132
Boshqacha aytganda RSA algoritmida xabar ochiq kalit bilan shifrlansa va shaxsiy kalit
bilan deshifrlansa,
=
od
=
d
od
tenglik to‘g‘riligini isbotlash zarur.
Eyler teoremasi. Agar
haqiqiqatdan
bilan o‘zaro tub bo‘lsa,
(
)
= 1
od
bo‘ladi. Bu
yerda, (
) – funksiya,
dan kichik va u bilan o‘zaro tub bo‘lgan sonlar miqdorini ko‘rsatadi.
Agar
soni tub bo‘lsa, (
) =
− 1 bo‘ladi. Shuning uchun
d
= 1
od
(
) = 1
od
(
− 1)(
−
1) tenglik kabi yozish mumkin. Mazkur tenglikning to‘liq shakli aslida
d
= 1
od
(
) +
(
)
ga teng. Ya‘ni,
d
ko‘paytmani (
) ga bo‘lganda
tadan tegib, bir qoldiq qolgan. Shuning
uchun ushbu tenglikni quyidagicha yozish mumkin:
d
− 1 =
(
).
Ushbu tengliklardan, RSA algoritmining to‘g‘ri ishlashini tasdiqlash mumkin:
=
d
=
(
d
−1)+1
=
d
−1
=
(
)
=
1
=
od
.
Aytaylik, RSA algoritmida ma‘lumotni shifrlash va deshifrlash amallarini tanlab olingan
(
= 11 va
= 3) ―katta‖ sonlar ustida amalga oshirish talab qilinsin. Mazkur holda modul
=
= 33 ga teng bo‘ladi va (
) = (
− 1)(
− 1) = 20 ga teng bo‘ladi. U holda shifrlash uchun
zarur bo‘lgan daraja e ni (
= 3) ga teng deb olish mumkin. Sababi, 3 soni (
) = 20 bilan o‘zaro
tubdir. Shundan so‘ng, Evklidning kengaytirilgan algoritmi asosida deshifrlash kaliti ( = 7 )
aniqlanadi. Ya‘ni,
d
= 3
7 = 1
od
20. U holda A tomonning ochiq kalit jufti (
,
) = (33,3)
va shaxsiy kaliti esa
= 7 ga teng.
Shundan so‘ng, A tomon o‘zining ochiq kalitini barchaga uzatadi. Biroq, shaxsiy kalitini
maxfiy saqlaydi.
Faraz qilaylik, B tomon A tomonga
= 15 ma‘lumotni shifrlab yubormoqchi. Buning
uchun B tomon A tomonning ochiq kaliti juftini (
,
) = (33,3) oladi va shifrmatnni quyidagicha
hisoblaydi:
=
od
= 15
3
= 3375 = 9
od
33
va uni A tomonga yuboradi.
A tomon
= 9 shifrmatnni deshifrlash uchun shaxsiy kalit
= 7 dan foydalanadi:
=
od
= 97 = 4782969 = 144938
33 + 15 = 15
od
33
Agar RSA algoritmida kichik tub sonlardan (
va
uchun) foydalanilgan taqdirda,
hujumchi ochik bo‘lgan
ni osonlik bilan ikkita tub sonning ko‘paytmasi ko‘rinishida yozishi
mumkin. Shundan so‘ng, ochiq kalitning ikkinchi qism
dan foydalangan holda, shaxsiy kalit
ni hisoblay oladi. Shuning uchun RSA algoritmidan amalda foydalanish uchun tanlanuvchi tub
sonlar uzunligi kamida 2048 bit bo‘lishi talab etiladi. Bundan tashqari, RSA algoritmini buzish
faqat faktorlash muammosiga bog‘liqligi isbotlanmagan. Boshqacha aytganda, RSA algoritmini
buzishning faktorlash muammosini yechishdan tashqari biror usuli aniqlanmagan.
