80
MAKTABGACHA YOSHDA DUDUQLANUVCHI BOLALAR NUTQINI O’YINLAR
ORQALI KORREKSIYALASH
Raximbekova Elmira Sardobek qizi
Namangan Davlat Pedagogika Instituti
Maxsus pedagogika (logopediya) yo’nalishi 1-kurs magistranti
Raximbekova Elmira Sardorbek qizi
raximbekovaelmira@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14809513
Annotatsıya:
Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqning to’g’ri
shakillanishi, duduqlanish, duduqlanishning kelib chiqish sabablari, duduqlanishni zamonaviy
o’yinlar orqali korreksiyalash, artikulatsion mashqlar, bola bilan tizimli korreksion ish olib
borish, duduqlnishni oldini olish haqida bayon qilingan.
Kalit so’zlar
: nutq, to’g’ri nutq shakillanishi, duduqlanish, artikulatsiya, korreksiya, o’yin.
Abstract
: In this article discusses the correct formation of speech in preschool children,
stuttering, causes of stuttering, correcting stuttering through modern games, articulation
exercises, conducting systematic correctional with a child, explained about stuttering
prevention.
Key words:
speech, correct speech formation, stuttering, articulation, correction, game.
Абстрактный
: В данной статье рассказывается о правильном формировании речи у
детей дошкольного возраста, заикании, причинах возникновения заикания с помощью
современных игр, артикуляционных упражнений, систематической коррекционной
работе с ребенком, а также профилактике заикания.
Ключевые слова:
речь, правильное формирование речи, заикание, артикуляция,
исправление, игра.
KIRISH:
Nutq insonning oliy psixik funksiyalaridan biridir. Nutq vazifasi insonning muhim ruhiy
vazifalaridan biridir Nnutq rivojlanishi jarayonida bilish faoliyatining oliy shakillari ,tafakkur
qobilyati shakillanadi.Nutq faqat inson uchun xos bo’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa
shaklidir. Nutq bola dunyoga kelgandan boshlab asta sekin rivojlana boshlaydi.Nutqni
rivojlantirishning dastlabki bosqichlari bolaning kognitiv rivojlanishiga bog’liq. Keyingi
bosqichlar yozish va bir nechta nutq registrlaridan foydalanishni o’z ichiga olishi mumkin.
Kattalar tomonidan maxsus tayyorgarliksiz bola to’rt yoshga to’lguncha tilni o’zlashtiradi.
Nutqdan oldingi bosqichda bola qichqiradi, g’o’ng’irlaydi.Fonemik eshitishning rivojlanishi
bolaga ona tilining fonologik invertarini olish imkonini beradi. Bir yarim yoshida u qisqa
so’zlarni, ikki yoshga kelib ikki so’zli iboralarni ishlab chiqa boshlaydi. Kattalar ishtirokida
bolada asta sekin nutq shakillanib boradi. Ba’zan yosh bolalarda psixik o’zgarish , qo’rquv,turli
travmalar va boshqa sabablar tufayli bolalarda nutq kechikishi yoki turli nutq nuqsonlari
paydo bo’lishi mumkin. Bulardan hozirgi kunda bolalar o’rtsida keng tarqalgan nutq
nuqsonlaridan biri duduqlanishdir.
Duduqlanish-nutq mushaklarining patalogik holati bilan bog’liq bo’lgan nutq tempi, ritmi
va ravonligining buzulishi. Bu tovushlarning tez-tez takrorlanishi yoki ularning cho’zilishi
nutqning uzilishi bilan ifodalanadi. Buning sabablari ko’pincha stress, infektsiyalar va aqli
zaiflikdir. Duduqlanish bolalarning tengdoshlari bilan muloqot qilishida turli muammolarga olib
keladi, to’liq muloqotga halaqit qiladi va sezilarli noqulayliklar tug’dirishi mumkin. Muammoni
81
turli yo’llar bilan tuzatish mumkin, ammo maktabgacha yoshdagi bolalalrga eng yaxshi variant
bu – o’yin shaklidir.
Duduqlanish uchun o’yinlarning samaradorligi 7-8 yoshgacha bo’lgan bolalar uchun o’yin
bu o’rganish, ishlash, o’yin-kulgu, sodda qilib aytganda dunyoni idrok etishning sodda bir
shaklidir.O’yin davomida bola muloqotdan, kitob syujetlaridan taassurot va hissiyotlarni
ifdalaydi va odamlar bilan munosabat o’rnatishni o’rganadi. Shuning uchun ham maktabgacha
yoshdagi duduqlanuvchi bolalarning hayotida o’yinlar katta ahamiyatga egadir. Quyidagi o’yinlar
orqali yaxshi natijalarga erishishimiz mumkin:
Ovoz va pauza uchun o’yin.
