90
OLIY TA’LIM MUASSASALARIDA PEDAGOGIK MADANIYATNI RIVOJLANTIRISH
OMILLARI
Umarova Feruzabonu Bobir qizi
O‘zbekiston – Finlandiya pedagogika instituti
mustaqil tadqiqotchisi
umarovaferuza997@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.16668618
ANNOTATSIYA:
Ushbu maqolada oliy ta’lim muassasalarida pedagogik madaniyatni
rivojlantirishning asosiy omillari ilmiy-nazariy jihatdan tahlil etilgan. Pedagogik madaniyat –
o‘qituvchi va talabalarda kasbiy axloq, muloqot madaniyati, estetik qarashlar va mas’uliyat
hissini shakllantiruvchi ko‘p qirrali tushuncha sifatida yoritilgan. Muallif pedagogik madaniyatni
shakllantirishga ta’sir etuvchi ma’naviy-ma’rifiy, tashkiliy-pedagogik, psixologik va texnologik
omillarni aniqlab, ularning o‘zaro bog‘liqligini asoslagan. Xususan, o‘quv jarayonida madaniy
muhitni yaratish, o‘qituvchining shaxsiy namunasi, talabalarning faol ishtiroki va zamonaviy
ta’lim texnologiyalarining qo‘llanilishi pedagogik madaniyat rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi
ta’kidlangan. Maqolada oliy ta’lim tizimidagi mavjud holatlar tahlil qilinib, madaniy yondashuvni
kuchaytirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ham berilgan.
KALIT SO‘ZLAR:
pedagogik madaniyat, oliy ta’lim, kasbiy etikа, muloqot madaniyati,
o‘qituvchi shaxsi, ma’naviy qadriyatlar, innovatsion ta’lim, interaktiv metodlar, ta’lim muhiti,
axloqiy tarbiya.
Oliy ta’lim tizimi oldida turgan asosiy vazifalardan biri – bilimdon, ijtimoiy faol, axloqan
yetuk va kasbiy madaniyatga ega pedagog kadrlarni tayyorlashdir. Chunki o‘qituvchi shaxsi —
nafaqat bilim beruvchi, balki jamiyatda axloqiy, estetik, madaniy qadriyatlarni targ‘ib qiluvchi
yetakchi shaxsdir. Shu bois, pedagogik madaniyatni rivojlantirish oliy ta’lim muassasalari
faoliyatining ajralmas tarkibiy qismiga aylanishi lozim.
Pedagogik madaniyat — bu o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi, shaxsiy fazilatlari, muloqot
madaniyati, odob-axloqi, tashqi ko‘rinishdagi saranjomlik, estetik didi, nutqi, psixologik sezgirligi
kabi ko‘plab jihatlarni qamrab oluvchi ko‘p qirrali tushunchadir. U quyidagi asosiy omillar orqali
rivojlanadi:
1. Ma’naviy-ma’rifiy omillar
Pedagogik madaniyatning poydevori – o‘qituvchining ma’naviy olami, ichki dunyosi va
axloqiy qadriyatlaridir. Ma’naviy-ma’rifiy omillar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
• Milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayanish. Oliy ta’lim tizimida tarbiya milliy
qadriyatlarga asoslangan holda olib borilganda, talabada nafaqat bilim, balki madaniyatli
munosabat, o‘zgalarga hurmat, vatanparvarlik kabi fazilatlar rivojlanadi.
• Shaxsiy namunaviylik. O‘qituvchi o‘zining kundalik madaniyatli xatti-harakatlari, nutqi,
muomalasi bilan talabalar uchun real hayotiy namuna bo‘lishi kerak.
• Estetik tarbiya va nutq madaniyati. Tashqi ko‘rinishdagi saranjomlik, nutqdagi
madaniylik va e’tiborlilik talaba ongida pedagogik madaniyat me’yorlarini shakllantiradi:
Talabalarning ijtimoiy faolligini oshirish, ularni kitobxonlik, teatr, ilmiy klublar kabi
madaniy-ma’naviy faoliyatlarga keng jalb etish ham ushbu omilning ajralmas qismidir.
2. Tashkiliy-pedagogik omillar
Bu omillar asosan ta’lim tizimining ichki tashkil etilishi, dars jarayoni va o‘qituvchi-talaga
o‘rtasidagi munosabatlarda namoyon bo‘ladi:
91
• Muloqotga asoslangan pedagogik muhit. Talabaning fikr bildirishiga imkon beruvchi,
hurmat va erkinlik tamoyillariga tayanuvchi muhit madaniyatni rivojlantiradi.
• Pedagogik iqlim. Guruhda sog‘lom psixologik-ijtimoiy muhit bo‘lishi, o‘zaro hurmat,
adolat va ochiqlik tamoyillari ustuvor bo‘lishi zarur.
• Jamoaviy ishlarni tashkil etish. Talabalarni o‘zaro hamkorlikda ishlashga o‘rgatish
(loyihalar, prezentatsiyalar, treninglar) madaniyatli fikr almashish va murosaga kelish
ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Shuningdek, akademik erkinlik, talabalarni mustaqil fikrlashga undash, baholash tizimining
shaffofligi — bularning barchasi tashkiliy-pedagogik muhitning madaniyatli shakllanishiga
xizmat qiladi.