Xulosa qilib aytadigan bo‗lsak, qishloq xo‘jalik mahsulotlarnisamarali logistikasini ishlab
chiqish uchun eksport qilishning yo‘lga qo‘yish lozim. Fermer va fermer xo‘jaliklariga kengroq
ko‘lamda imkoniyatlar berilishi kerak. Transport va yetkazib berish yo‘llarini oson va qulay
usullarda tashkil etish lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Аникин Б.А. Логистика: Учеб.пособие. М.: Инфра М. 2000 г.
2. Миротин Л.Б., Сергеев В.И. Основи логистики. Учебное пособие. Москва, ―Инфра-М‖,
1999 г.
MA'LUMOTLAR BAZALARINING – BIZNESNI TASHIL ETISH VA
SAMARADORLIGINI OSHIRISHDAGI ROLI
Abdukarimov Abdumanap
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali dotsenti, texnika fanlari nomzodi
Rashidov Abror Ro‘zimurod o‘g‘li
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali stajyor-tadqiqotchisi
133
Annotatsiya:
Hozirgi vaqtda katta hajmdagi ma'lumotlar bilan ishlaydigan
kompaniyalar ma'lumotlarni uzatish, qayta ishlash va tahlil qilish uchun ko'plab vositalarni faol
ravishda ishlab chiqmoqdalar va takomillashtirishmoqdalar. Ushbu maqolada ko‘chmas mulk
ob‘ektlarini oldi – sottisida e‘tiborga olish kerak bo‘lgan atributlarni ilmiy nuqtai nazardan
tanlash metodikasi ishlab chiqish zarurligi ta‘kidlanadi. Bu atributlardan iborat berilganlar
bazasi bo‘yicha yaxshi ma'lumotlarga ega bo'lish ko‘chmas mulk biznesini samarali tashkil
etishda asosiy informatsiya bo‘lib xizmat qiladi
.
Kalit so'zlar:
ma'lumotlar bazalari, biznes analitikasi, biznesni rivojlantirish
strategiyalari, axborot texnologiyalari, ma'lumotlarni tahlil qilish
.
Biznesni rivojlantirishda ma'lumotlar bazalarining roli
Ma'lumotlar bazalari o'nlab yillar davomida zamonaviy firmalarning biznes jarayonlarida
asosiy rol o'ynab kelmoqda. Kompaniyalar o'z mahsulot va xizmatlarini elektron ko'rinishda
taqdim etishlaridan qat'i nazar, ma'lumotlar bazasidan foydalanadilar yoki oflayn rejimda
ishlaydilar. Ma'lumotlar bazasida har xil turdagi ob'ektlar (nomlar), hodisalar (operatsiyalar),
odamlar (xodimlar) va joylashuvlar haqidagi ma'lumotlar mavjud [2].
So'nggi bir necha o'n yilliklarda ma'lumotlar bazalarining ahamiyati ortib bordi, chunki
mavjud ma'lumotlar miqdori hisoblash texnikasi ixtiro qilinganidan beri juda katta sur'atlarda
o'sdi. Lekin ma'lumotlar bazalarida nafaqat yangi ma'lumotlar yaratiladi va saqlanadi.
Mavjud ma'lumotlar hajmini raqamlashtirish fan va ishlab chiqarishning turli sohalarida
ham, san'at, gumanitar va ijtimoiy fanlarning ko'plab sohalarida qo'llaniladi [1]. Shuning uchun
katta hajmdagi ma'lumotlar bilan muvaffaqiyatli ishlash uchun ma'lumotlar bazalari bilan qanday
ishlashni va ma'lumotlarga asoslangan biznes strategiyalarini qanday ishlab chiqishni bilish
kerak.
Ma'lumotlar bazasi turlari
Hozirgi vaqtda tuzilishi va maqsadiga ko'ra bir-biridan farq qiluvchi 3 xil ma'lumotlar
bazalari mavjud [1].
Relyatsion
ma'lumotlar bazalari jadvallar to'plamidan iborat bo'lib, unda ma'lumotlarni
jadvallarni qayta tiklamasdan turli usullar bilan guruhlash mumkin. Bunday ma'lumotlar bazalari
ma'lumotlarni qidirish va tahlil qilish ustida ishlashda juda qulaydir. Ulardan foydalanish uchun
maxsus boshqaruv tizimlari ixtiro qilinadi. Ushbu turdagi ma'lumotlar bazasi bilan o'zaro ishlash
uchun
Structured Query Language
(SQL)
deb nomlangan so'rovlar va boshqaruv tili ishlab
chiqilgan.
