachilari, davlat va jamiyat, ota-
onalarning ehtiyojlari shuningdek, umumiy o‘rta ta’lim (boshlang‘ich ta’lim)ning talablariga
qarab mo‘ljal olishi hamda MTT rahbari faoliyatining mazmunini yangilashni nazarda tutadi.
“Boshqaruv” so‘zi odatda aniq bir maqsadga erishish uchun boshqariluvchi ob’ekt yoki
tizimga faol ta’sir ko‘rsatishni anglatadi. Bu, o‘z navbatda, ma’lum bir rejalashtirilgan faoliyatni
ifodalaydi. Har qanday faoliyat boshqariladigan ob’ekt va boshqaruvchi sub’ekt tizimlaridan
iborat bo‘lib, mazkur tizimlar o‘rtasidagi aloqa insonlarning o‘zaro munosabatlaridan tashkil
topadi va mavjud o‘zaro munosabatlar ularning faoliyatini ifodalaydi. SHunday ekan ixtiyoriy
faoliyat albatta boshqaruvni talab etadi, shaxsning individual faoliyatida inson o‘zini o‘zi
boshqaradi va ko‘zlangan natijalarga erishadi, hamkorlikdagi faoliyatni tashkil etish uchun
o‘zaro ta’sir yoki shaxsning boshqa shaxslarga nisbatan ta’siri zarur bo‘lib, bu o‘z mohiyatiga
ko‘ra boshqaruvni, ya’ni ma’lum bir maqsadga erishish yo‘nalishida insonlar faoliyatini tashkil
etish va muvofiqlashtirishni ifodalaydi.
Ta'lim muassasasining pedagogik faoliyatini boshqarish deb esa pedagogik jarayonini
rejalashtirish, tashkil etish, rag‘batlantirish, natijalarni nazorat va tahlil qilishga aytiladi.
17
Bugungi kunda pedagogika faniga ta'lim muassasalarini boshqarish bo‘yicha yangidan-
yangi tushunchalar kirib kelyapti, ularning mohiyati avvalgilardan ham teranroqdir. Masalan,
«ta'sir etish» tushunchasining o‘rniga «o‘zaro harakat», «hamkorlik», «refleksiv boshqarish»
kabi tushunchalar qo‘llanilmoqda.
Mustaqillikdan so‘ng mamlakatimizda ta'lim muassasalarini boshqarish nazariyasi ta'lim
menejmenti nazariyasi bilan boyitildi. Menejment nazariyasi xodimlarga nisbatan ishonch,
ularning unumli mehnat qilishlari uchun sharoit yaratish hamda o‘zaro hurmat bilan
tavsiflanadi.
Ta’lim menejmenti nazariy fan sifatida pedagogika yo‘nalishlarida o‘qitila boshlandi.
Ta’lim menejmenti fani ta’lim muassasalari raxbarlarining boshkaruv faoliyati, boshkaruv
mas’uliyati va madaniyati, boshkaruv funktsiyalari va metodlari, boshqarishning qonun-
qoidalari va tamoyillari, raxbar va lider fazilatlari, ta’lim muassasasi raxbarlarining funktsional
vazifalari, ta’lim muassasalarini boshkarishda axborot va kommunikatsiya, rahbarlarning
innovatsion faoliyatlari, boshqaruvda tarbiyaviy munosabatlar va rahbarlik uslublari, ta’lim
muassasalarining tashkiliy tuzilishi, strategik boshqaruv va rejalashtirish, rahbarning ish vaqti
va undan foydalanish, personalii boshqarish xamda ta’lim muassasalarini boshqarishda
motivlashtirish va motivlashtirish nazariyalarini tadqiq etadi
1
.
Maktabgacha ta’lim tizimining samarali faoliyat ko‘rsatishi, eng avvalo, yuksak malakali
rahbar kadrlar faoliyati bilan belgilanadi. Shu boisdan pedagogik jamoani boshqarish,
ta’limning yuqori ko‘rsatkichlariga erishib borishda ta’lim muassasalari rahbarlaridan
“strukturaviy boshqaruv” malakalariga ega bo‘lib borishni talab qiladi.
Boshqaruv faoliyati
–
ta’lim muassasasi rahbarlarining boshqaruv faoliyatini ikkita
sub’ektning, ya’ni rahbar bilan ta’lim tizimining o‘zaro bog‘liq faoliyati sifatida qarash mumkin.
