130
MVC моделини амалга оширишдаги фарқлардан ташқари, фреймворклар
фойдаланувчи интерфейсларини яратиш учун компонентларнинг бойлиги, фунционаллиги,
босқичма-босқич амалга ошириш имконияти, архитектуранинг қулайлиги ва бошқа
хусусиятлари билан ҳам фарқланади. Масалан, агар биз Google Material UX ѐрдамида оддий
бир саҳифали веб-сайт яратмоқчи бўлсак, Angular фреймворк танлашимиз аниқдир. Мавжуд
лойиҳага фреймворкни босқичма-босқич киритиш зарурати туғилса, Vue.js-га эътибор
беришимиз мақсадга мувофиқдир. Агар лойиҳа узоқ муддатли қўллаш ва ривожлантириш
талаб қиладиган мураккаб веб-илова бўлса, Emberни ишлатиш яхши ечимдир. Бундан
ташқари, бир вақтнинг ўзида бир нечта фреймворклардан фойдаланиш ҳам мақбул десак
хато қилмаймиз. Масалан, интерфейсларни яратишда кучли восита сифатида React
фреймворкидан фойдаланиш мумкин. Мураккаб масалаларни ечишга мўлжалланган ва
сунъий интеллект қўлланиладиган веб-иловаларни ишлаб чиқишда Django [3], Flasк аби
фреймворклар қулай ҳисобланади.
Таҳлил қилинган фреймворклар, веб-технологиялар асосида тиббиѐт муассасаси
ахборот тизимини ишлаб чиқиш учун Django фреймворки танланди. Ахборот тизимининг
маълумотлар базаси PostgreSQLда лойиҳаланди, маълумотларни қайта ишлаш учун
функциялар ишлаб чиқилди. Ахборот тизимини ишлаб чиқишда Django фреймворкининг
қулайликларидан самарали фойдаланилди.
Фойдаланилган адабиѐтлар
1.
Krasner G. E. et al. A description of the model-view-controller user interface paradigm in
the smalltalk-80 system //Journal of object oriented programming. – 1988. – Т. 1. – №. 3. – С.
2649.
2.
https://vincent-nguyen8931.medium.com/mvc-vs-mvvm-mvp-hmvc-and-mva-
https://www.djangoproject.com/
QISHLOQ XO‗JALIK MAXSULOTLARI SAMARALI LOGISTIKASINI
TASHKIL ETISH ALGORITMI TAHLILI
Abduqayumov Shohruh
O‘zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali magistranti
Annotatsiya: Mazkur tezisda bugungi kunda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini eksport qilish,
ulardan qulay yo‘l bilan foydalanish va samarali logistikasi algortimlari ustida so‘z yuritiladi.
Kalit soʻzlar:
qishloq xo‘jalik mahsulotlari, algoritmlari, samarali logistika, eksport
tizimlari, o‘zagroeksport, ishlab chiqarish konsepsiyasi.
Qishloq xo‗jalik mahsulotlarini export qilishning samarali tizimini tashkil
qilish
Qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini export qilayotganda bir qator muammolar kelib chiqadi,
minglab fermerlar, dehqon va fermer xo‘jaliklari yetishtiradigan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini
kam hajmda yetishtirish. Shuning uchun mahsulotlarni harid qilish muammosi.
O‗zagroeksport tominidan eksport shartnomalarini tuzish uchun tavsiya etilgan narxlar
ancha shartli. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari narxlarini aniq aniqlash va tuzatish qiyin. Ular doimiy
o‘zgaruvchan omillarga bog‘liq, jumladan:
•
yetkazib berishning mavsumiyligi;
•
boshqa mamlakatlardan ushbu turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini iste‘mol
qiluvchi hududni to‘ldirishdan;
131
•
yetkazib berilayotgan hududdan bir xil sabzavotlar Moskvada turli narxlarda
bo‘lishi mumkin, yoki, ehtimol
Umuman olganda, ―O‘zagroeksport‖ tomonidan taklif qilingan narxlar talab va taklifning tijorat
emas, balki eksportni rivojini oshirish uchun vosita bo‘lishi mumkin emas.
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini eksport qilish imkoniyatlarini dehqonlar, ulgurji tashkilotlar,
birjalar va banklar ishtiroki, barcha idoralar eksport bilan shug‘ullanuvchi va yagona axborot
makonida, qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq, sa‘y-harakatlarini birlashtirish zarur.