3. Shaxsiy omillar (o‘qituvchi va talaba shaxsi)
Pedagogik madaniyat birinchi navbatda insoniy fazilatlarga tayanadi. Bu omillar
quyidagilardan iborat:
• O‘qituvchining kasbiy va axloqiy namunasi. O‘qituvchining darsga tayyorgarligi, intizomi,
shaxsiy tartib-intizomi, sabr-toqati, samimiyligi — talaba uchun pedagogik me’yordir.
• Talaba shaxsi. Har bir talabaning ma’naviy tayyorgarligi, o‘zini anglash darajasi, kasbga
bo‘lgan munosabati — uning pedagogik madaniyatini belgilaydi. Shuning uchun oliy ta’lim
muassasalari tarbiyaviy faoliyatni individual yondashuv asosida olib borishi zarur.
4. Innovatsion va texnologik omillar
Zamonaviy ta’lim texnologiyalari pedagogik madaniyatni rivojlantirishda muhim o‘rin
tutadi:
• Interaktiv metodlar. “Rolga kirish”, “Bahs-munozara”, “Keys-stadi”, “Aqliy hujum” kabi
metodlar orqali talabalar real hayotdagi vaziyatlarda madaniyatli yondashishni o‘rganadilar.
• Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. Onlayn darslar, raqamli platformalarda
muloqot qilish madaniyati, raqamli etikaga rioya qilish – yangi davr pedagogik madaniyatining
tarkibiy qismidir.
• Portfolio va refleksiya asosidagi yondashuvlar. O‘z ustida ishlash, o‘zini baholash, tahlil
qilish — madaniy shakllanishning muhim jihatlaridandir.
5. Ijtimoiy-madaniy omillar
Oliy ta’lim muassasalarining umumiy ijtimoiy muhitga ta’siri ham pedagogik madaniyatni
rivojlantiradi:
• Talaba hayotini ma’naviy boyitish.
Klub va to‘garaklar, teatr va musiqa tadbirlari, ijtimoiy loyihalarda ishtirok etish talabalarni
jamiyatdagi faol va madaniyatli shaxs sifatida shakllantiradi.
• Oila, jamiyat va ta’lim muassasasi o‘rtasidagi hamkorlik. Bu uchlikning uzviyligi
pedagogik madaniyatni shakllantirishda uzluksizlik tamoyilini ta’minlaydi.
Xulosa qilib aytganda, oliy ta’lim muassasalarida pedagogik madaniyatni rivojlantirish – bu
faqat dars jarayonining sifatini oshirish emas, balki ta’lim oluvchining shaxsiy va kasbiy
kamolotini ta’minlovchi strategik vazifadir. Pedagogik madaniyatni shakllantirishga ta’sir
etuvchi omillar murakkab va o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ular orasida ma’naviy-ma’rifiy yondashuv,
shaxsiy namunaviylik, zamonaviy pedagogik texnologiyalar, ijtimoiy madaniy muhit va tashkiliy-
pedagogik shart-sharoitlar muhim o‘rin tutadi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va talaba o‘rtasida
madaniyatli, ochiq, insonparvar munosabatlarni shakllantirish, kasbiy etika, muloqot
madaniyati, axloqiy yondashuvlarni o‘rgatish orqali pedagogik madaniyatni samarali
92
rivojlantirish mumkin. Shu bois oliy ta’lim muassasalari faqat bilim beruvchi emas, balki
pedagogik madaniyatni shakllantiruvchi ijtimoiy-madaniy makon sifatida faoliyat yuritishi lozim.
Bu esa kelajakdagi o‘qituvchilarning nafaqat kasbiy bilimli, balki ma’naviy yetuk, axloqiy
mas’uliyatli, madaniyatli shaxs sifatida shakllanishiga xizmat qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
“Taʼlim toʻgʻrisida” Qonuni 2020-yil 23-sentyabrdagi OʻRQ-637-son
2.
O‘zbekiston Respublikasining “Pedagogning maqomi to‘g‘risida”gi qonun 2024-yil
1‑fevraldagi O‘RQ‑901-son
3.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy taʼlim tizimini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari toʻgʻrisida” 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son
4.
Axmedova N. Sh., Yo‘ldoshevna M. S. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2021.
5.
To‘xtayev N. T. Pedagogik madaniyat asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019.
6.
Qodirova N., Rustamova M. Ta’limda interfaol metodlardan foydalanish usullari. –
Toshkent: TDPU nashriyoti, 2020.
7.
Abdullayeva N. A. Zamonaviy dars: interaktiv metodlar asosida tashkil etish. – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2022.
8.
G‘ofurov K. G‘. Pedagogik faoliyatda madaniyat va axloqiy qadriyatlar. – Samarqand:
Samarqand davlat universiteti nashriyoti, 2020.
9.
Vygotsky L. S. Pedagogik psixologiya. – Moskva: Akademkniga, 2005.
10.
Dewey J. Demokratiya va ta’lim. – Toshkent: Ma’naviyat
11.
www.ziyonet.uz – O‘zbekiston ta’lim portali (maqolalar, metodik tavsiyalar).
12.
www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi rasmiy
sayti.
