13
SANOAT KORXONALARI RAQOBATBARDOSHLIGINI OSHIRISH VA TAHLIL
QILISH USULLARI
Tashmatova Husnora Qaxramonovna
O’zbekiston Resublikasi Bank
Moliya Akademiyasi 2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14964176
Sanoat korxonalari raqobatbardoshligi ularning bozorda mustahkam o‘rin egallashi,
iqtisodiy rivojlanish jarayonlarida faol ishtirok etishi hamda xalqaro miqyosda o‘z
mahsulotlarini ilgari surish imkoniyatlarini kengaytirishi bilan bog‘liq. Raqobatbardoshlikni
oshirish uchun korxonalar ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish, innovatsion
texnologiyalarni tatbiq etish, biznesni boshqarish tizimini takomillashtirish hamda davlatning
normativ-huquqiy talablariga muvofiq ravishda harakat qilishlari zarur. Ushbu jarayon sanoat
korxonalarining nafaqat mamlakat ichkarisida, balki global bozor sharoitida ham barqaror
faoliyat yuritishiga xizmat qiladi.
Sanoat korxonalari raqobatbardoshligini belgilovchi asosiy omillar quyidagilardan
iborat: iqtisodiy, texnologik, tashkiliy, qonunchilik va ekologik omillar. Iqtisodiy omillar
sifatida inflyatsiya darajasi, soliq siyosati va kredit olish imkoniyatlari ajralib turadi.
Texnologik omillar esa ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, raqamli
texnologiyalarni tatbiq etish va innovatsion yondashuvlarni qo‘llashni o‘z ichiga oladi.
Tashkiliy omillar, jumladan, strategik rejalashtirish, korporativ boshqaruv tizimi va inson
resurslarini samarali boshqarish kabi jihatlar ham raqobatbardoshlikni oshirishda muhim rol
o‘ynaydi. Shuningdek, sanoat korxonalari qonunlarga rioya qilishi, monopoliyaga qarshi
tartibga solish choralari va davlat tomonidan taqdim etilayotgan imtiyozlardan foydalanishi
lozim. Ekologik omillar esa korxonalar uchun barqaror ishlab chiqarish tamoyillariga amal
qilish, atrof-muhitga zarar yetkazmaslik va xalqaro ekologik talablar asosida ishlash
majburiyatini yuklaydi.
Sanoat korxonalarining raqobatbardoshligini oshirishda tahlil usullari katta ahamiyatga
ega. SWOT-tahlil orqali korxonaning kuchli va zaif tomonlari hamda bozorga ta’sir qiluvchi
imkoniyatlar va tahdidlar aniqlanadi. Porterning besh kuchi usuli sanoatning bozor
sharoitidagi raqobat holatini baholashga imkon beradi. Benchmarking orqali esa korxona
o‘zining ko‘rsatkichlarini yetakchi kompaniyalar bilan solishtirib, o‘z faoliyatini
takomillashtirish strategiyasini ishlab chiqishi mumkin. ABC-tahlil orqali resurslarni optimal
taqsimlash va ustuvor yo‘nalishlarni aniqlash mumkin. PEST-tahlil esa siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy va texnologik omillarni hisobga olib, biznes strategiyalarini ishlab chiqishga yordam
beradi.
Davlat sanoat korxonalarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida turli qonunchilik
tashabbuslarini ilgari surmoqda. Masalan, O‘zbekistonda sanoatni modernizatsiya qilish va
investitsiya loyihalariga imtiyozlar taqdim etish bo‘yicha davlat dasturlari mavjud. Yevropa
Ittifoqida texnologik rivojlanishni rag‘batlantirish va raqobat muhitini himoya qilish bo‘yicha
qonunlar qabul qilingan. AQSh esa «Manufacturing USA» dasturi orqali sanoatni
rivojlantirishga katta e’tibor qaratadi. Shu bilan birga, davlat tomonidan soliq imtiyozlari,
ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish uchun subsidiya va grantlar taqdim etilishi, maxsus
iqtisodiy zonalar va sanoat parklarini tashkil etish choralari ham ko‘rilmoqda.
14
Sanoat korxonalari raqobatbardoshligini belgilovchi asosiy omillar quyidagilardan
iborat: iqtisodiy, texnologik, tashkiliy, qonunchilik va ekologik omillar. Iqtisodiy omillar
sifatida inflyatsiya darajasi, soliq siyosati va kredit olish imkoniyatlari ajralib turadi.
Texnologik omillar esa ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, raqamli
texnologiyalarni tatbiq etish va innovatsion yondashuvlarni qo‘llashni o‘z ichiga oladi.