Quyidagi kompleks ovozning mustahkamligi va tozaligini
rivojlantirishga yordam beradi. A va M tovushlari. Burun orqali nafas oling, nafas
chiqarayotganda tovushlarni talaffuz qiling; M tovushining unlilar bilan birikmasi. Avval nafas
oling, keyin bir nafasda: MA, MO, MU yana nafas oling va boshqa kombinatsiya: MI, ME,WE. Bir
necha marta takrorlang.
Nutq nafasini rivojlantiruvchi o’yin.
Diafragma nafasini yaxshilash, to’g’ri nafas olish
tezligi va nutq apparatini rivojlantirish uchun quyidagi o’yinlar va mashqlar zarur:
“Biz yaxshi nafas olamiz.” Bola yotadi va qo’lini qorinning yuqori qismiga qo’yadi. Diqqat nafas
olish chuqurligiga qaratiladi. Biz nafas olamiz va chiqaramiz, qorinning qanday ko’tarilib
tushishini sezamiz. “HOSIL”. Tik turgan joydan, huddi daraxtdan olma olgandek qo’llaringizni
yuqoriga ko’taring, nafas oling va nafasingizni uch soniya ushlab turing. Qo’llaringizni pastga
tushiring, oldinga egilib, nafas oling.
Ovozsiz o’yinlar.
Bunday o’yinlarni qo’llash juda yaxshidir. Chunki ular haddan ziyod
qo’zg’aluvchanlikni bartaraf etishga yordam beradi. Duduqlanishi bo’lgan bolalarda bu
tezlashtirilgan va noto’g’ri nutq odatini yo’q qilishga yordam beradi va asab tizimini yanada
murakkab mashqlarga tayyorlashga yordam beradi. Sabr-toqat va qat’iyatlilik rivojlanadi.
,,Tomosha qilish”.Biz qum soatini ko’rinadigan joyga qo’yamiz va tilni charchaganini va dam
olish kerakligini e’lon qilamiz. Qum quyilayotganda, bolalar rasm chizish, turli jumboqli o’yinlar
bilan mashg’ul bo’ladilar.Bu o’yinning jamoaviy versiyasi yaxshidir. Bunda
eng uzoq vaqt jim
urgan bola g’olib bo’ladi.
Nutq tempini rivojlantirish uchun o’yinlar.
Quyidagi topshiriqlar bolalarni tez va sekin
nutqni taniy olishiga va o’z templarini o’zgartirishga o’rgatadi. Biz har xil tezlikda aytamiz:
“A_U_O_I_S”
Harakatlar ritmizatsiyasi
. Har xil musiqiy temp va ritmlarda yurish, kuylash qarsak
chalish, va bo’g’inlardan foydalaniladi. Misol uchun: “Kokerel, kokerel, oltin taroq” qo’shig’ini
kuylab qarsak chaling. Nutq vazifalarini musiqa va talaffuz bilan faol mashqlardan foydalanish
samaraliroqdir. Masalan o’quvchilar matnni o’qiydilar va uni harakatlar bilan kuzatib boradilar:
“Bizning tepamizda baland emanlar (qo’llar yon tomonga), tepamizda qarag’aylar,
archalar(chapga va o’ngga egiladi), boshlar shitirlaydi, (qarsak chaladi). Ovoz doirasini
kengaytirish. Duduqlanishi bo’lgan bolalar uchun quyidagi o’yinlar yoritilgan narsalarni
mustahkamlashga yordam beradi va to’liq nutq uchun muhim bo’lgan ovozning intonatsiyasi va
tembirini o’zgartirishga o’rgatadi: Ovozning turli balandliklarida 1 dan 10 gacha hisoblang;
“Motorli kema”.U tovushida biz 3 ta kemaning turli tovushini talaffuz qilamiz: har qanday
tartibda, baland, past, o’rtacha. “Men seni jazolayman” iborasini turli intonatsiyalar bilan ayting:
g’azab, do’stona, befarq. Turli xil intonatsiya, ovoz balandligi, nutq tezligi va uning hissiy rangini
tanlashni talab qiladigan har qanday mashqlar mos keladi. Bu o’yinlarni bajarish va bolalarni
82
davolash jarayonida ota – onalarning ham o’rni beqiyosdir. Bunda logoped ota -onalar bilan
muntazam hamkorlikda ishlasa tezroq kutgan natijasiga erishadi.
Duduqlanishda artikulatsion mashqlar ham muhim ro’l o’ynaydi.
1. Lablarni cho’chaytirish va kengaytirish.
2. Lablarni yuqoriga va pastga cho’zish.
3. Lablarni bir- biriga yaqinlashtirish va uzoqlashtirish.
4. Lablarni aylana shaklida harakatlantirish.
5. Labalar bilan turli tovushlar chiqarish. ( p, b, m )
Bu mashqlarni ota ona nazoratida ham muntazam bajarish yaxshi natijalarga olib keladi.
