84
HOZIRGI KUNDA KASALLIKLARNI DAVOLASHDA XALQ TABOBATINING
O’RNI
Oydinoy Ochilova
Osiyo texnologiyalar universiteti dotsenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15240990
Annoatatsiya:
Ushbu maqolada O’zbekiston hududida xalq tabobatining asrlar davomida
insoniyatga xizmat qilib kelgani, tabobatda qo’llaniladigan usullar va dorivor giyohlar haqida
so’z yuritilgan. Shuningdek turli xil kasalliklar haqida fikrlar yuritilgan.
Аннотация:
В данной статье рассказывается о том, как народная медицина на
протяжении веков служит человечеству на территории Узбекистана, о методах и
лекарственных травах, используемых в медицине. Также обсуждаются различные
заболевания.
Abstract:
This article talks about how traditional medicine has served humanity on the
territory of Uzbekistan for centuries, about the methods and medicinal herbs used in medicine.
Various diseases are also discussed.
Kalit so’zlar:
Xalq tabobati, o’zbek xonliklari, dorivor giyohlar, kasallik, shifo, gigienik
talablar, ichak kasalliklari, Markaziy Osiyo, oziq-ovqat gigienasi.
Ключевые слова:
народная медицина, Узбекские ханства, лекарственные травы,
болезни, исцеление, гигиенические требования, кишечные заболевания, Средняя Азия,
гигиена питания.
Key words:
traditional medicine, Uzbek khanates, medicinal herbs, diseases, healing,
hygienic requirements, intestinal diseases, Central Asia, food hygiene.
Oʻzbek xonlari davrida Oʻzbekiston hududida shaharlar sifatsizligi sababli kasalliklar
tarqalmasligi uchun qattiq nazoratga olingan. Оziq-ovqat mahsulotlari. har bir shahar
hokimiyati bozorlarda sotilayotgan sifat ustidan nazoratni amalga oshiruvchi maxsus
mansabdor shaxs kiritilgan mahsulotlar, ayniqsa go'sht va go'sht. Nonvoylar kunjut va non
bilan non (pirojnoe) pishirishni talab qilishdi.
Hammom salomatlikni saqlash va mustahkamlashning muhim shartlaridan biri
hisoblangan. Ifloslangan suv ichak kasalliklari manbai bo'lishi mumkinligi sababli, aholiga ariq
va suv omborlari suvlarini ifloslantirish qat'iyan man etilgan.
Markaziy Osiyo xalq tabobati tabiblarining fikricha, suv koinotning eng muhim
elementlaridan biridir. Havo, yer bilan birga va olov (quyosh) suv muqaddas saqlanishi kerak.
Suvni ifloslantirish katta gunoh sanaladi.
Aholi suv manbalari va ariqlarning sanitariya holatini qattiq nazoratga oldi. Gigiena
qoidalarini buzuvchilar qattiq jazolangan. Kanal va quduqlarni tozalashda gigienik talablar
mavjud edi
1
.
Tabiblar orasida oziq-ovqat gigienasi masalalari alohida ko'rib chiqildi kasallarni
davolashda muhim omil. Ular berdilar dietaga katta ahamiyat berib, "bu shifokor baxtli, kim
bemorlarni parhez bilan davolaydi” (Ar-Roziy). Barcha oziq- ovqat mahsulotlari, xuddi dorilar
kabi, to'rtta xususiyatga ega edi.
Shuning uchun tabiblar birinchi navbatda bemorning tabiatini aniqladilar va shunga mos
ravishda tegishli tavsiyalar berishdi. Ko'p asrlar davomida O'rta Osiyo tabiblari geografik, tabiiy
1
Аллаяров, Х.А. История народной медицины Средней Азии. Дисс… докт. мед. наук. – Москва, 1993.
85
va iqlim sharoitlarini, moslik va ovqatlanishni hisobga olgan holda ovqatlanish qoidalarini
ishlab chiqdilar.
An'anaviy tibbiyot shifokorlari etarli edi, diagnostika, dori vositalarining
farmakoterapevtik va toksikologik xususiyatlari, bemor psixologiyasi bo'yicha o'z davri uchun
yaxshi bilimga ega. Ularning bilim, empirizmdan tashqari, o'rta asr tibbiyot klassiklari Ibn Sino,
Ar-Roziy va boshqalarning ta'limotiga asoslanadi va ular orqali qadimgi yunon va qadimgi rim
ta'limotlari haqida ma’lumot olish mumkin
2
.