Tashkiliy omillar, jumladan, strategik rejalashtirish, korporativ boshqaruv tizimi va inson
resurslarini samarali boshqarish kabi jihatlar ham raqobatbardoshlikni oshirishda muhim rol
o‘ynaydi. Shuningdek, sanoat korxonalari qonunlarga rioya qilishi, monopoliyaga qarshi
tartibga solish choralari va davlat tomonidan taqdim etilayotgan imtiyozlardan foydalanishi
lozim. Ekologik omillar esa korxonalar uchun barqaror ishlab chiqarish tamoyillariga amal
qilish, atrof-muhitga zarar yetkazmaslik va xalqaro ekologik talablar asosida ishlash
majburiyatini yuklaydi.
Sanoat korxonalarining raqobatbardoshligini oshirishda tahlil usullari katta ahamiyatga
ega. SWOT-tahlil orqali korxonaning kuchli va zaif tomonlari hamda bozorga ta’sir qiluvchi
imkoniyatlar va tahdidlar aniqlanadi. Porterning besh kuchi usuli sanoatning bozor
sharoitidagi raqobat holatini baholashga imkon beradi. Benchmarking orqali esa korxona
o‘zining ko‘rsatkichlarini yetakchi kompaniyalar bilan solishtirib, o‘z faoliyatini
takomillashtirish strategiyasini ishlab chiqishi mumkin. ABC-tahlil orqali resurslarni optimal
taqsimlash va ustuvor yo‘nalishlarni aniqlash mumkin. PEST-tahlil esa siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy va texnologik omillarni hisobga olib, biznes strategiyalarini ishlab chiqishga yordam
beradi.
Davlat sanoat korxonalarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida turli qonunchilik
tashabbuslarini ilgari surmoqda. Masalan, O‘zbekistonda sanoatni modernizatsiya qilish va
investitsiya loyihalariga imtiyozlar taqdim etish bo‘yicha davlat dasturlari mavjud. Yevropa
Ittifoqida texnologik rivojlanishni rag‘batlantirish va raqobat muhitini himoya qilish bo‘yicha
qonunlar qabul qilingan. AQSh esa «Manufacturing USA» dasturi orqali sanoatni
rivojlantirishga katta e’tibor qaratadi. Shu bilan birga, davlat tomonidan soliq imtiyozlari,
ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish uchun subsidiya va grantlar taqdim etilishi, maxsus
iqtisodiy zonalar va sanoat parklarini tashkil etish choralari ham ko‘rilmoqda.
Xalqaro tajribaga nazar tashlasak, Germaniyaning «Industriya 4.0» dasturi sanoatni
to‘liq raqamli transformatsiya qilishga yo‘naltirilgan. Xitoyning «Made in China 2025»
strategiyasi texnologik mustaqillikni oshirish va ilmiy-tadqiqot ishlanmalariga sarmoya
kiritishga qaratilgan. Yaponiya ishlab chiqarish jarayonlarini doimiy ravishda
takomillashtirish tamoyili – «Kaizen» konsepsiyasini joriy qilgan. AQShda esa «Lean
manufacturing» (tejamkor ishlab chiqarish) usuli keng tarqalgan bo‘lib, u ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish va samaradorlikni oshirishga qaratilgan.
Xulosa qilib aytganda, sanoat korxonalari raqobatbardoshligini oshirish uchun kompleks
yondashuv talab etiladi. Bunda ichki va tashqi omillarni tahlil qilish, zamonaviy boshqaruv
usullarini qo‘llash, innovatsion texnologiyalarni tatbiq etish va davlat qo‘llab-quvvatlash
choralari muhim rol o‘ynaydi. Xalqaro tajribalardan foydalangan holda ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va milliy korxonalarni global bozorlarda raqobatbardosh qilish
mumkin.
15
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Abdug‘aniyev, B. (2020). Sanoat korxonalari raqobatbardoshligini oshirish
strategiyalari. Toshkent: Fan va texnologiya.
2.
Drucker, P. (1993). Innovation and Entrepreneurship. New York: HarperBusiness.
3.
Karimov, S. (2021). Korxona menejmenti va samaradorlik tahlili. Samarqand:
Samarqand Davlat Universiteti nashriyoti.
4.
Kim, S. & Mauborgne, R. (2005). Blue Ocean Strategy. Boston: Harvard Business Review
Press.
5.
Ohno, T. (1988). Toyota Production System: Beyond Large-Scale Production. New York:
Productivity Press.
6.
Porter, M. (1980). Competitive Strategy: Techniques for Analyzing Industries and
Competitors. New York: Free Press.
7.
Schwab, K. (2016). The Fourth Industrial Revolution. Geneva: World Economic Forum.
8.
Xasanov, A. (2019). O‘zbekiston sanoat sektorining innovatsion rivojlanishi. Toshkent:
Iqtisodiyot nashriyoti