Natija:
Hozirgi vaqtda bolalar, o’smirlar va hatto kattalardagi duduqlanishni tuzatishda ko’pincha
maxsus ishlab chiqilgan o’yin turlari qo’llaniladi. Aynan o’yin bolalar nutqini to’g’irlashda
birinchi darajali ahamiyatga ega . Chunki o’yin davomida bola o’zini bo’shashtiradi, o’zini
ishonchli va dadil his qiladi. O’yin kulgu va zavqlanish paytida bolalar turli unliva undoshlarni
to’g’ri talaffuz qilish ko’nikmalarini osongina egallaydi va shakllangan to’g’ri nutq ko’ikmalari
vaqt o’tishi bilan yo’qolmaydi. O’smirlar va kattalardgi duduqlanish uchun turli xil o’yin
mashqlari muvaffaqiyatli qo’llaniladi. O’yin usullari duduqlanishda kerakli natijalarga tezroq
erishish imkonini beradi. Bola kamroq charchaydi va yangi ma’lumot va ko’nikmalarni ancha
oson qabul qiladi va o’zlashtiradi.
Xulosa:
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, o’yinni qiziqarli holatda tashkil etishni unutmasligimiz ,
turli xil o’yinlardan foydalanishimiz kerak. Chunki bolalar bir xil o’yinlardan juda ham tez zerikib
qolishlari mumkin.Ularni hech qachon mashqlarni takrorlashiga majburlamasligimiz kerak.
Mashqlarni yangi qoidalar bilan jonlantirib, ularni o’qish, hunarmandchilik , yangi hikoyalar va
ertaklar bilan birlashtirishimiz lozim. Har doim oson muhit yaratish va jismoniy faoliyatni
cheklamaslik lozim. Harakat ko’nikmalarini rivojlantirish nutq apparati faoliyatini yaxshilashga
foydali ta’sir ko’rsatadi. O’quvchimizni har bir harakatini yaxshi baholab uni rag’batlantirib
turishimiz kerak. Zamonaviy logopediya yutuqlari shuni ko’rsatadiki nutq ustida olib boriladigon
korreksoin ish hech qachon rasmiy mashqlar bilan chegaralanmasligi lozim. Duduqlanuvchi
bolaning faqat nutq mashg’ulotlari tizimi haqida gapirmay , balki o’yin uslubidan foydalanish
ham maqsadga muvofiqdir. Duduqlanishni bartaraf etish asosan bolaning yoshligida samara
beradi. Yosh kattalashib borgani sari duduqlanish murakkablashib boraveradi va uni davolash
va tuzatish bo’yicha amalga oshiriladigon logopedik
ishlarning samarasi ham kamayib
boraveradi. Shuning uchun bunday kasallik bilan kasallangan bolalarning ota -onalari ham
bolalariga befarq bo’lmay , davolashni qanchalik erta boshlasalar, kutgan natijalariga shunchalik
tez erishadilar. Duduqlanishni yengish uchun sabr-toqat va izchillik talab etiladi. Muammoga
to’g’ri yondashish va professional yordam olish esa muvaffaqiyatning bir kalitidir.
References:
1.
M. Ayupova – “Logopediya” Toshkent -2014
2.
Z.Ahmedova, M.Ayupova, M.Xamidova – “Logopedik o’yin” Toshkent – 2013
3.
L.Xayitov, M.Xonbabayeva, I.Xaydarov – “Logoritmika” Farg’ona – 2024
4.
htpps://www.defectologiya.com
83
5.
httpps://www.nsportal.com
6.
Xasanova, M. & Shodmanov, Q. BOLALARDA DIQQAT ETISHMASLIGI VA GIPERAKTIVLIK
BUZILISHNI KELTIRIB CHIQARUVCHI SABABLARI, NOMOYON BO’LISHI VA XULQ-ATVOR
XUSUSIYATLARI. Научный Фокус, Международный современный научно-практический
журнал.
№
10
(100)
Февраля
2024
г.
Часть
1.
http://nauchniyimpuls.ru/index.php/sf/article/download/14791/10443
7.
Ibroximovna, M. S. (2024). FACTORS OF DEVELOPING OF INTERCULTURAL
COMMUNICATION COMPETENCE IN TEACHING ENGLISH TO CADETS OF MILITARY
UNIVERSITY. Лучшие интеллектуальные исследования, 15(1), 159-163.
8.
Musayeva, S. I. (2024, May). DEVELOPMENT OF INTERCULTURAL COMMUNICATION
COMPETENCE OF CADETS USING INTERACTIVE METHODS. In Proceedings of International
Conference on Scientific Research in Natural and Social Sciences (Vol. 3, No. 5, pp. 276-284).
9.
Khasanova Mashkhura Makhammadsidiqovna, Shodmanov Kodirjon Odilkhanovich.
ANALYSIS OF FACTORS CAUSING ATTENTION AND HYPERACTIVITY SYNDROME IN CHILDREN.
BEST JOURNAL OF INNOVATION IN SCIENCE, RESEARCH AND DEVELOPMENT, ISSN: 2835-
3579,
Table
of
Content
-
Volume
3
No
3
(Mar2024)
Page
244-249.
https://www.bjisrd.com/index.php/bjisrd/article/view/1800/1655