Ishlab-
chiqarishni tashkil etishning an‘anaviy va logistik konsepsiyalari
-
ishlab-chiqarishni tashkil etishning logistic konsepsiyasi quyidagi asosiy holatlarni
o‘z ichiga oladi;
-
ortiqcha zahiralardan voz kechish;
-
asosiy va transport-ombor operatsiyalarini ishlab-chiqarishdan voz kechish;
-
iste‘molchi buyurtmasi bo‘lmagan mahsulotlarni ishlab-chiqarishdan voz kechish;
-
xo‘jalik ichidagi noratsional tashishlarni yo‘q qilish; -
yetkazib beruvchilani
hamkorlarga aylantirish.
Logistikadan farqli o‘laroq ishlab-chiqarishni tashkil etishning an‘anaviy konsepsiyasi
quyidagilardan iborat:
mahsulotlarni iloji boricha yirik partiyalarda ishlab chiqish;
«har ehtimolga qarshi» moddiy resurslarning maksimal kata zaxirasiga ega bo‘lish;
Mahsulot talab va taklifdan ko‘p bo‘lsa, hech ikkilanmasdan aytish mumkinki, bozor
konyukturasini hisobga olib ishlab-chiqarilgan mahsulot to‘liq sotiladi. Shuning uchun asosiy
ishlab chiqarish fondlari maksimal yuklash ustuvorlikga ega bo‘ladi. Shu bilan birga ishlab
chiqarilgan partiya qancha yirik bo‘lsa mahsulot birligining tan narxi shuncha kam bo‘ladi.
Mahsulotni sotish birinchi darajali muammo bo‘lmaydi.
Bozorga istemolchi «diktaturasi» kelishi bilan vaziyat o‘zgaradi. Raqobat sharoitida ishlab
chiqarilgan mahsulotni sotish vazifasi birinchi o‘ringa chiqadi. Bozor talabini muntazam emasligi
va oldindan bilib bo‘lmasligi sharoitida katta zaxiralar yaratish va saqlash maqsadga muvofiq
emasdir. Shu bilan birga, ishlab chiqaruvchi bitta buyurtmani ham qo‘yib yubormaydi. Bundan,
paydo bo‘lgan talabga tez javob qaytara oladigan, egiluvchan ishlan chiqarish quvvatlariga ehtiyoj
paydo bo‘ladi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazish algoritmi
Hozirgi kunda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini bir viloyatdan boshqa bir viloyatga yoki
davlatga yetkazib berish mexanizmi unchalik rivojlanmagan, buni rivoji uchun biror algoritm
asosida ish olib borilishi lozim.
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetkazish algoritmini tuzib chiqish uchun bizga dasturiy
vosita kerak bo‘ladi, bunda biz python dasturlash tili va Django fremworkidan foydalanamiz.
Hozirgi kunda Python dasturlash tili va Django fremworki imkoniyatlari kengayib bormoqda,
bugungi kunga kelib ko‘plab kompaniyalar bu dasturlash tilidan samarali logistakalarda ishlab
kelmoqda. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetkazib berish algoritmini tuzishning qisqacha
mazmuni.
RSA algoritmi
- RSA nomi algoritmni yaratuvchilari familiyalarining birinchi harflaridan
olingan (Rivest, Shamir va Adleman). RSA algoritmi modul arifmetikasining darajaga ko‘tarish
amalidan foydalanishga asoslangan [20].
RSA algoritmida ochiq va shaxsiy kalitlar juftini generasiya qilish uchun ikkita katta
uzunlikdagi
va
sonlari tanlanadi va ularning ko‘paytmasi hisoblanadi:
=
∗
. Shundan
so‘ng (
) = (
− 1)
∗
(
− 1) bilan o‘zaro tub bo‘lgan,
soni tanlanadi ((
) funksiya ma‘nosi
quyida keltirilgan). Shundan so‘ng (
) modulda
sonining teskarisi hisoblanadi va u
ga teng
bo‘ladi. Shundan so‘ng, ikkita tub sonlarning (
va
) ko‘paytmasi
va
d
= 1
od
(
) shartni
qanoatlantiruvchi
va
sonlari mavjud. Shundan so‘ng,
va
lar esdan chiqariladi (o‘chirib
132
tashlanadi). Bu yerda,
modul hisoblanib, (
,
) ochiq kalit juftini va
maxfiy kalitni tashkil
etadi. RSA algoritmida shifrlash va deshifrlash modul bo‘yicha darajaga oshirish asosida
bajariladi. RSA algoritmida shifrlash uchun
xabarni son ko‘rinishida ifodalash talab etiladi va
modul bo‘yicha
darajaga ko‘tariladi, ya‘ni
=
od
.
S ni deshifrlash uchun uni
modul bo‘yicha shaxsiy kalit
darajaga ko‘tarish talab etiladi:
=
od
.
Boshqacha aytganda RSA algoritmida xabar ochiq kalit bilan shifrlansa va shaxsiy kalit
bilan deshifrlansa,
=
od
=
d
od
tenglik to‘g‘riligini isbotlash zarur.