Bunday holatda rahbarning boshqaruv ob’ekti boshqarish va o‘zini-o‘zi boshqarish kabi zaruriy
xususiyatlarga ega bo‘lgan ta’lim tizimi hisoblanadi, turli xil ta’sirlar asosida, boshqarilayotgan
ta’lim muassasasi ham o‘z o‘rnida boshqaruv natijalariga va boshqaruv sub’ektiga ta’sir
ko‘rsatadi.
Ta’lim muassasasi faoliyatini tashkil etish va boshqarishda pedagoglar faoliyatining
muvofiqlashtirilishi, ta’lim muassasasi barcha xodimlarining o‘z mehnat faoliyatlari
natijalaridan teng asosda qoniqish hosil qilishlari, jamaodagi to‘g‘ri mehnat taqsimoti,
xodimlarda o‘z vazifalariga nisbatan mas’uliyat hissining shakllanishi muhim ahamiyat kasb
etadi
2
.
Strukturaviy boshqarish deganda boshqaruv bo‘g‘inlari va bosqichlari miqdori va tarkibi
tushuniladi. Strukturaviy boshqarishning oddiy va tushunarli bo‘lishi uning ish qobiliyati
yuqori bo‘lishini kafolatlaydi, ya’ni boshqaruv tashkiliy tuzilmasida bosqich va bo‘g‘inlar
qancha kam bo‘lsa, boshqarish shunchalik samarali bo‘ladi.
Boshqaruv bo‘g‘inlari - bu bitta yoki bir-qancha vazifalarni bajaruvchi mustaqil tarkibiy
unsurlardir. Tuzilma unsurlari, ularning bo‘linmalari va boshqaruv apparatida ishlovchilardir.
Boshqaruv bosqichlari - bu boshqarish biror darajasidagi ma’lum bo‘g‘inlar yig‘indisidir. Shu
belgisiga ko‘ra boshqaruvning tashkiliy tuzilmalari - ko‘p bosqichli (ko‘p bo‘g‘inli), uch, ikki
1
Р.Х.Джураев ва С.Т.Турғунов. Таълим менежменти. Т.: “VORIS-NASHRIYOT”, 2006 йил. 9-б
2
Файзуллаева Н.С., Гулбоев К.Р. таълим тизимида стратегик бошқарувнинг амалий жиҳатлари // “Иқтисодиёт
ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
https://iqtisodiyot.tsue.uz/sites/default/files/maqolalar/Fayzullayeva_Gulboyev.pdf
18
bosqichli (bo‘g‘inli) bo‘ladi. Bosqichlar va bo‘g‘inlar o‘rtasidagi aloqa vertikal va gorizontal
bo‘lishi mumkin. Vertikal bo‘g‘inlar rahbarlarning ularga bo‘ysunuvchilar o‘rtasidagi
munosabatlarni, gorizontal aloqalar boshqaruvning teng huquqli bo‘g‘in va unsurlari
o‘rtasidagi munosabatlarni bildiradi.
Boshqaruv tashkiliy tuzilmasini shakllantirishda boshqaruv pog‘onalari va zvenolari soni,
chiziqli va funktsional boshqaruvning markazlashuvi darajasi, boshqaruv bo‘limi va
funksiyalari tarkibi, bitta rahbarga to‘g‘ri keladigan bo‘ysunuvchilar sonini asoslash zarur.
Boshqaruv tizimida pog‘onalar qancha ko‘p bo‘lsa buyruqni yuqoridan pastga va
axborotni pastdan yuqoriga uzatish shuncha qiyin bo‘ladi. Buyruqni va axborotni uzatish
jarayonida buzilishning xavfi shunchalik yuqori bo‘ladi. Shuning uchun boshqaruv tashkiliy
tuzilmasini loyihalashtirish va mukammallashtirishda boshqaruv pog‘onalari soni optimal
bo‘lishiga intilish zarurdir.
Har qanday tashkiliy tuzilmaning sifati uning shakllantirishda quyidagilarga qanchalik
amal qilingani bilan aniqlanadi:
tizimli yondoshuv, ya’ni boshqaruv ob’ekti va organiga ta’sir qiluvchi iloji boricha hamma
faktorlarni hisobga olish;
boshqaruv markazlashuvi va birlamchi zvenolar mustaqilligining optimal birligi; oliy
rahbarlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ijro etuvchiga axborotni borishi va vaqtning maksimal qisqarishi;
loyihalashtirilayotgan tuzilmada har bir tarkibiy qismning funktsiyasi vazifasi va
huquqini to‘g‘ri aniqlash.