Tarmoqli
ma'lumotlar bazalari ma'lumotlarni va ular o'rtasidagi munosabatlarni shunday
saqlaydiki, ma'lumotlar bazasidagi har bir yozuv boshqa ma'lumotlar bo'laklariga havolalar
tarmog'iga ega.
Ierarxik
ma'lumotlar bazalari daraxt tuzilishiga ega bo'lib, unda har bir yozuv yana bir
nechtasi bilan bog'langan. Bunday tuzilma juda vizual va mantiqiy ravishda qurilgan va tarmoq
ma'lumotlar bazasiga qaraganda aniqroq va tushunarli ko'rinadi.
Ierarxik va tarmoq ma'lumotlar bazalari
SQL
so'rovlar tilidan foydalanishni talab
qilmaydi. Shuning uchun ular
No-SQL
ma'lumotlar bazalari deb ataladi. Ular katta hajmdagi
ma'lumotlarni to'playdigan va tahlil qiladigan kompaniyalar tomonidan faol foydalaniladi.
Netflix
va
Hulu
kabi multimedia kontent provayderlari o'z xizmatlariga bir vaqtda yuzlab
million obunachilarga xizmat ko'rsatadilar,
Apache Cassandra
nomli
No-SQL
ma'lumotlar
bazasidan foydalanadilar.
Ma'lumotlar bazalari bilan ishlashda ma'lumotlar to'plamining sifatini aniqlash
Sifatli tayyorlangan ma'lumotlar to'plamlari to'liq bo'lmagan, ahamiyatsiz va
tizimlashtirishga yaroqli bo'lmagan "keraksiz ma'lumotlar" mavjudligini istisno qiladi [4].
Keraksiz ma'lumotlar yetishmayotgan yoki takroriy yozuvlarni ham o'z ichiga oladi. Agar
bunday past sifatli ma'lumotlar to'plami tahlil qilinsa, bunday tahlil natijasi noto'g'ri bo'ladi.
Shuning uchun yuqori sifatli natijalarga erishish uchun tahlilchilar ish uchun ma'lumotlar
to'plamini tayyorlashlari kerak. Tayyorgarlik jarayoni noto'g'ri, to'liq bo'lmagan yoki ziddiyatli
134
ma'lumotlarni tuzatish yoki olib tashlashni o'z ichiga oladi [2]. Yuqorida tavsiflangan tarzda
tashkil etilgan ma'lumotlar to'plamlari bilan tahlilchilar tavsiflovchi, bashoratli ma'lumotlar
yondashuvlaridan aniq natijalarni kutishlari mumkin.
Biznesni rivojlantirishda ma'lumotlar bazalaridan foydalanish
Kompaniyalar o‘zlarining to'laqonli va aniq ma'lumotlar bazalari yaratilganligi tufayli
ular o'z mijozlariga yuqori sifatli xizmat ko'rsatish va shu bilan birga xarajatlarni kamaytirish va
daromadlarni oshirish uchun biznes jarayonlarini optimallashtirishga qodir.
Har qanday biznesda bunday ma'lumotlar bazalariga ega bo'lish – katta foydani
kafolatlaydi.
Amazon Prime, Apple Plus, Netflix
kabi striming xizmatlari har kuni millionlab
odamlarga ko'ngilochar video kontentini taqdim etadi. O'z ishlarida ular foydalanuvchi
ma'lumotlarini keyinchalik tahlil qilish va foydani oshirish uchun jamlaydi, saqlaydi va
boshqaradi. Bunday xizmatlar uchun obunaga bo'lgan qiziqishni yo'qotmaslik uchun har kuni o'z
foydalanuvchilariga tegishli kontentni taqdim etish juda muhim, chunki mijozlar xizmatlar uchun
oylik a'zolik to'lovi asosida to'laydilar va istalgan vaqtda obunani tugatishlari mumkin.