Eyler teoremasi. Agar
haqiqiqatdan
bilan o‘zaro tub bo‘lsa,
(
)
= 1
od
bo‘ladi. Bu
yerda, (
) – funksiya,
dan kichik va u bilan o‘zaro tub bo‘lgan sonlar miqdorini ko‘rsatadi. Agar
soni tub bo‘lsa, (
) =
− 1 bo‘ladi. Shuning uchun
d
= 1
od
(
) = 1
od
(
− 1)(
−
1) tenglik kabi yozish mumkin. Mazkur tenglikning to‘liq shakli aslida
d
= 1
od
(
) +
(
) ga
teng. Ya‘ni,
d
ko‘paytmani (
) ga bo‘lganda
tadan tegib, bir qoldiq qolgan. Shuning uchun
ushbu tenglikni quyidagicha yozish mumkin:
d
− 1 =
(
).
Ushbu tengliklardan, RSA algoritmining to‘g‘ri ishlashini tasdiqlash mumkin:
=
d
=
(
d
−1)+1
=
∗
d
−1
=
∗
(
)
=
∗
1
=
od
.
Aytaylik, RSA algoritmida ma‘lumotni shifrlash va deshifrlash amallarini tanlab olingan
(
= 11 va
= 3) ―katta‖ sonlar ustida amalga oshirish talab qilinsin. Mazkur holda modul
=
∗
= 33 ga teng bo‘ladi va (
) = (
− 1)(
− 1) = 20 ga teng bo‘ladi. U holda shifrlash uchun zarur
bo‘lgan daraja e ni (
= 3) ga teng deb olish mumkin. Sababi, 3 soni (
) = 20 bilan o‘zaro tubdir.
Shundan so‘ng, Evklidning kengaytirilgan algoritmi asosida deshifrlash kaliti ( = 7 ) aniqlanadi.
Ya‘ni,
d
= 3
∗
7 = 1
od
20. U holda A tomonning ochiq kalit jufti (
,
) = (33,3) va shaxsiy
kaliti esa
= 7 ga teng.
Shundan so‘ng, A tomon o‘zining ochiq kalitini barchaga uzatadi. Biroq, shaxsiy kalitini
maxfiy saqlaydi.
Faraz qilaylik, B tomon A tomonga
= 15 ma‘lumotni shifrlab yubormoqchi. Buning
uchun B tomon A tomonning ochiq kaliti juftini (
,
) = (33,3) oladi va shifrmatnni quyidagicha
hisoblaydi:
=
od
= 15
3
= 3375 = 9
od
33
va uni A tomonga yuboradi.
A tomon
= 9 shifrmatnni deshifrlash uchun shaxsiy kalit
= 7 dan foydalanadi:
=
od
= 97 = 4782969 = 144938
∗
33 + 15 = 15
od
33
Agar RSA algoritmida kichik tub sonlardan (
va
uchun) foydalanilgan taqdirda,
hujumchi ochik bo‘lgan
ni osonlik bilan ikkita tub sonning ko‘paytmasi ko‘rinishida yozishi
mumkin. Shundan so‘ng, ochiq kalitning ikkinchi qism
dan foydalangan holda, shaxsiy kalit
ni hisoblay oladi. Shuning uchun RSA algoritmidan amalda foydalanish uchun tanlanuvchi tub
sonlar uzunligi kamida 2048 bit bo‘lishi talab etiladi. Bundan tashqari, RSA algoritmini buzish
faqat faktorlash muammosiga bog‘liqligi isbotlanmagan. Boshqacha aytganda, RSA algoritmini
buzishning faktorlash muammosini yechishdan tashqari biror usuli aniqlanmagan.
Xulosa qilib aytadigan bo‗lsak, qishloq xo‘jalik mahsulotlarnisamarali logistikasini ishlab
chiqish uchun eksport qilishning yo‘lga qo‘yish lozim. Fermer va fermer xo‘jaliklariga kengroq
ko‘lamda imkoniyatlar berilishi kerak. Transport va yetkazib berish yo‘llarini oson va qulay
usullarda tashkil etish lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Аникин Б.А.
Логистика: Учеб.пособие. М.: Инфра М. 2000 г.
133
2. Миротин Л.Б., Сергеев В.И. Основи логистики. Учебное пособие. Москва, ―Инфра-М‖,
1999 г.
MA'LUMOTLAR BAZALARINING – BIZNESNI TASHIL ETISH VA
SAMARADORLIGINI OSHIRISHDAGI ROLI
Abdukarimov Abdumanap
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali dotsenti, texnika fanlari nomzodi
Rashidov Abror Ro‘zimurod o‘g‘li Oʻzbekiston Milliy
universiteti Jizzax filiali stajyor-tadqiqotchisi