"Struktura"
– lotincha so‘z bo‘lib, narsalar tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘lik ravishda
joylashishi, tuzilishini bildiradi.
Boshqarish strukturasi deganda boshqaruv maqsadlarini amalga oshiruvchi va
funktsiyalarni bajaruvchi bir-biri bilan bog‘langan turli boshqaruv organlari va bug‘inlarining
majmui tushuniladi.
Boshqarishning u yoki bu vazifalarini xal ilish uchun muayyan organlar tuziladi.
Boshqarish organlari tizimi, quyi organlarning yuqori organlarga bo‘ysunishi va
ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqa boshqarish strukturasi tushunchasini tashkil qiladi. Bunday
struktura odatda
"boshqaruv apparat strukturasi deb
yuritiladi. U biron-bir boshqaruv
organining (maktabgacha ta’limning boshqaruv apparati x.k) bo‘limlari tarkibini bildiradi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotini boshqarish buyruq va o‘zini o‘zi boshqarishning birligi
tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Boshqaruv tizimi ikkita tuzilmadan iborat bo‘lib, ularning
faoliyati maktabgacha ta’lim tashkiloti Ustavi va tegishli me’yoriy hujjatlar bilan tartibga
solinadi. Maktabgacha ta'lim tashkiloti nazorat va nazorat qilish tizimiga ega. Boshqariladigan
tizim o‘zaro bog‘langan jamoalardan iborat: pedagogik - xizmat ko‘rsatish - tibbiy - bolalar.
Boshqarish strukturasi boshqarish apparatining operativ ishlashini ta’minlashi lozim.
Bu faoliyat joriy vazifalarni o‘z vaqtida va mohirlik bilan tez hal etishda namoyon bo‘ladi.
Bunda pedagogik jarayonning miqyosi, murakkabligi, boshkarish ob’ektlarining
joylashuvi ham ta’sir ko‘rsatadi.
19
Boshqarish strukturasining turlari.
Xulosa qilib aytganda, boshqarish strukturasi qanchalik mukammal bo‘lsa, ta’lim va
tarbiya jarayoniga ta’sir o‘tkazish shunchalik samarali amalga oshiriladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotini samarali boshqarish bugungi kunda muhim va dolzarb
masala sifatida ko’rilmoqda. Shu bois, O’zbekistondagi barcha davlat MTT larida yangi
direktor
o’rinbosari
lavozimi joriy qilinmoqda. Bu ish sifatini oshishiga hamda samarali boshqarishga
yordam beradi. Ta'lim tashkilоtining tuzilishi maktabgacha ta'lim ashkilоti tomonidan hal
qilinadigan vazifalarga mos keladi, maktabgacha ta'lim tashkilоtining boshqaruv mexanizmi
uning barqaror ishlashini belgilaydi.
References:
1.
Р.Х.Джураев ва С.Т.Турғунов. Таълим менежменти. Т.: “VORIS-NASHRIYOT”, 2006
йил. 9-б
2.
Файзуллаева Н.С., Гулбоев К.Р. таълим тизимида стратегик бошқарувнинг амалий
жиҳатлари // “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. №
5, июль, 2012 йил
https://iqtisodiyot.tsue.uz/sites/default/files/maqolalar/Fayzullayeva_Gulboyev.pdf
3.
Toporovskiy V.P. Integrativnыy podxod k formirovaniyu upravlencheskoy
kompetentnosti direktora razvivayuщeysya shkolы: Dis. ... d-ra ped. nauk. – SPb., 2002. – 331
s.
4.
Xo‘jaev A.A., Xeyki Lentinin. O‘zbekiston o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimida
boshqarish samaradorligini oshirish yo‘llari. – Toshkent, 2001. – 126 b.
5.
Makarov S. Menedjer za rabotoy. – M.: Molodaya gvardiya, 1989. – 239 s.
chiziqli (pog'onali) struktura
chiziqli - shtabli struktura
funksional struktura
chiziqli funksional stuktura
dasturli-maqsadli struktura