Banklar sifatli ma'lumotlar bazalaridan foydalanishning yana bir misolidir. Sobiq va
amaldagi mijozlar bo'yicha yaxshi ma'lumotlarga ega bo'lgan banklar mijozlar tomonidan
kreditlarni qaytarish ehtimolini hisoblashlari va aholining turli qatlamlari uchun kredit shartlarini
hisoblashlari mumkin. Bunday prognozlarning to'g'riligi bevosita ma'lumotlarni yig'ish va tahlil
qilish sifatiga bog'liq.
Ijtimoiy tarmoqlar, shuningdek, foydalanuvchilar to'g'risidagi juda ko'p ma'lumotni
yig'uvchi bazalari mavjuddir.
o'zaro havolalar bilan to'ldirilgan ma'lumotlar bilan
ishlash uchun
MySQL
ma'lumotlar bazasidan foydalanadi. Ma'lumotlarni tahlil qilish ijtimoiy
tarmoqqa foydalanuvchilarga reklama qilingan mahsulotlar, potentsial do'stlar va qiziqish
guruhlari bo'yicha tegishli tavsiyalar berishga yordam beradi. Shu bilan birga, ijtimoiy tarmoq
maqsadli auditoriyaga o'z mahsulot va xizmatlarini reklama qiluvchi kompaniyalarga
foydalanuvchi ma'lumotlarini taqdim etadi. Sifatli ma'lumotlar to'plamiga ega ma'lumotlar
bazalaridan foydalanmasdan, iste'molchi xatti-harakatlarini tahlil qilish noaniq bo'lib qoladi va
daromadning yo'qolishiga olib keladi [5].
Kichik, o'rta va mikro -korxonalarda ma'lumotlar bazalaridan foydalanish holatlariga
alohida e'tibor qaratish lozim. Ko'pincha, ushbu korxonalar hozirgi va sobiq mijozlar to'g'risidagi
mavjud ma'lumotlarni tizimlashtirmaydi. Ko'pgina korxonalar hujjatlarning asl nusxalari va
nusxalari qog'oz nusxalarda papkalarda saqlanadigan fayllarni saqlash tizimini afzal ko'rishadi.
Mijozlarning ma'lumotlari bilan ishlashning bunday tizimi, ayniqsa, turizm, ta'lim va ko'chmas
mulk sohalarida faoliyat yurituvchi kompaniyalar uchun xosdir. Biroq, bir necha yillar davomida
asl hujjatlarni saqlash qonunlariga rioya qilish zarur bo'lsa ham, ushbu kompaniyalar ish
jarayonlarini optimallashtirish uchun ma'lumotlar bazalaridan foydalanishga o'tishlari mumkin,
masalan, to'g'ri ma'lumotni topish, kompaniya samaradorligini tahlil qilish va o'tgan statistik
ma'lumotlarni o'rganish, foydani oshirish. Ma'lumotlar bazalaridan foydalanishni muvaffaqiyatli
amalga oshirish uchun bunday kompaniyalar kerak bo'lganda arxivlarni raqamlashtirishlari va
mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish (CRM) tizimlaridan foydalanishni joriy etishlari kerak.
Ushbu tizimlar mijozlar bilan o'zaro munosabatlar jarayonlarini standartlashtirish va shu bilan
birga ma'lumotlarni jamlash imkonini beradi, keyinchalik ularni keyingi tahlil qilish uchun
ma'lumotlar bazasiga eksport qilish mumkin. Bunday echimlardan foydalanish xodimlar sonini
kamaytirishga yordam beradi, vakolatli foydalanuvchilar uchun barcha ma'lumotlarga kirishni
ta'minlaydi va ofisda bo'lmasdan masofadan turib ma'lumotlarni boshqarish imkonini beradi.
Ko‘chmas mulk biznesini tashkil etishda quyida keltirilgan atributlardan iborat relyatsion
berilganlar bazasini yaratish maqola avtorlarini asosiy maqsadidir.