Oʻzbekiston hududida XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida asrda tabib olimlari keskin
kamayib, kasalxonalar, dorixonalar va boshqa tibbiy muassasalar yo'qoladi. Bunga har bir
shaharda atigi 3-4 tabib ishlagan.
Bu, albatta, barcha muhtojlarga tibbiy yordam bera olmadi. Bundan tashqari, ularni
davolash usullari Yevropa ilmiy tibbiyotidan orqada qoldi va shunday bo'ldi O'rta asrlar
darajasida. Biroq, u mavjud emas edi.
Shu sababli, aholi asosiy shakli bo'lgan mahalliy tibbiyot xizmatlaridan tibbiy yordam
sifatida foydalangan
3
.
Terapevtik vositalarning asosiy arsenalini turli xil dorivor o'tlar va ba'zi mineral
moddalar tashkil etdi. Ba'zida alohida organlar ishlatilgan hayvonlar (jigar, taloq, yog', safro,
qon). Ko'pgina dorilar damlamalar, infuziyalar shaklida kukunlar qo'llaniladi.
Nazariy bilimga ega bo‘lmagan xalq tabiblari kasalliklarning kelib chiqish sabablari va
patogenezi bilan unchalik qiziqmagan. Ular kasallik belgisini ko'rdilar va harakatlarini ularga
qarshi qaratilgan. Kasallikning sezilarli soni simptomlar bilan aniqlandi. Masalan, xalq tabobati
qizamiq, skarlatina, parotit, tonzillit, noma, difteriya, stomatit, dispepsiya, bezgak, flegmona,
furunkul, liken, ekzema, drakunkuloz, pendin yarasi. Bundan tashqari, ba'zilari tan olingan ichki
va jarrohlik kasalliklari, masalan, gastrit, pnevmoniya, churra, gemorroy va boshqalar.
Ularni davolash uchun nayranglar mos keladi. Masalan, qorin og'rig'i bilan (gastrit,
oshqozon yarasi oshqozon) afyun, ravon, anor po'stlog'ining qaynatmasini berdi, kuchli choy
va engil parhezni buyurdi. O'pka kasalliklarini davolashda ekspektoran va diaforetiklar berildi.
Bezgakni anor po‘stlog‘i damlamasi bilan davolashdi. Qaynoq bo'lsa, og'riqli joyga
qizdirilgan yog'ning bir bo'lagi surtiladi va pishib, o'z-o'zidan bo'shatilguncha bog'lab
qo'yiladi
4
.
Ixtisoslik ham bor edi. Masalan, massajchilar, teri ishchilari, gvineya qurtlari, qon
to'plovchilar, doyalar bor edi. Asosan jarrohlarning roli sartaroshlar bajardi. Aholi toza va
infektsiyalangan yaralar mavjudligidan xabardor edi. Yangi yaralar, ayniqsa kesilgan va
pichoqlangan yaralar, qozon ostidan kuyik sepilgan, bu, birinchidan, qon ketishini tezroq
to'xtatishga yordam berdi, ikkinchidan, nisbatan steril bo'lib, yaralarni yiringsiz davolashga
yordam berdi. Shunday qilib, asrlar davomida odamlar sog'lig'ini saqlashning ko'plab usullarini
ishlab chiqdilar va quvnoqlik, oddiy, ammo juda oqilona usullar kasalliklarni davolash. Bu xalq
tabobati Oʻzbek xonlari davrida Oʻzbekiston hududida ulamolar, darveshlar va hokazo rol va
ahamiyatga ega edi
5
.
2
Аллаяров, Х.А. История народной медицины Средней Азии. Дисс… докт. мед. наук. – Москва, 1993
3
Абдуллаев, А.А. Очерки истории развития медицины в Хорезме. Ташкент: Медицина. 1980. 162 с
4
Кадыров, А.А. История медицины Узбекистана. Ташкент: Ибн-Сина, 1994. 233 с.