Bu berilganlar bazasini yaratisda standart berilganlar bazasini bosqarish tizimi(BBBT) SQL
ACCESSdan foydalanilmoqda. Bu BBBT MS WINDOWS operatsion tizimining MS OFISE
dasturlar paketida mavjud bo‘lib, foydalanuvchi uchun qulaylik yaratadi.
135
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, ma'lumotlar bazalaridan foydalanish boshlanganidan beri
kompaniyalar ma'lumotlar tahliliga kirishni boshladilar, bu esa samaradorlikni sezilarli darajada
oshirish imkonini beradi. Ma'lumotlar bazalaridan foydalanishni amalga oshiruvchi
kompaniyalar jamlangan ma'lumotlar sifatini nazorat qilishlari kerak. Yaxshi ma'lumotlar
to'plamiga ega bo'lish sizga unumdorlikni oshirish uchun kerakli statistik ma'lumotlarni beradi.
Ma'lumotlar bazalarining joriy etilishi ham axborot bilan ishlashga yondashuvni
standartlashtiradi va uning yo'qolishining oldini oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Alfonso-Goldfarb, A. M., Waisse, S., & Ferraz, M. H. (2018). New proposals for organization
of knowledge and their role in the development of databases for history of science.
Circumscribere: International Journal for the History of Science, 21, 1. doi:10.23925/1980–
7651.2018v21.
2.
Baltzan, P., & Phillips, A. (2015). Business driven information systems. McGraw-Hill Higher
Education.
3.
Celko, J. (2014) Complete Guide to NoSQL. What every SQL professional needs to know
about non-relational databases. Morgan Kaufmann
4.
Schultz J., Crawford K., Richardson R. (2019). Dirty Data, Bad Predictions: How Civil
Rights Violations Impact Police Data, Predictive Policing Systems, and Justice. New York
University Law Review.
5.
Ten ways databases run your life. (2020). Retrieved from
https://www.liquidweb.com/blog/ten-
ТАЪЛИМНИНГ КРЕДИТ-МОДУЛЬ ТИЗИМИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ МУСТАҚИЛ
ИШЛАШИНИНГ АҲАМИЯТИ
Aкбарова Сайѐра Шухратовна
Тошкент давлат иқтисодиѐт университети таянч докторанти
Aннотация:
Мақолада таълимда кредит-модуль тизимини қўллаш билан боғлиқ
масалалар, яъни бу тизимда аҳамиятли бўлган мустақил ишлашнинг моҳияти, шакллари,
турлари, ўрни ва вазифалари кўрсатилган ҳамда уларнинг таълим иштирокчиларида
намоѐн бўлаѐтган компетентликларга таъсири ҳақида фикр юритилган.
Калит сўзлар:
кредит-модуль тизими, мустақил таълим, мустақил ишлаш,
мустақил иш, индивидуал-ижодий ишлаш, креатив компетенциялар
.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги фармони билан
тасдиқланган ―Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача
ривожлантириш концепция‖га кўра юртимиздаги олий таълим муассасалари босқичма-
босқич кредит-модул тизимига ўтмоқда [1]. Таълимнинг кредит-модуль тизимида
талабаларнинг мустақил ишлашига асосий эътибор берилган. Бизга маълумки ўқув
жараѐни талабаларни мустақил фикр юрита олишга ўргатса, ундай таълимни
ривожлантиришга асосланган ўқув-билув жараѐни деб қабул қилиш мумкин. Талабаларни
мустақил фикрлашга йўналтирилган махсус воситаларни қўллаб, уни фанга қизиқтириш,
эркин фикрлашга ўргатиш, ривожлантириш тизими яратиш орқали уларда креатив
ғояларни шакллантириш мумкин.
Кредит-модуль тизими,
бу — таълимни ташкил этиш жараѐни бўлиб,
ўқитишнинг
модуль технологиялари жамламаси ва кредит ўлчови асосида
баҳолаш
модели
ҳисобланади. Кредит-модуль тамойилида иккита асосий масалага аҳамият
берилади: талабаларнинг мустақил ишлашини таъминлаш; талабалар билимини рейтинг
асосида баҳолаш.