5
Кадыров, А.А. Возникновение медицины в Средней Азии. Ташкент: Медицина. 1990. 41 с
86
Xurofotning eng keng tarqalgan shakllaridan biri e'tiqod edi, azizlarning qoldiqlari va
qabrlarining mo'jizaviy kuchiga, O'zbekiston hududida bir necha o'nlab bor edi. Bundan
tashqari, bu qabrlarning har biri ma'lum bir kasallikni davolashga yordam berdi, masalan, Xodj
qabri, Ismat Buxoroda gvineya qurtidan, Doniyorbek O‘shda bo'g'inlar og‘rig’idan, Toshkent
shahrida joylashgan Ko'k masjidi (ko'k masjid) – ko'k yo'taldan. Masjidda ko'k tosh bor, kasal
bolani yalashi kerak edi. Toshkent yaqinida sig’illardan qutulishga yordam bergan Sugal
otaning qabri bor. Bibixonim masjidi (Samarqand) bepushtlik bilan og'rigan ayollarga yordam
beradi
6
.
Ashtarxoniylar davrida mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida unchalik katta o‘zgarishlar
ro‘y bermagan. Ammo, zarurat tufayli tibbiyot sohasida biroz siljish bo‘lgan. Madrasalarda
tabobat ilmi ham o‘qitilgan. 1682-yilda Buxoroda maxsus saroy kasalxonasi “Buqaiy dorush-
shifo” («Davo maskani») barpo etilgan. Bu davo maskanining barpo etilishi XVII asrda Buxoro
hukmdori Subhonqulixon nomi bilan bog‘liq. Chunki, ushbu “Maskan” bevosita uning farmoni
bilan qurilgan edi
7
.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Абдуллаев, А.А. Очерки истории развития медицины в Хорезме. Ташкент:
Медицина. 1980. 162 с
2.
Аллаяров, Х.А. История народной медицины Средней Азии. Дисс… докт. мед. наук. –
Москва, 1993
3.
Кадыров, А.А. Возникновение медицины в Средней Азии. Ташкент: Медицина. 1990.
41 с
4.
Кадыров, А.А. История медицины Узбекистана. Ташкент: Ибн-Сина, 1994. 233 с.
5.
Tibbiyot tarixi: Darslik/ A.A.Qodirov. -T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2005. 138-b.
6.
Asilbek, Khojayorov. "History of Sufism in Nasaf Oasis." Intersections of Faith and Culture:
American Journal of Religious and Cultural Studies (2993-2599) 1.6 (2023): 15-19.
7.
Ходжаёров, Асилбек Отабек угли. "СОМОНИЙЛАР ДАВРИДА НАСАФ ШАҲРИНИНГ
ИЖТИМОИЙ, ИҚТИСОДИЙ ВА МАЪНАВИЙ ҲАЁТИ." ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ 6.1 (2023).
8.
Хўжаёров, Асилбек Отабек ўғли. "ҚАШҚАДАРЁ ВОҲАСИ АЛЛОМАЛАРИ ИЛМИЙ
МЕРОСИНИНГ АҲАМИЯТИ." INTERNATIONAL CONFERENCES. Vol. 1. No. 21. 2022.
9.
Хўжаёров, Асилбек. "ЎРТА АСРЛАРДА НАСАФ ВОҲАСИ ИЛМИЙ–АДАБИЙ ҲАЁТИ."
Общественные науки в современном мире: теоретические и практические исследования
2.7 (2023): 41-43.
10.
Бўриев, Очил, Шерзод Искандаров, and Асилбек Хўжаёров. "Абу Райҳон
Берунийнинг “Ҳиндистон” асари ноёб этнографик манба сифатида." Academic research in
educational sciences 3 (2022): 399-411.
11.
Khojayorov, A. (2023). The scientific–literary environment of the Nasaf oasis in the
6
Кадыров, А.А. Возникновение медицины в Средней Азии. Ташкент: Медицина. 1990. 41 с
7
Tibbiyot tarixi: Darslik/ A.A.Qodirov. -T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2005. 138-b.
87
middle ages. Educational Research in Universal Sciences, 2(3), 885-888.
12.
Khojayorov, A. (2024). JURISPRUDENCE OF MUHAMMAD BAZDAWI (IX–XII CENTURIES).
Collection of scientific papers «SCIENTIA», (February 23 2024; Amsterdam, Netherlands), 188-
191.
13.
Хўжаёров, А. О. (2024). МИРЗО УЛУҒБЕКНИНГ АСТРОНОМИЯ ИЛМИ РИВОЖИГА
ҚЎШГАН ҲИССАСИ. Science and innovation, 3(Special Issue 3), 332-336.
14.
Бўриев, О., & Хўжаёров, А. О. (2024). ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ РЕНЕССАНСИ–УЙҒОНИШ
ДАВРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ. Science and innovation, 3(Special Issue 3), 115-123.
